16. สิริมาวิมานวณฺณนา

ยุตฺตา จ เต ปรมอลงฺกตา หยาติ สิริมาวิมานํฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเปฯ เตน จ สมเยน เหฏฺฐา อนนฺตรวตฺถุมฺหิ วุตฺตา สิริมา คณิกา โสตาปตฺติผลสฺส อธิคตตฺตา วิสฺสชฺชิตกิลิฏฺฐกมฺมนฺตา หุตฺวา สงฺฆสฺส อฏฺฐ สลากภตฺตานิ ปฏฺฐเปสิฯ อาทิโต ปฏฺฐาย นิพทฺธํ อฏฺฐ ภิกฺขู เคหํ อาคจฺฉนฺติฯ สา ‘‘สปฺปิํ คณฺหถ ขีรํ คณฺหถา’’ติอาทีนิ วตฺวา เตสํ ปตฺเต ปูเรติ, เอเกน ลทฺธํ ติณฺณมฺปิ จตุนฺนมฺปิ ปโหติ, เทวสิกํ โสฬสกหาปณปริพฺพเยน ปิณฺฑปาโต ทียติฯ อเถกทิวสํ เอโก ภิกฺขุ ตสฺสา เคเห อฏฺฐกภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา ติโยชนมตฺถเก เอกํ วิหารํ อคมาสิฯ อถ นํ สายํ เถรุปฏฺฐาเน นิสินฺนํ ปุจฺฉิํสุ, ‘‘อาวุโส, กหํ ภิกฺขํ คเหตฺวา อิธาคโตสี’’ติ? ‘‘สิริมาย อฏฺฐกภตฺตํ เม ภุตฺต’’นฺติฯ ‘‘ตํ มนาปํ กตฺวา เทติ, อาวุโส’’ติฯ ‘‘น สกฺกา ตสฺสา ภตฺตํ วณฺเณตุํ, อติปณีตํ กตฺวา เทติ, เอเกน ลทฺธํ ติณฺณมฺปิ จตุนฺนมฺปิ ปโหติ, ตสฺสา ปน เทยฺยธมฺมโตปิ ทสฺสนเมว อุตฺตริตรํ’’ฯ สา หิ อิตฺถี เอวรูปา จ เอวรูปา จาติ ตสฺสา คุเณ กเถสิฯ

อเถโก ภิกฺขุ ตสฺสา คุณกถํ สุตฺวา อทิสฺวาปิ สวเนเนว สิเนหํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘มยา ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ ทฏฺฐุํ วฏฺฏตี’’ติ อตฺตโน วสฺสคฺคํ กเถตฺวา ตํ ภิกฺขุํ ฐิติกํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สฺเว, อาวุโส, ตสฺมิํ เคเห ตฺวํ สงฺฆตฺเถโร หุตฺวา อฏฺฐกภตฺตํ ลภิสฺสสี’’ติ สุตฺวา ตงฺขณญฺเญว ปตฺตจีวรมาทาย ปกฺกนฺโต ปาโตว อรุเณ อุคฺคจฺฉนฺเต สลากคฺคํ ปวิสิตฺวา ฐิโต สงฺฆตฺเถโร หุตฺวา ตสฺสา เคเห อฏฺฐกภตฺตํ ลภิฯ โย ปน โส ภิกฺขุ หิยฺโย ภุญฺชิตฺวา ปกฺกามิ, ตสฺส คตเวลายเมวสฺสา สรีเร โรโค อุปฺปชฺชิฯ ตสฺมา อาภรณานิ โอมุญฺจิตฺวา นิปชฺชิฯ อถสฺสา ทาสิโย อฏฺฐกภตฺตํ ลภิตุํ อาคเต ภิกฺขู ทิสฺวา อาโรเจสุํฯ สา คนฺตฺวา สหตฺถา ปตฺเต คเหตุํ วา นิสีทาเปตุํ วา อสกฺโกนฺตี ทาสิโย อาณาเปสิ ‘‘อมฺมา ปตฺเต คเหตฺวา อยฺเย นิสีทาเปตฺวา ยาคุํ ปาเยตฺวา ขชฺชกํ ทตฺวา ภตฺตเวลาย ปตฺเต ปูเรตฺวา เทถา’’ติฯ ตา ‘‘สาธุ, อยฺเย’’ติ ภิกฺขู ปเวเสตฺวา ยาคุํ ปาเยตฺวา ขชฺชกํ ทตฺวา ภตฺตเวลาย ภตฺตสฺส ปตฺเต ปูเรตฺวา ตสฺสา อาโรจยิํสุฯ สา ‘‘มํ ปริคฺคเหตฺวา เนถ , อยฺเย วนฺทิสฺสามี’’ติ วตฺวา ตาหิ ปริคฺคเหตฺวา ภิกฺขูนํ สนฺติกํ นีตา เวธมาเนน สรีเรน ภิกฺขู วนฺทิฯ โส ภิกฺขุ ตํ โอโลเกตฺวา จินฺเตสิ ‘‘คิลานาย ตาว อยํ เอติสฺสา รูปโสภา, อโรคกาเล ปน สพฺพาภรณปฏิมณฺฑิตาย อิมิสฺสา กีทิสี รูปสมฺปตฺตี’’ติฯ อถสฺส อเนกวสฺสโกฏิสนฺนิจิโต กิเลโส สมุทาจริฯ โส อญฺญาณี หุตฺวา ภตฺตํ ภุญฺชิตุํ อสกฺโกนฺโต ปตฺตํ อาทาย วิหารํ คนฺตฺวา ปตฺตํ ปิธาย เอกมนฺเต ฐเปตฺวา จีวรกณฺณํ ปตฺถริตฺวา นิปชฺชิฯ อถ นํ เอโก สหายโก ภิกฺขุ ยาจนฺโตปิ โภเชตุํ นาสกฺขิ, โส ฉินฺนภตฺโต อโหสิฯ

