เอวํ สิริมา เทวธีตา อตฺตโน ลทฺธิปเวทนมุเขน รตนตฺตเย ปสาทํ ปเวเทตฺวา ภควนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา เทวโลกเมว คตาฯ ภควา ตเมว โอติณฺณวตฺถุํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ, เทสนาปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ อรหตฺตํ ปาปุณิ, สมฺปตฺตปริสายปิ สา ธมฺมเทสนา สาตฺถิกา ชาตาติฯ

สิริมาวิมานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

17. เกสการีวิมานวณฺณนา

อิทํ วิมานํ รุจิรํ ปภสฺสรนฺติ เกสการีวิมานํฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา พาราณสิยํ วิหรติ อิสิปตเน มิคทาเยฯ เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา ภิกฺขู ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย พาราณสิํ ปิณฺฑาย ปวิสิํสุฯ เต อญฺญตรสฺส พฺราหฺมณสฺส เคหทฺวารสมีเปน คจฺฉนฺติฯ ตสฺมิญฺจ เคเห พฺราหฺมณสฺส ธีตา เกสการี นาม เคหทฺวารสมีเป มาตุ สีสโต อูกา คณฺหนฺตี เต ภิกฺขู คจฺฉนฺเต ทิสฺวา มาตรํ อาห ‘‘อมฺม, อิเม ปพฺพชิตา ปฐเมน โยพฺพเนน สมนฺนาคตา อภิรูปา ทสฺสนียา ปาสาทิกา สุขุมาลา เกนจิ ปาริชุญฺเญน อนภิภูตา มญฺเญ, กสฺมา นุ โข อิเม อิมสฺมิํเยว วเย ปพฺพชนฺตี’’ติ ? ตํ มาตา อาห ‘‘อตฺถิ, อมฺม, สกฺยปุตฺโต สกฺยกุลา ปพฺพชิโต พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน, โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ, ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ, ตสฺส อิเม ธมฺมํ สุตฺวา ปพฺพชนฺตี’’ติฯ

เตน จ สมเยน อาคตผโล วิญฺญาตสาสโน อญฺญตโร อุปาสโก ตาย วีถิยา คจฺฉนฺโต ตํ กถํ สุตฺวา ตาสํ สนฺติกํ อุปสงฺกมิฯ

อถ นํ พฺราหฺมณี อาห ‘‘เอตรหิ โข อุปาสก พหู กุลปุตฺตา มหนฺตํ โภคกฺขนฺธํ มหนฺตํ ญาติปริวฏฺฏํ ปหาย สกฺยสมเย ปพฺพชนฺติ, เต กิํ นุ โข อตฺถวสํ สมฺปสฺสนฺตา ปพฺพชนฺตี’’ติ? ตํ สุตฺวา อุปาสโก ‘‘กาเมสุ อาทีนวํ, เนกฺขมฺเม จ อานิสํสํ สมฺปสฺสนฺตา’’ติ วตฺวา อตฺตโน ญาณพลานุรูปํ ตมตฺถํ วิตฺถารโต กเถสิ, ติณฺณญฺจ รตนานํ คุเณ ปกาเสสิ, ปญฺจนฺนํ สีลานํ ทิฏฺฐธมฺมิกํ สมฺปรายิกญฺจ คุณานิสํสํ ปเวเทสิฯ อถ พฺราหฺมณธีตา ตํ ‘‘กิํ อมฺเหหิปิ สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐาย ตยา วุตฺเต คุณานิสํเส อธิคนฺตุํ สกฺกา’’ติ ปุจฺฉิฯ โส ‘‘สพฺพสาธารณา อิเม ธมฺมา ภควตา ภาสิตา, กสฺมา น สกฺกา’’ติ วตฺวา ตสฺสา สรณานิ จ สีลานิ จ อทาสิฯ สา คหิตสรณา สมาทินฺนสีลา จ หุตฺวา ปุน อาห ‘‘กิํ อิโต อุตฺตริ อญฺญมฺปิ กรณียํ อตฺถี’’ติฯ โส ตสฺสา วิญฺญุภาวํ สลฺลกฺเขนฺโต ‘‘อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา สรีรสภาวํ วิภาเวนฺโต ทฺวตฺติํสาการกมฺมฏฺฐานํ กเถตฺวา กาเย วิราคํ อุปฺปาเทตฺวา อุปริ อนิจฺจตาทิปฏิสํยุตฺตาย ธมฺมิยา กถาย สํเวเชตฺวา วิปสฺสนามคฺคํ อาจิกฺขิตฺวา คโตฯ สา เตน วุตฺตนยํ สพฺพํ มนสิ กตฺวา ปฏิกูลมนสิกาเร สมาหิตจิตฺตา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา น จิรสฺเสว โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ อถาปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา สกฺกสฺส เทวรญฺโญ ปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, สตสหสฺสญฺจสฺสา อจฺฉราปริวาโร อโหสิฯ ตํ สกฺโก เทวราชา ทิสฺวา อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาโต ปมุทิตหทโย –

