5. ภทฺทิตฺถิวิมานวณฺณนา

นีลา ปีตา จ กาฬา จาติ ภทฺทิตฺถิวิมานํฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ เตน จ สมเยน กิมิลนคเร โรหโก นาม คหปติปุตฺโต อโหสิ สทฺโธ ปสนฺโน สีลาจารสมฺปนฺโนฯ ตสฺมิํเยว จ นคเร เตน สมานมหาโภเค กุเล เอกา ทาริกา อโหสิ สทฺธา ปสนฺนา ปกติยาปิ ภทฺทตาย ภทฺทาติ นาเมนฯ อถ โรหกสฺส มาตาปิตโร ตํ กุมาริํ วาเรตฺวา ตาทิเส กาเล ตํ อาเนตฺวา อาวาหวิวาหํ อกํสุฯ เต อุโภปิ สมคฺควาสํ วสนฺติฯ สา อตฺตโน อาจารสมฺปตฺติยา ‘‘ภทฺทิตฺถี’’ติ ตสฺมิํ นคเร ปากฏา ปญฺญาตา อโหสิฯ

เตน จ สมเยน ทฺเว อคฺคสาวกา ปญฺจสตปญฺจสตภิกฺขุปริวารา ชนปทจาริกํ จรนฺตา กิมิลนครํ ปาปุณิํสุฯ โรหโก เตสํ ตตฺถ คตภาวํ ญตฺวา โสมนสฺสชาโต เถเร อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา ทุติยทิวเส ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน สปริวาเร เต สนฺตปฺเปตฺวา สปุตฺตทาโร เตหิ เทสิตํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เตสํ โอวาเท ปติฏฺฐหนฺโต สรณานิ คณฺหิ, ปญฺจ สีลานิ สมาทิยิฯ ภริยา ปนสฺส อฏฺฐมีจาตุทฺทสีปนฺนรสีปาฏิหาริยปกฺเขสุ อุโปสถํ อุปวสิ, วิเสสโต สีลาจารสมฺปนฺนา อโหสิ เทวตาหิ จ อนุกมฺปิตาฯ ตาย เอว จ เทวตานุกมฺปาย อตฺตโน อุปริ ปติตํ มิจฺฉาปวาทํ นิรํกตฺวา สุวิสุทฺธสีลาจารตาย อติวิย โลเก ปตฺถฏยสา อโหสิฯ

สา หิ สยํ กิมิลนคเร ฐิตา อตฺตโน สามิกสฺส วณิชฺชาวเสน ตกฺกสิลายํ วสนฺตสฺส, อุสฺสวทิวเส สหาเยหิ อุสฺสาหิตสฺส นกฺขตฺตกีฬาจิตฺเต อุปฺปนฺเน ฆรเทวตาย อตฺตโน ทิพฺพานุภาเวน ตํ ตตฺถ เนตฺวา สามิเกน สห โยชิตา เตเนว สมาคเมน ปติฏฺฐิตคพฺภา หุตฺวา เทวตาย กิมิลนครํ ปฏินีตา, อนุกฺกเมน คพฺภินิภาเว ปากเฏ ชาเต สสฺสุอาทีหิ ‘‘อติจารินี’’ติ อาสงฺกิตา, ตาย เอว เทวตาย อตฺตโน อานุภาเวน คงฺคามโหเฆ กิมิลนครํ โอตฺถรนฺเต วิย อุปฏฺฐาปิเต อตฺตโน ปติพฺพตาภาวสํสูจเกน สจฺจาธิฏฺฐานปุพฺพเกน สปเถน วาตเวคสมุฏฺฐิตวีจิชาลํ คงฺคามโหฆํ อตฺตโน อุปริ อาปติตํ อายสฺสญฺจ นิวตฺเตตฺวา, สามิเกน สมาคตาปิ เตน ปุพฺเพ สสฺสุอาทีหิ วิย อาสงฺกิตา ตกฺกสิลายํ เตน ทินฺนํ นามมุทฺทิตํ สญฺญาณญฺจ อปฺเปนฺตี, ตํ อาสงฺกํ นิรํกตฺวา ภตฺตุโน ญาติชนสฺส จ มหาชนสฺส จ สมฺภาวนียา ชาตาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สุวิสุทฺธสีลาจารตาย อติวิย โลเก ปตฺถฏยสา อโหสี’’ติฯ

สา อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา ตาวติํสภวเน อุปฺปนฺนาฯ อถ ภควติ สาวตฺถิโต ตาวติํสภวนํ คนฺตฺวา ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ นิสินฺเน, เทวปริสาย จ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนาย ภทฺทิตฺถีปิ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ อถ ภควา ทสสหสฺสิโลกธาตูสุ สนฺนิปติตาย เทวพฺรหฺมปริสาย มชฺเฌ ตาย เทวตาย กตปุญฺญกมฺมํ ปุจฺฉนฺโต –