ตํ ทิวสเมว สายนฺหสมเย สิริมา กาลมกาสิฯ ราชา สตฺถุ สาสนํ เปเสสิ ‘‘ภนฺเต, ชีวกสฺส กนิฏฺฐภคินี สิริมา กาลมกาสี’’ติฯ สตฺถา ตํ สุตฺวา รญฺโญ สาสนํ ปหิณิ ‘‘สิริมาย สรีรฌาปนกิจฺจํ นตฺถิ, อามกสุสาเน ตํ ยถา กากาทโย น ขาทนฺติ, ตถา นิปชฺชาเปตฺวา รกฺขาเปถา’’ติฯ ราชา ตถา อกาสิฯ ปฏิปาฏิยา ตโย ทิวสา อติกฺกนฺตา, จตุตฺเถ ทิวเส สรีรํ อุทฺธุมายิ, นวหิ วณมุเขหิ ปุฬวกา ปคฺฆริํสุ, สกลสรีรํ ภินฺนสาลิภตฺตจาฏิ วิย อโหสิฯ ราชา นคเร เภริํ จราเปสิ ‘‘ฐเปตฺวา เคหรกฺขณกทารเก สิริมาย ทสฺสนตฺถํ อนาคจฺฉนฺตานํ อฏฺฐ กหาปณา ทณฺโฑ’’ติฯ สตฺถุ สนฺติกญฺจ เปเสสิ ‘‘พุทฺธปฺปมุโข กิร สงฺโฆ สิริมาย ทสฺสนตฺถํ อาคจฺฉตู’’ติฯ สตฺถา ภิกฺขูนํ อาโรจาเปสิ ‘‘สิริมาย ทสฺสนตฺถํ คมิสฺสามา’’ติฯ

โสปิ ทหรภิกฺขุ จตฺตาโร ทิวเส กสฺสจิ วจนํ อคฺคเหตฺวา ฉินฺนภตฺโตว นิปชฺชิฯ ปตฺเต ภตฺตํ ปูติกํ ชาตํ, ปตฺเต มลมฺปิ อุฏฺฐหิฯ อถ โส สหายกภิกฺขุนา อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อาวุโส สตฺถา สิริมาย ทสฺสนตฺถํ คจฺฉตี’’ติ วุจฺจมาโน ตถา ฉาตชฺฌตฺโตปิ ‘‘สิริมา’’ติ วุตฺตปเทเยว สหสา อุฏฺฐหิตฺวา ‘‘สตฺถา สิริมํ ทฏฺฐุํ คจฺฉติ, ตฺวมฺปิ คมิสฺสสี’’ติ? ‘‘อาม คมิสฺสามี’’ติ ภตฺตํ ฉฑฺเฑตฺวา ปตฺตํ โธวิตฺวา ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ อคมาสิฯ สตฺถา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต เอกปสฺเส อฏฺฐาสิ, ภิกฺขุนิสงฺโฆปิ ราชปริสาปิ อุปาสกปริสาปิ อุปาสิกาปริสาปิ เอเกกปสฺเส อฏฺฐํสุฯ

สตฺถา ราชานํ ปุจฺฉิ ‘‘กา เอสา, มหาราชา’’ติ? ‘‘ภนฺเต, ชีวกสฺส กนิฏฺฐภคินี สิริมา นามา’’ติฯ ‘‘สิริมา เอสา’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติฯ เตน หิ นคเร เภริํ จราเปหิ ‘‘สหสฺสํ ทตฺวา สิริมํ คณฺหนฺตู’’ติฯ ราชา ตถา กาเรสิ, เอโกปิ ‘‘ห’’นฺติ วา ‘‘หุ’’นฺติ วา วทนฺโต นาม นาโหสิฯ ราชา สตฺถุ อาโรเจสิ ‘‘น คณฺหนฺติ ภนฺเต’’ติ, เตน หิ มหาราช อคฺฆํ โอหาเปหีติฯ