[150]

‘‘อิทํ วิมานํ รุจิรํ ปภสฺสรํ, เวฬุริยถมฺภํ สตตํ สุนิมฺมิตํ;

สุวณฺณรุกฺเขหิ สมนฺตโมตฺถตํ, ฐานํ มมํ กมฺมวิปากสมฺภวํฯ

[151]

‘‘ตตฺรูปปนฺนา ปุริมจฺฉรา อิมา, สตํ สหสฺสานิ สเกน กมฺมุนา;

ตุวํสิ อชฺฌุปคตา ยสสฺสินี, โอภาสยํ ติฏฺฐสิ ปุพฺพเทวตาฯ

[152]

‘‘สสี อธิคฺคยฺห ยถา วิโรจติ, นกฺขตฺตราชาริว ตารกาคณํ;

ตเถว ตฺวํ อจฺฉราสงฺคณํ อิมํ, ททฺทลฺลมานา ยสสา วิโรจสิฯ

[153]

‘‘กุโต นุ อาคมฺม อโนมทสฺสเน, อุปปนฺนา ตฺวํ ภวนํ มมํ อิทํ;

พฺรหฺมํว เทวา ติทสา สหินฺทกา, สพฺเพ น ตปฺปามเส ทสฺสเนน ต’’นฺติฯ –

จตูหิ คาถาหิ ตาย กตกมฺมํ ปุจฺฉิฯ

[150] ตตฺถ อิทํ วิมานนฺติ ยสฺมิํ วิมาเน สา เทวตา อุปฺปนฺนา, ตํ อตฺตโน วิมานํ สนฺธายาหฯ สตตนฺติ สพฺพกาลํ รุจิรํ ปภสฺสรนฺติ โยชนาฯ สตตนฺติ วา สมฺมาตตํ, อติวิย วิตฺถิณฺณนฺติ อตฺโถฯ สมนฺตโมตฺถตนฺติ สมนฺตโต อวตฺถตํ ฉาทิตํฯ ฐานนฺติ วิมานเมว สนฺธาย วทติฯ ตญฺหิ ติฏฺฐนฺติ เอตฺถ กตปุญฺญาติ ฐานนฺติ วุจฺจติฯ กมฺมวิปากสมฺภวนฺติ กมฺมวิปากภาเวน สมฺภูตํ, กมฺมวิปาเกน วา สห สมฺภูตํฯ มมนฺติ อิทํ มม ฐานํ มม กมฺมวิปากสมฺภวนฺติ ทฺวีหิปิ ปเทหิ โยเชตพฺพํฯ

[151] ตตฺรูปปนฺนาติ คาถาย อยํ สงฺเขปตฺโถ – ตตฺร ตสฺมิํ ยถาวุตฺเต วิมาเน อุปปนฺนาติ นิพฺพตฺตา ปเคว อุปฺปนฺนตฺตา ปุพฺพเทวตา อิมา ปุริมา อจฺฉราโย ปริมาณโต สตํ สหสฺสานิฯ ตุวํสีติ ตฺวํ อสิ สเกน กมฺมุนา อชฺฌุปคตา อุปปนฺนาฯ ยสสฺสินีติ ปริวารสมฺปนฺนา, เตเนว สเกน กมฺมุนา กมฺมานุภาเวน โอภาสยนฺตี วิโรจมานา ติฏฺฐสีติฯ

[152] อิทานิ ตเมว โอภาสนํ อุปมาย วิภาเวนฺโต ‘‘สสี’’ติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ยถา สสลญฺฉนโยเคน ‘‘สสี’’ติ, นกฺขตฺเตหิ อธิกคุณตาย ‘‘นกฺขตฺตราชา’’ติ จ ลทฺธนาโม จนฺโท สพฺพํ ตารกาคณํ อธิคฺคยฺห อภิภวิตฺวา วิโรจติ วิราชติ, ตเถว ตฺวํ อิมํ อจฺฉรานํ เทวกญฺญานํ คณํ สมูหํ อตฺตโน ยสสา ททฺทลฺลมานา อติวิย วิชฺโชตมานา วิโรจสีติฯ เอตฺถ จ ‘‘อิมา’’ติ ‘‘อิม’’นฺติ จ นิปาตมตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘นกฺขตฺตราชาริว ตาราคณํ ตเถว ตฺว’’นฺติ ปฐนฺติฯ