[206]

‘‘นีลา ปีตา จ กาฬา จ, มญฺชิฏฺฐา อถ โลหิตา;

อุจฺจาวจานํ วณฺณานํ, กิญฺชกฺขปริวาริตาฯ

[207]

‘‘มนฺทารวานํ ปุปฺผานํ, มาลํ ธาเรสิ มุทฺธนิ;

นยิเม อญฺเญสุ กาเยส, รุกฺขา สนฺติ สุเมธเสฯ

[208]

‘‘เกน กายํ อุปปนฺนา, ตาวติํสํ ยสสฺสินี;

เทวเต ปุจฺฉิตาจิกฺข, กิสฺส กมฺมสฺสิทํ ผล’’นฺติฯ – อาห;

[206-7] ตตฺถ นีลา ปีตา จ กาฬา จ, มญฺชิฏฺฐา อถ โลหิตาติ เอตฺถ จ-สทฺโท วุตฺตตฺถสมุจฺจโย, โส นีลา จ ปีตา จาติอาทินา ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ อถาติ อญฺญตฺเถ นิปาโตฯ เตน โอทาตาทิเก อวุตฺตวณฺเณ สงฺคณฺหาติฯ อิติ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐ เวทิตพฺโพฯ จ-สทฺโท วา อวุตฺตตฺถสมุจฺจโยฯ อถาติ อิติ-สทฺทตฺเถ นิปาโตฯ อุจฺจาวจานํ วณฺณานนฺติ เอตฺถ อุจฺจาวจานนฺติ วิภตฺติยา อโลโป ทฏฺฐพฺโพ, อุจฺจาวจวณฺณานํ นานาวิธวณฺณานนฺติ อตฺโถฯ วณฺณานนฺติ วา วณฺณวนฺตานํฯ กิญฺชกฺขปริวาริตาติ กิญฺชกฺเขหิ ปริวาริตานํฯ สามิอตฺเถ หิ เอตํ ปจฺจตฺตวจนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – นีลา จ ปีตา จ กาฬา จ มญฺชิฏฺฐา จ โลหิตา จ อถ อญฺเญ โอทาตาทโย จาติ อิเมสํ วเสน อุจฺจาวจวณฺณานํ ตถาภูเตหิเยว กิญฺชกฺเขหิ เกสเรหิ ปริวาริตานํ วิจิตฺตสณฺฐานาทิตาย วา อุจฺจาวจานํ ยถาวุตฺตวณฺณวนฺตานํ มนฺทารวรุกฺขสมฺภูตตาย มนฺทารวานํ ปุปฺผานํ มาลํ เตหิ กตํ มาลาคุณํ ตฺวํ เทวเต อตฺตโน สีเส ธาเรสิ ปิฬนฺธสีติฯ

ยโต รุกฺขโต ตานิ ปุปฺผานิ, เตสํ วิเสสวณฺณตาย อนญฺญสาธารณตํ ทสฺเสตุํ ‘‘นยิเม อญฺเญสุ กาเยสุ, รุกฺขา สนฺติ สุเมธเส’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิเมติ ยถาวุตฺตวณฺณสณฺฐานาทิยุตฺตา ปุปฺผวนฺโต รุกฺขา น สนฺตีติ โยชนาฯ กาเยสูติ เทวนิกาเยสุฯ สุเมธเสติ สุนฺทรปญฺเญฯ

ตตฺถ นีลาติ อินฺทนีลมหานีลาทิมณิรตนานํ วเสน นีโลภาสาฯ ปีตาติ ปุปฺผราคกกฺเกตนปุลกาทิมณิรตนานญฺเจว สิงฺคีสุวณฺณสฺส จ วเสน ปีโตภาสาฯ กาฬาติ อสฺมกอุปลกาทิมณิรตนานํ วเสน กณฺโหภาสาฯ มญฺชิฏฺฐาติ โชติรสโคมุตฺตกโคเมทกาทิมณิรตนานํ วเสน มญฺชิฏฺโฐภาสาฯ โลหิตาติ ปทุมราคโลหิตงฺกปวาฬรตนาทีนํ วเสน โลหิโตภาสาฯ เกจิ ปน นีลาทิปทานิ ‘‘รุกฺขา’’ติ อิมินา ‘‘นีลา รุกฺขา’’ติอาทินา โยเชตฺวา วทนฺติฯ รุกฺขาปิ หิ นีลาทิวณฺเณหิ ปุปฺเผหิ สญฺฉนฺนตฺตา นีลาทิโยคโต นีลาทิโวหารํ ลภนฺตีติ เตหิ ‘‘นีลา…เป.… โลหิตา…เป.… นยิเม อญฺเญสุ กาเยสุ รุกฺขา สนฺติ สุเมธเสติ, ยโต ตฺวํ อุจฺจาวจานํ วณฺณานํ กิญฺชกฺขปริวาริตานํ มนฺทารวานํ ปุปฺผานํ มาลํ ธาเรสี’’ติ โยชนา กาตพฺพาฯ ตตฺถ ยถาทิฏฺเฐ วณฺณวิเสสยุตฺเต ปุปฺเผ กิตฺเตตฺวา เตสํ อสาธารณภาวทสฺสเนน รุกฺขานํ อาเวนิกภาวทสฺสนํ ปฐมนโย, รุกฺขานํ อสาธารณภาวทสฺสเนน ปุปฺผานํ อาเวนิกภาวทสฺสนํ ทุติยนโยฯ ปฐมนเย วณฺณาทโย สรูเปน คหิตา, ทุติยนเย นิสฺสยมุเขนาติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ

[208] เกนาติ เกน ปุญฺญกมฺเมน, กายํ ตาวติํสนฺติ โยชนาฯ ปุจฺฉิตาจิกฺขาติ ปุจฺฉิตา ตฺวํ อาจิกฺข กเถหิฯ

เอวํ ภควตา ปุจฺฉิตา สา เทวตา อิมาหิ คาถาหิ พฺยากาสิ –

[209]

‘‘ภทฺทิตฺถิกาติ มํ อญฺญํสุ, กิมิลายํ อุปาสิกา;

สทฺธา สีเลน สมฺปนฺนา, สํวิภาครตา สทาฯ

[210]

‘‘อจฺฉาทนญฺจ ภตฺตญฺจ, เสนาสนํ ปทีปิยํ;

อทาสิํ อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสาฯ

[211]

‘‘จาตุทฺทสิํ ปญฺจทสิํ, ยา จ ปกฺขสฺส อฏฺฐมี;

ปาฏิหาริยปกฺขญฺจ, อฏฺฐงฺคสุสมาคตํฯ

[212]

‘‘อุโปสถํ อุปวสิสฺสํ, สทา สีเลสุ สํวุตา;

สญฺญมา สํวิภาคา จ, วิมานํ อาวสามหํฯ

[213]

‘‘ปาณาติปาตา วิรตา, มุสาวาทา จ สญฺญตา;

เถยฺยา จ อติจารา จ, มชฺชปานา จ อารกาฯ

[214]

‘‘ปญฺจสิกฺขาปเท รตา, อริยสจฺจาน โกวิทา;

อุปาสิกา จกฺขุมโต, อปฺปมาทวิหารินี;

กตาวาสา กตกุสลา ตโต จุตา, สยํปภา อนุวิจรามิ นนฺทนํฯ

[215]

‘‘ภิกฺขู จาหํ ปรมหิตานุกมฺปเก, อโภชยิํ ตปสฺสิยุคํ มหามุนิํ;

กตาวาสา กตกุสลา ตโต จุตา, สยํปภา อนุวิจรามิ นนฺทนํฯ

[216]

‘‘อฏฺฐงฺคิกํ อปริมิตํ สุขาวหํ, อุโปสถํ สตตมุปาวสิํ อหํ;

กตาวาสา กตกุสลา ตโต จุตา, สยํปภา อนุวิจรามิ นนฺทน’’นฺติฯ

[209-214] ตตฺถ ภทฺทิตฺถิกาติ มํ อญฺญํสุ, กิมิลายํ อุปาสิกาติ อาจารสมฺปตฺติยา สจฺจกิริยาย อุพฺพตฺตมานมโหฆนิวตฺตเนน อขณฺฑสีลาติ สญฺชาตนิจฺฉยา ภทฺทา สุนฺทรา อยํ อิตฺถี, ตสฺมา ‘‘ภทฺทิตฺถิกา อุปาสิกา’’ติ จ มํ กิมิลนครวาสิโน ชานิํสุฯ สทฺธา สีเลน สมฺปนฺนาติอาทิ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวฯ

อปิจ ‘‘สทฺธา’’ติ อิมินา สทฺธาธนํ, ‘‘สํวิภาครตา, อจฺฉาทนญฺจ ภตฺตญฺจ, เสนาสนํ ปทีปิยํฯ

อทาสิํ อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา’’ติ อิมินา จาคธนํ , ‘‘สีเลน สมฺปนฺนา, จตุทฺทสิํ ปญฺจทสิํ…เป.… ปญฺจสิกฺขาปเท รตา’’ติ อิมินา สีลธนํ หิริธนํ โอตฺตปฺปธนญฺจ, ‘‘อริยสจฺจาน โกวิทา’’ติ อิมินา สุตธนํ ปญฺญาธนญฺจ ทสฺสิตนฺติ สา อตฺตโน สตฺตวิธอริยธนปฏิลาภํฯ ‘‘อุปาสิกา จกฺขุมโต…เป.… อนุวิจรามิ นนฺทน’’นฺติ อิมินา ตสฺส ทิฏฺฐธมฺมิกํ สมฺปรายิกญฺจ อานิสํสํ วิภาเวติฯ ตตฺถ กตาวาสาติ นิปฺผาทิตสุจริตาวาสาฯ สุจริตกมฺมญฺหิ ตทตฺเต อายติญฺจ สุขาวาสเหตุตาย ‘‘สุขวิหารสฺส อาวาโส’’ติ วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘กตกุสลา’’ติฯ