ราชา ‘‘ปญฺจสตานิ ทตฺวา คณฺหนฺตู’’ติ เภริํ จราเปตฺวา กญฺจิ คณฺหนกํ อทิสฺวา ‘‘อฑฺฒเตยฺยสตานิ, ทฺเวสตานิ, สตํ, ปญฺญาสํ, ปญฺจวีสติ, วีสติ กหาปเณ, ทส กหาปเณ, ปญฺจ กหาปเณ, เอกํ กหาปณํ, อฑฺฒํ, ปาทํ, มาสกํ, กากณิกํ ทตฺวา สิริมํ คณฺหนฺตู’’ติ เภริํ จราเปตฺวา ‘‘มุธาปิ คณฺหนฺตู’’ติ เภริํ จราเปสิ, ตถาปิ ‘‘ห’’นฺติ วา ‘‘หุ’’นฺติ วา วทนฺโต นาม นาโหสิฯ ราชา ‘‘มุธาปิ, ภนฺเต, คณฺหนฺโต นตฺถี’’ติ อาหฯ สตฺถา ‘‘ปสฺสถ, ภิกฺขเว, มหาชนสฺส ปิยมาตุคามํ, อิมสฺมิํเยว นคเร สหสฺสํ ทตฺวา ปุพฺเพ เอกทิวสํ ลภิํสุ, อิทานิ มุธาปิ คณฺหนฺโต นตฺถิ เอวรูปํ นาม รูปํ ขยวยปฺปตฺตํ อาหริเมหิ อลงฺกาเรหิ วิจิตฺตกตํ นวนฺนํ วณฺณมุขานํ วเสน อรุภูตํ ตีหิ อฏฺฐิสเตหิ สมุสฺสิตํ นิจฺจาตุรํ เกวลํ พาลมหาชเนน พหุธา สงฺกปฺปิตตาย พหุสงฺกปฺปํ อทฺธุวํ อตฺตภาว’’นฺติ ทสฺเสนฺโต –

‘‘ปสฺส จิตฺตกตํ พิมฺพํ, อรุกายํ สมุสฺสิตํ;

อาตุรํ พหุสงฺกปฺปํ, ยสฺส นตฺถิ ธุวํ ฐิตี’’ติฯ (เถรคา. 1160) –

คาถมาหฯ เทสนาปริโยสาเน สิริมาย ปฏิพทฺธจิตฺโต ภิกฺขุ วิคตฉนฺทราโค หุตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ, จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ

เตน จ สมเยน สิริมา เทวกญฺญา อตฺตโน วิภวสมิทฺธิํ โอโลเกตฺวา อาคตฏฺฐานํ โอโลเกนฺตี ปุริมตฺตภาเว อตฺตโน สรีรสมีเป ภิกฺขุสงฺฆปริวุตํ ภควนฺตํ ฐิตํ มหาชนกายญฺจ สนฺนิปติตํ ทิสฺวา ปญฺจหิ เทวกญฺญาสเตหิ ปริวุตา ปญฺจหิ รถสเตหิ ทิสฺสมานกายา อาคนฺตฺวา รถโต โอตริตฺวา สปริวารา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา กตญฺชลี อฏฺฐาสิฯ เตน จ สมเยน อายสฺมา วงฺคีโส ภควโต อวิทูเร ฐิโต โหติฯ โส ภควนฺตํ เอตทโวจ ‘‘ปฏิภาติ มํ ภควา เอกํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตุ’’นฺติฯ ‘‘ปฏิภาตุ ตํ วงฺคีสา’’ติ ภควา อโวจฯ อายสฺมา วงฺคีโส ตํ สิริมํ เทวธีตรํ –

[137]

‘‘ยุตฺตา จ เต ปรมอลงฺกตา หยา, อโธมุขา อฆสิคมา พลี ชวา;

อภินิมฺมิตา ปญฺจรถาสตา จ เต, อนฺเวนฺติ ตํ สารถิโจทิตา หยาฯ

[138]

‘‘สา ติฏฺฐสิ รถวเร อลงฺกตา,

โอภาสยํ ชลมิว โชติ โปวโก;

ปุจฺฉามิ ตํ วรตนุ อโนมทสฺสเน,

กสฺมา นุ กายา อนธิวรํ อุปาคมี’’ติฯ – ปฏิปุจฺฉิ;