[153] อิทานิ ตสฺสา เทวตาย ปุริมภวํ ตตฺถ กตปุญฺญญฺจ ปุจฺฉนฺโต ‘‘กุโต นุ อาคมฺมา’’ติ คาถมาหฯ

ตตฺถ กุโต นุ อาคมฺมาติ กุโต นุ ภวโต กุโต นุ ปุญฺญกมฺมโต การณภูตโต อิทํ มม ภวนํ อาคมฺม ภทฺเท อโนมทสฺสเน สพฺพงฺคโสภเน ตฺวํ อุปปนฺนา อุปฺปตฺติคหณวเสน อุปคตาฯ ‘‘อโนมทสฺสเน’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ อุปมาย ปกาเสนฺโต ‘‘พฺรหฺมํว เทวา ติทสา สหินฺทกา, สพฺเพ น ตปฺปามเส ทสฺสเนน ต’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ ยถา พฺรหฺมานํ สหมฺปติํ สนงฺกุมารํ วา อุปคตํ สห อินฺเทนาติ สหินฺทกา ตาวติํสา เทวา ปสฺสนฺตา ทสฺสเนน น ตปฺปนฺติ, เอวํ ตว ทสฺสเนน มยํ สพฺเพ เทวา น ตปฺปามเสติ อตฺโถฯ

เอวํ ปน สกฺเกน เทวานมินฺเทน ปุจฺฉิตา สา เทวตา ตมตฺถํ ปกาเสนฺตี –

[154]

‘‘ยเมตํ สกฺก อนุปุจฺฉเส มมํ, กุโต จุตา ตฺวํ อิธ อาคตาติ;

พาราณสี นาม ปุรตฺถิ กาสินํ, ตตฺถ อโหสิํ ปุเร เกสการิกาฯ

[155]

‘‘พุทฺเธ จ ธมฺเม จ ปสนฺนมานสา, สงฺเฆ จ เอกนฺตคตา อสํสยา;

อขณฺฑสิกฺขาปทา อาคตปฺผลา, สมฺโพธิธมฺเม นิยตา อนามยา’’ติฯ –

คาถทฺวยมาหฯ

[154-5] ตตฺถ ยเมตนฺติ ยํ เอตํ ปญฺหนฺติ อตฺโถฯ อนุปุจฺฉเสติ อนุกูลภาเวน ปุจฺฉสิฯ มมนฺติ มํฯ ปุรตฺถีติ ปุรํ อตฺถิฯ กาสินนฺติ กาสิรฏฺฐสฺสฯ เกสการิกาติ ปุริมตฺตภาเว อตฺตโน นามํ วทติฯ พุทฺเธ จ ธมฺเม จาติอาทินา อตฺตโน ปุญฺญํ วิภาเวติฯ

ปุน สกฺโก ตสฺสา ตํ ปุญฺญสมฺปตฺติญฺจ ทิพฺพสมฺปตฺติญฺจ อนุโมทมาโน –

[156]

‘‘ตนฺตฺยาภินนฺทามเส สฺวาคตญฺจ เต,

ธมฺเมน จ ตฺวํ ยสสา วิโรจสิ;

พุทฺเธ จ ธมฺเม จ ปสนฺนมานเส,

สงฺเฆ จ เอกนฺตคเต อสํสเย;

อขณฺฑสิกฺขาปเท อาคตปฺผเล,

สมฺโพธิธมฺเม นิยเต อนามเย’’ติฯ – อาห;

[156] ตตฺถ ตนฺตฺยาภินนฺทามเสติ ตํ เต ทุวิธมฺปิ สมฺปตฺติํ อภินนฺทาม อนุโมทามฯ สฺวาคตญฺจ เตติ ตุยฺหญฺจ อิธาคมนํ สฺวาคตํ, อมฺหากํ ปีติโสมนสฺสสํวทฺธนเมวฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติฯ

ตํ ปน ปวตฺติํ สกฺโก เทวราชา อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส กเถสิ, เถโร ภควโต นิเวเทสิฯ ภควา ตมตฺถํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิฯ สา เทสนา สเทวกสฺส โลกสฺส สาตฺถิกา ชาตาติฯ

เกสการีวิมานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ ปรมตฺถทีปนิยา ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย วิมานวตฺถุสฺมิํ

สตฺตรสวตฺถุปฏิมณฺฑิตสฺส ปฐมสฺส ปีฐวคฺคสฺส

อตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. จิตฺตลตาวคฺโค