[215] ปุพฺเพ อนามสิตเขตฺตวิเสสํ อตฺตโน ทานมยํ ปุญฺญํ วตฺวา อิทานิ ตสฺส อายตนคตตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภิกฺขู จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ภิกฺขูติ อนวเสสภินฺนกิเลสตาย ภิกฺขูฯ ปรมหิตานุกมฺปเกติ ปรมํ อติวิย ทิฏฺฐธมฺมิกาทินา หิเตน อนุคฺคาหเกฯ อโภชยินฺติ ปณีเตน โภชเนน โภเชสิํฯ ตปสฺสิยุคนฺติ อุตฺตเมน ตปสา สพฺพกิเลสมลํ ตาเปตฺวา สมุจฺฉินฺทิตฺวา ฐิตตฺตา ตปสฺสิภูตํ ยุคํฯ มหามุนินฺติ ตโต เอว มหาอิสิภูตํ, มหโต วา อตฺตโน วิสยสฺส มหนฺเตเนว ญาเณน มุนนโต ปริจฺฉินฺทนโต มหามุนิํฯ สพฺพเมตํ ทฺเว อคฺคสาวเก สนฺธาย วทติฯ

[216] อปริมิตํ สุขาวหนฺติ อนุนาสิกโลปํ อกตฺวา วุตฺตํฯ ‘‘ยาวญฺจิทํ, ภิกฺขเว, น สุกรํ อกฺขาเนน ปาปุณิตุํ ยาว สุขา สคฺคา’’ติ (ม. นิ. 3.255) วจนโต ภควโตปิ วจนปถาตีตปริมาณรหิตสุขนิพฺพตฺตกํ อตฺตโน วา อานุภาเวน อปริมิตสุขาวหํ สุขสฺส อาวหนกํฯ สตตนฺติ สพฺพกาลํฯ ตํ ตํ อุโปสถรกฺขณทิวสํ อหาเปตฺวา, ตํ ตํ วา อุโปสถรกฺขณทิวสํ อขณฺฑํ กตฺวา ปริปุณฺณํ กตฺวา สตตํ วา สพฺพกาลํ สุขาวหนฺติ โยชนาฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

อถ ภควา มาตุเทวปุตฺตปฺปมุขานํ ทสสหสฺสิโลกธาตุวาสีนํ เทวพฺรหฺมสงฺฆานํ ตโย มาเส อภิธมฺมปิฏกํ เทเสตฺวา มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา ภทฺทิตฺถิวิมานํ ภิกฺขูนํ เทเสสิฯ สา เทสนา สมฺปตฺตปริสาย สาตฺถิกา อโหสีติฯ

ภทฺทิตฺถิวิมานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. โสณทินฺนาวิมานวณฺณนา

อภิกฺกนฺเตน วณฺเณนาติ โสณทินฺนาวิมานํฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเนฯ เตน จ สมเยน นาฬนฺทายํ โสณทินฺนา นาม เอกา อุปาสิกา สทฺธา ปสนฺนา ภิกฺขูนํ จตูหิ ปจฺจเยหิ สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐหนฺตี สุวิสุทฺธนิจฺจสีลา อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ อุโปสถมฺปิ อุปวสติฯ สา ธมฺมสวนสปฺปายํ ปฏิลภิตฺวา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตาย จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํ ปริพฺรูหนฺตี โสตาปนฺนา อโหสิฯ อถ อญฺญตเรน โรเคน ผุฏฺฐา กาลํ กตฺวา ตาวติํเสสุ อุปฺปชฺชิฯ ตํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน –

[217]

‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺฐสิ เทวเต;

โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกาฯ

[218]

‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;

อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยาฯ

[219]

‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปุญฺญํ;

เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติฯ –

อิมาหิ ตีหิ คาถาหิ ปฏิปุจฺฉิฯ

[220]

‘‘สา เทวตา อตฺตมนา, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตา;

ปญฺหํ ปุฏฺฐา วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’ฯ

[221-226]

‘‘โสณทินฺนาติ มํ อญฺญํสุ…เป.… โคตมสฺส ยสสฺสิโนฯ

[227]

‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ…เป.… วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติฯ –

เทวตา พฺยากาสิฯ ตํ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

โสณทินฺนาวิมานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