[137] ตตฺถ ยุตฺตา จ เต ปรมอลงฺกตา หยาติ ปรมํ อติวิย วิเสสโต อลงฺกตา, ปรเมหิ วา อุตฺตเมหิ ทิพฺเพหิ อสฺสาลงฺกาเรหิ อลงฺกตา, ปรมา วา อคฺคา เสฏฺฐา อาชานียา สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกตา หยา อสฺสา เต ตว รเถ โยชิตา, ยุตฺตา วา เต รถสฺส จ อนุจฺฉวิกา, อญฺญมญฺญํ วา สทิสตาย ยุตฺตา สํสฏฺฐาติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ‘‘ปรมอลงฺกตา’’ติ ปุริมสฺมิํ ปกฺเข สนฺธิํ อกตฺวา ทุติยสฺมิํ ปกฺเข อวิภตฺติกนิทฺเทโส ทฏฺฐพฺโพ ฯ อโธมุขาติ เหฏฺฐามุขาฯ ยทิปิ เต ตทา ปกติยาว ฐิตา, เทวโลกโต โอโรหณวเสน ‘‘อโธมุขา’’ติ วุตฺตาฯ อฆสิคมาติ เวหาสํคมาฯ พลีติ พลวนฺโตฯ ชวาติ ชวนกา , พลวนฺโต เจว เวควนฺโต จาติ อตฺโถฯ อภินิมฺมิตาติ ตว ปุญฺญกมฺเมน นิมฺมิตา นิพฺพตฺตาฯ สยํ นิมฺมิตเมว วา สนฺธาย ‘‘อภินิมฺมิตา’’ติ วุตฺตํ นิมฺมานรติภาวโต สิริมาย เทวธีตายฯ ปญฺจรถาสตาติ คาถาสุขตฺถํ ถการสฺส ทีฆํ ลิงฺควิปลฺลาสญฺจ กตฺวา วุตฺตํ, วิภตฺติอโลโป วา ทฏฺฐพฺโพ, ปญฺจ รถสตานีติ อตฺโถฯ อนฺเวนฺติ ตํ สารถิโจทิตา หยาติ สารถีหิ โจทิตา วิย รเถสุ ยุตฺตา อิเม หยา ภทฺเท, เทวเต, ตํ อนุคจฺฉนฺติฯ ‘‘สารถิอโจทิตา’’ติ เกจิ ปฐนฺติ, สารถีหิ อโจทิตา เอว อนุคจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘สารถิโจทิตา หยา’’ติ เอกํเยว วา ปทํ คาถาสุขตฺถํ ทีฆํ กตฺวา วุตฺตํ, สารถิโจทิตหยา ปญฺจ รถสตาติ โยชนาฯ

[138] สา ติฏฺฐสีติ สา ตฺวํ ติฏฺฐสิฯ รถวเรติ รถุตฺตเมฯ อลงฺกตาติ สฏฺฐิสกฏภาเรหิ ทิพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกตสรีราฯ โอภาสยํ ชลมิว โชติ ปาวโกติ โอภาเสนฺตี โชติริว ชลนฺตี ปาวโก วิย จ ติฏฺฐสิ, สมนฺตโต โอภาเสนฺตี ชลนฺตี ติฏฺฐสีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘โชตี’’ติ จ จนฺทิมสูริยนกฺขตฺตตารกรูปานํ สาธารณนามํฯ วรตนูติ อุตฺตมรูปธเร สพฺพงฺคโสภเนฯ

ตโต เอว อโนมทสฺสเน อลามกทสฺสเน, ทสฺสนีเย ปาสาทิเกติ อตฺโถฯ กสฺมา นุ กายา อนธิวรํ อุปาคมีติ กุโต นาม เทวกายโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปยิรุปาสนาย อุปคญฺฉิ อุปคตาสิฯ

เอวํ เถเรน ปุจฺฉิตา สา เทวตา อตฺตานํ อาวิกโรนฺตี –

[139]

‘‘กามคฺคปตฺตานํ ยมาหุนุตฺตรํ, นิมฺมาย นิมฺมาย รมนฺติ เทวตา;

ตสฺมา กายา อจฺฉรา กามวณฺณินี, อิธาคตา อนธิวรํ นมสฺสิตุ’’นฺติฯ –

คาถมาหฯ

[139] ตตฺถ กามคฺคปตฺตานํ ยมาหุนุตฺตรนฺติ กามูปโภเคหิ อคฺคภาวํ ปตฺตานํ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ ยํ เทวกายํ ยเสน โภคาทิวเสน จ อนุตฺตรนฺติ วทนฺติ, ตโต กายาฯ นิมฺมาย นิมฺมาย รมนฺติ เทวตาติ นิมฺมานรติเทวตา อตฺตนา ยถารุจิเต กาเม สยํ นิมฺมินิตฺวา นิมฺมินิตฺวา รมนฺติ กีฬนฺติ ลฬนฺตา อภิรมนฺติฯ ตสฺมา กายาติ ตสฺมา นิมฺมานรติเทวนิกายา ฯ กามวณฺณินีติ กามรูปธรา ยถิจฺฉิตรูปธารินีฯ อิธาคตาติ อิธ อิมสฺมิํ มนุสฺสโลเก, อิมํ วา มนุสฺสโลกํ อาคตาฯ

เอวํ เทวตาย อตฺตโน นิมฺมานรติเทวตาภาเว กถิเต ปุน เถโร ตสฺสา ปุริมภวํ ตตฺถ กตปุญฺญกมฺมํ ลทฺธิญฺจ กถาเปตุกาโม –

[140]

‘‘กิํ ตฺวํ ปุเร สุจริตมาจรีธ, เกนจฺฉสิ ตฺวํ อมิตยสา สุเขธิตา;

อิทฺธี จ เต อนธิวรา วิหงฺคมา, วณฺโณ จ เต ทส ทิสา วิโรจติฯ

[141]

‘‘เทเวหิ ตฺวํ ปริวุตา สกฺกตา จสิ,

กุโต จุตา สุคติคตาสิ เทวเต;

กสฺส วา ตฺวํ วจนกรานุสาสนิํ,

อาจิกฺข เม ตฺวํ ยทิ พุทฺธสาวิกา’’ติฯ – ทฺเว คาถา อภาสิ;

[140] ตตฺถ อาจรีติ ทีฆํ กตฺวา วุตฺตํ, อุปจินีติ อตฺโถฯ อิธาติ นิปาตมตฺตํ, อิธ วา อิมสฺมิํ เทวตฺตภาเวฯ เกนจฺฉสีติ เกน ปุญฺญกมฺเมน อสฺสตฺถา อจฺฉสิฯ ‘‘เกนาสิ ตฺว’’นฺติ เกจิ ปฐนฺติฯ อมิตยสาติ น มิตยสา อนปฺปกปริวาราฯ สุเขธิตาติ สุเขน วฑฺฒิตา, สุปริพฺรูหิตทิพฺพสุขาติ อตฺโถฯ อิทฺธีติ ทิพฺพานุภาโวฯ อนธิวราติ อธิกา วิสิฏฺฐา อญฺญา เอติสฺสา นตฺถีติ อนธิวรา, อติอุตฺตมาติ อตฺโถฯ วิหงฺคมาติ เวหาสคามินีฯ ทส ทิสาติ ทสปิ ทิสาฯ วิโรจตีติ โอภาเสติฯ

[141] ปริวุตา สกฺกตา จสีติ สมนฺตโต ปริวาริตา สมฺภาวิตา จ อสิฯ กุโต จุตา สุคติคตาสีติ ปญฺจสุ คตีสุ กตรคติโต จุตา หุตฺวา สุคติํ อิมํ เทวคติํ ปฏิสนฺธิวเสน อุปคตา อสิฯ กสฺส วา ตฺวํ วจนกรานุสาสนินฺติ กสฺส นุ วา สตฺถุ สาสเน ปาวจเน โอวาทานุสาสนิสมฺปฏิจฺฉเนน ตฺวํ วจนกรา อสีติ โยชนาฯ กสฺส วา ตฺวํ สตฺถุ วจนกรา อนุสาสกสฺส อนุสิฏฺฐิยํ ปติฏฺฐาเนนาติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอวํ อนุทฺเทสิกวเสน ตสฺสา ลทฺธิํ ปุจฺฉิตฺวา ปุน อุทฺเทสิกวเสน ‘‘อาจิกฺข เม ตฺวํ ยทิ พุทฺธสาวิกา’’ติ ปุจฺฉติฯ ตตฺถ พุทฺธสาวิกาติ สพฺพมฺปิ เญยฺยธมฺมํ สยมฺภุญาเณน หตฺถตเล อามลกํ วิย ปจฺจกฺขโต พุทฺธตฺตา พุทฺธสฺส ภควโต ธมฺมสฺสวนนฺเต ชาตาติ พุทฺธสาวิกาฯ

เอวํ เถเรน ปุจฺฉิตมตฺถํ กเถนฺตี เทวตา อิมา คาถา อภาสิ –

[142]

‘‘นคนฺตเร นครวเร สุมาปิเต, ปริจาริกา ราชวรสฺส สิริมโต;

นจฺเจ คีเต ปรมสุสิกฺขิตา อหุํ, สิริมาติ มํ ราชคเห อเวทิํสุฯ

[143]

‘‘พุทฺโธ จ เม อิสินิสโภ วินายโก, อเทสยี สมุทยทุกฺขนิจฺจตํ;

อสงฺขตํ ทุกฺขนิโรธ สสฺสตํ, มคฺคญฺจิมํ อกุฏิลมญฺชสํ สิวํฯ

[144]

‘‘สุตฺวานหํ อมตปทํ อสงฺขตํ, ตถาคตสฺสนธิวรสฺส สาสนํ;

สีเลสฺวหํ ปรมสุสํวุตา อหุํ, ธมฺเม ฐิตา นรวรพุทฺธเทสิเตฯ

[145]

‘‘ญตฺวานหํ วิรชปทํ อสงฺขตํ, ตถาคเตนนธิวเรน เทสิตํ;

ตตฺเถวหํ สมถสมาธิมาผุสิํ, สาเยว เม ปรมนิยามตา อหุฯ

[146]

‘‘ลทฺธานหํ อมตวรํ วิเสสนํ, เอกํสิกา อภิสมเย วิเสสิย;

อสํสยา พหุชนปูชิตา อหํ, ขิฑฺฑารติํ ปจฺจนุโภมนปฺปกํฯ

[147]

‘‘เอวํ อหํ อมตทสมฺหิ เทวตา, ตถาคตสฺสนธิวรสฺส สาวิกา;

ธมฺมทฺทสา ปฐมผเล ปติฏฺฐิตา, โสตาปนฺนา น จ ปน มตฺถิ ทุคฺคติฯ

[148]

‘‘สา วนฺทิตุํ อนธิวรํ อุปาคมิํ, ปาสาทิเก กุสลรเต จ ภิกฺขโว;

นมสฺสิตุํ สมณสมาคมํ สิวํ, สคารวา สิริมโต ธมฺมราชิโนฯ

[149]

‘‘ทิสฺวา มุนิํ มุทิตมนมฺหิ ปีณิตา, ตถาคตํ นรวรทมฺมสารถิํ;

ตณฺหจฺฉิทํ กุสลรตํ วินายกํ, วนฺทามหํ ปรมหิตานุกมฺปก’’นฺติฯ

[142] ตตฺถ นคนฺตเรติ อิสิคิลิเวปุลฺลเวภารปณฺฑวคิชฺฌกูฏสงฺขาตานํ ปญฺจนฺนํ ปพฺพตานํ อนฺตเร เวมชฺเฌ, ยโต ตํ นครํ ‘‘คิริพฺพช’’นฺติ วุจฺจติ ฯ นครวเรติ อุตฺตมนคเร, ราชคหํ สนฺธายาหฯ สุมาปิเตติ มหาโควินฺทปณฺฑิเตน วตฺถุวิชฺชาวิธินา สมฺมเทว นิเวสิเตฯ ปริจาริกาติ สํคีตปริจริยาย อุปฏฺฐายิกาฯ ราชวรสฺสาติ พิมฺพิสารมหาราชสฺสฯ สิริมโตติ เอตฺถ ‘‘สิรีติ พุทฺธิปุญฺญานํ อธิวจน’’นฺติ วทนฺติฯ อถ วา ปุญฺญนิพฺพตฺตา สรีรโสภคฺคาทิสมฺปตฺติ กตปุญฺญํ นิสฺสยติ, กตปุญฺเญหิ วา นิสฺสียตีติ ‘‘สิรี’’ติ วุจฺจติ, สา เอตสฺส อตฺถีติ สิริมา, ตสฺส สิริมโตฯ ปรมสุสิกฺขิตาติ อติวิย สมฺมเทว จ สิกฺขิตาฯ อหุนฺติ อโหสิํฯ อเวทิํสูติ อญฺญาสุํฯ

[143] อิสินิสโภติ ควสตเชฏฺฐโก อุสโภ, ควสหสฺสเชฏฺฐโก วสโภ, วชสตเชฏฺฐโก วา อุสโภ, วชสหสฺสเชฏฺฐโก วสโภ, สพฺพควเสฏฺโฐ สพฺพปริสฺสยสโห เสโต ปาสาทิโก มหาภารวโห อสนิสตสทฺเทหิปิ อสมฺปกมฺปิโย นิสโภฯ รถา โส อตฺตโน นิสภพเลน สมนฺนาคโต จตูหิ ปาเทหิ ปถวิํ อุปฺปีเฬตฺวา เกนจิ ปริสฺสเยน อกมฺปิโย อจลฏฺฐาเนน ติฏฺฐติ, เอวํ ภควา ทสหิ ตถาคตพเลหิ สมนฺนาคโต จตูหิ เวสารชฺชปาเทหิ อฏฺฐปริสปถวิํ อุปฺปีเฬตฺวา สเทวเก โลเก เกนจิ ปจฺจตฺถิเกน ปจฺจามิตฺเตน อกมฺปิโย อจลฏฺฐาเนน ติฏฺฐติ, ตสฺมา นิสโภ วิยาติ นิสโภฯ สีลาทีนํ ธมฺมกฺขนฺธานํ เอสนฏฺเฐน ‘‘อิสี’’ติ ลทฺธโวหาเรสุ เสกฺขาเสกฺขอิสีสุ นิสโภ, อิสีนํ วา นิสโภ, อิสิ จ โส นิสโภ จาติ วา อิสินิสโภฯ เวเนยฺยสตฺเต วิเนตีติ วินายโก, นายกวิรหิโตติ วา วินายโก, สยมฺภูติ อตฺโถฯ

อเทสยี สมุทยทุกฺขนิจฺจตนฺติ สมุทยสจฺจสฺส จ ทุกฺขสจฺจสฺส จ อนิจฺจตํ วยธมฺมตํ อภาสิฯ เตน ‘‘ยํกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ อตฺตโน อภิสมยญาณสฺส ปวตฺติอาการํ ทสฺเสติฯ สมุทยทุกฺขนิจฺจตนฺติ วา สมุทยสจฺจญฺจ ทุกฺขสจฺจญฺจ อนิจฺจตญฺจฯ ตตฺถ สมุทยสจฺจทุกฺขสจฺจคฺคหเณน วิปสฺสนาย ภูมิํ ทสฺเสติ, อนิจฺจตาคหเณน ตสฺสา ปวตฺติอาการํ ทสฺเสติฯ

สงฺขารานญฺหิ อนิจฺจากาเร วิภาวิเต ทุกฺขากาโร อนตฺตากาโรปิ วิภาวิโตเยว โหติ ตํนิพนฺธนตฺตา เตสํฯ เตนาห ‘‘ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํ, ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตา’’ติ (สํ. นิ. 3.15)ฯ อสงฺขตํ ทุกฺขนิโรธสสฺสตนฺติ เกนจิ ปจฺจเยน น สงฺขตนฺติ อสงฺขตํ , สพฺพกาลํ ตถภาเวน สสฺสตํ, สกลวฏฺฏทุกฺขนิโรธภาวโต ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจญฺจ เม อเทสยีติ โยชนาฯ มคฺคญฺจิมํ อกุฏิลมญฺชสํ สิวนฺติ อนฺตทฺวยปริวชฺชเนน กุฏิลภาวกรานํ มายาทีนํ กายวงฺกาทีนญฺจ ปหาเนน อกุฏิลํ, ตโต เอว อญฺชสํ, อสิวภาวกรานํ กามราคาทีนํ สมุจฺฉินฺทเนน สิวํ นิพฺพานํฯ มคฺคนฺติ นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคียติ, กิเลเส วา มาเรนฺโต คจฺฉตีติ ‘‘มคฺโค’’ติ ลทฺธนามํ อิทํ ตุมฺหากญฺจ มมญฺจ ปจฺจกฺขภูตํ ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทาสงฺขาตํ อริยสจฺจญฺจ เม อเทสยีติ โยชนาฯ

[144] สุตฺวานหํ อมตปทํ อสงฺขตํ, ตถาคตสฺสนธิวรสฺส สาสนนฺติ เอตฺถ อยํ สงฺเขปตฺโถ – ตถา อาคมนาทิอตฺเถน ตถาคตสฺส, สเทวเก โลเก อคฺคภาวโต อนธิวรสฺส, สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อมตปทํ อสงฺขตํ นิพฺพานํ อุทฺทิสฺส เทสิตตฺตา, อมตสฺส วา นิพฺพานสฺส ปฏิปชฺชนุปายตฺตา เกนจิปิ อสงฺขรณียตฺตา จ อมตปทํ อสงฺขตํ สาสนํ สทฺธมฺมํ อหํ สุตฺวานาติฯ สีเลสฺวหนฺติ สีเลสุ นิปฺผาเทตพฺเพสุ อหํฯ ปรมสุสํวุตาติ อติวิย สมฺมเทว สํวุตาฯ อหุนฺติ อโหสิํฯ ธมฺเม ฐิตาติ ปฏิปตฺติธมฺเม ปติฏฺฐิตาฯ

[145] ญตฺวานาติ สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน ชานิตฺวาฯ ตตฺเถวาติ ตสฺมิํเยว ขเณ, ตสฺมิํเยว วา อตฺตภาเวฯ สมถสมาธิมาผุสินฺติ ปจฺจนีกธมฺมานํ สมุจฺเฉทวเสน สมนโต วูปสมนโต ปรมตฺถสมถภูตํ โลกุตฺตรสมาธิํ อาผุสิํ อธิคจฺฉิํฯ ยทิปิ ยสฺมิํ ขเณ นิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาภิสมโย, ตสฺมิํเยว ขเณ มคฺคสฺส ภาวนาภิสมโย, อารมฺมณปฏิเวธํ ปน ภาวนาปฏิเวธสฺเสว ปุริมสิทฺธิการณํ วิย กตฺวา ทสฺเสตุํ –

‘‘ญตฺวานหํ วิรชปทํ อสงฺขตํ, ตถาคเตนนธิวเรน เทสิตํ’’ฯ

ตตฺเถวหํ ‘สมถสมาธิมาผุสิ’นฺติ วุตฺตํ ยถา ‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณ’’นฺติ (ม. นิ. 1.400; 3.421; สํ. นิ. 4.60)ฯ

ญตฺวานาติ วา สมานกาลวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ยถา ‘‘นิหนฺตฺวาน ตมํ สพฺพํ, อาทิจฺโจ นภมุคฺคโต’’ติฯ สาเยวาติ ยา โลกุตฺตรสมาธิผุสนา ลทฺธา, สาเยวฯ ปรมนิยามตาติ ปรมา อุตฺตมา มคฺคนิยามตาฯ

[146] วิเสสนนฺติ ปุถุชฺชเนหิ วิเสสกํ วิสิฏฺฐภาวสาธกํฯ เอกํสิกาติ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ’’ติ เอกํสคาหวตี รตนตฺตเย นิพฺพิจิกิจฺฉาฯ อภิสมเย วิเสสิยาติ สจฺจปฏิเวธวเสน วิเสสํ ปตฺวาฯ ‘‘วิเสสินี’’ติปิ ปฐนฺติ, อภิสมยเหตุ วิเสสวตีติ อตฺโถฯ อสํสยาติ โสฬสวตฺถุกาย อฏฺฐวตฺถุกาย จ วิจิกิจฺฉาย ปหีนตฺตา อปคตสํสยาฯ ‘‘อสํสิยา’’ติ เกจิ ปฐนฺติฯ พหุชนปูชิตาติ สุคตีหิ ปเรหิ ปตฺถนียคุณาติ อตฺโถฯ ขิฑฺฑารตินฺติ ขิฑฺฑาภูตํ รติํ, อถ วา ขิฑฺฑญฺจ รติญฺจ ขิฑฺฑาวิหารญฺจ รติสุขญฺจฯ

[147] อมตทสมฺหีติ อมตทสา นิพฺพานทสฺสาวินี อมฺหิฯ ธมฺมทฺทสาติ จตุสจฺจธมฺมํ ทิฏฺฐวตีฯ โสตาปนฺนาติ อริยมคฺคโสตํ อาทิโต ปตฺตาฯ น จ ปน มตฺถิ ทุคฺคตีติ น จ ปน เม อตฺถิ ทุคฺคติ อวินิปาตธมฺมตฺตาฯ

[148] ปาสาทิเกติ ปสาทาวเหฯ กุสลรเตติ กุสเล อนวชฺชธมฺเม นิพฺพาเน รเตฯ ภิกฺขโวติ ภิกฺขู นมสฺสิตุํ อุปาคมินฺติ โยชนาฯ สมณสมาคมํ สิวนฺติ สมณานํ สมิตปาปานํ พุทฺธพุทฺธสาวกานํ สิวญฺจ ธมฺมํ เขมํ สมาคมํ สงฺคมํ ปยิรุปาสิตุํ อุปาคมินฺติ สมฺพนฺโธฯ สิริมโต ธมฺมราชิโนติ ภุมฺมตฺเถ สามิวจนํฯ สิริมติ ธมฺมราชินีติ อตฺโถฯ เอวเมว จ เกจิ ปฐนฺติฯ

[149] มุทิตมนมฺหีติ โมทิตมนา อมฺหิฯ ปีณิตาติ ตุฏฺฐา, ปีติรสวเสน วา ติตฺตาฯ นรวรทมฺมสารถินฺติ นรวโร จ โส อคฺคปุคฺคลตฺตา, ทมฺมานํ ทเมตพฺพานํ เวเนยฺยานํ นิพฺพานาภิมุขํ สารณโต ทมฺมสารถิ จาติ นรวรทมฺมสารถิ, ตํฯ ปรมหิตานุกมฺปกนฺติ ปรเมน อุตฺตเมน หิเตน สพฺพสตฺตานํ อนุกมฺปกํฯ

เอวํ สิริมา เทวธีตา อตฺตโน ลทฺธิปเวทนมุเขน รตนตฺตเย ปสาทํ ปเวเทตฺวา ภควนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา เทวโลกเมว คตาฯ ภควา ตเมว โอติณฺณวตฺถุํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ, เทสนาปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ อรหตฺตํ ปาปุณิ, สมฺปตฺตปริสายปิ สา ธมฺมเทสนา สาตฺถิกา ชาตาติฯ

สิริมาวิมานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

17. เกสการีวิมานวณฺณนา

อิทํ วิมานํ รุจิรํ ปภสฺสรนฺติ เกสการีวิมานํฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา พาราณสิยํ วิหรติ อิสิปตเน มิคทาเยฯ เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา ภิกฺขู ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย พาราณสิํ ปิณฺฑาย ปวิสิํสุฯ เต อญฺญตรสฺส พฺราหฺมณสฺส เคหทฺวารสมีเปน คจฺฉนฺติฯ ตสฺมิญฺจ เคเห พฺราหฺมณสฺส ธีตา เกสการี นาม เคหทฺวารสมีเป มาตุ สีสโต อูกา คณฺหนฺตี เต ภิกฺขู คจฺฉนฺเต ทิสฺวา มาตรํ อาห ‘‘อมฺม, อิเม ปพฺพชิตา ปฐเมน โยพฺพเนน สมนฺนาคตา อภิรูปา ทสฺสนียา ปาสาทิกา สุขุมาลา เกนจิ ปาริชุญฺเญน อนภิภูตา มญฺเญ, กสฺมา นุ โข อิเม อิมสฺมิํเยว วเย ปพฺพชนฺตี’’ติ ? ตํ มาตา อาห ‘‘อตฺถิ, อมฺม, สกฺยปุตฺโต สกฺยกุลา ปพฺพชิโต พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน, โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ, ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ, ตสฺส อิเม ธมฺมํ สุตฺวา ปพฺพชนฺตี’’ติฯ

เตน จ สมเยน อาคตผโล วิญฺญาตสาสโน อญฺญตโร อุปาสโก ตาย วีถิยา คจฺฉนฺโต ตํ กถํ สุตฺวา ตาสํ สนฺติกํ อุปสงฺกมิฯ