8. ตติยนาวาวิมานวณฺณนา

สุวณฺณจฺฉทนํ นาวนฺติ ตติยนาวาวิมานํฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ชนปทจาริกํ จรนฺโต มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ โกสลชนปเท เยน ถูณํ นาม พฺราหฺมณคาโม ตทวสริฯ อสฺโสสุํ โข ถูเณยฺยกา พฺราหฺมณคหปติกา ‘‘สมโณ กิร โคตโม อมฺหากํ คามเขตฺตํ อนุปฺปตฺโต’’ติ ฯ อถ ถูเณยฺยกา พฺราหฺมณคหปติกา อปฺปสนฺนา มิจฺฉาทิฏฺฐิกา มจฺเฉรปกตา ‘‘สเจ สมโณ โคตโม อิมํ คามํ ปวิสิตฺวา ทฺวีหตีหํ วเสยฺย, สพฺพํ อิมํ ชนํ อตฺตโน วจเน ปติฏฺฐเปยฺย, ตโต พฺราหฺมณธมฺโม ปติฏฺฐํ น ลเภยฺยา’’ติ ตตฺถ ภควโต อวาสาย ปริสกฺกนฺตา นทีติตฺเถสุ ฐปิตนาวาโย อปเนสุํ, เสตุสงฺกมนานิ จ อวลญฺเช อกํสุ, ตถา ปปามณฺฑปาทีนิ, เอกํ อุทปานํ ฐเปตฺวา อิตรานิ อุทปานานิ ติณาทีหิ ปูเรตฺวา ปิทหิํสุฯ เตน วุตฺตํ อุทาเน (อุทา. 69) ‘‘อถ โข ถูเณยฺยกา พฺราหฺมณคหปติกา อุทปานํ ติณสฺส จ ภุสสฺส จ ยาว มุขโต ปูเรสุํ ‘มา เต มุณฺฑกา สมณกา ปานียํ อปํสู’’’ติฯ

ภควา เตสํ ตํ วิปฺปการํ ญตฺวา เต อนุกมฺปนฺโต สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺเฆน อากาเสน นทิํ อติกฺกมิตฺวา คนฺตฺวา อนุกฺกเมน ถูณํ พฺราหฺมณคามํ ปตฺวา มคฺคา โอกฺกมฺม อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิฯ เตน จ สมเยน สมฺพหุลา อุทกหารินิโย ภควโต อวิทูเรน อติกฺกมนฺติฯ ตสฺมิญฺจ คาเม ‘‘สเจ สมโณ โคตโม อิธาคมิสฺสติ, น ตสฺส ปจฺจุคฺคมนาทิกํ กาตพฺพํ, เคหํ อาคตสฺส จสฺส สาวกานญฺจ ภิกฺขาปิ น ทาตพฺพา’’ติ กติกา กตา โหติฯ

ตตฺถ อญฺญตรสฺส พฺราหฺมณสฺส ทาสี ฆเฏน ปานียํ คเหตฺวา คจฺฉนฺตี ภควนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆปริวุตํ นิสินฺนํ ทิสฺวา ภิกฺขู จ มคฺคปริสฺสเมน กิลนฺเต ตสิเต ญตฺวา ปสนฺนจิตฺตา ปานียํ ทาตุกามา หุตฺวา ‘‘ยทิปิ เม คามวาสิโน ‘สมณสฺส โคตมสฺส น กิญฺจิ ทาตพฺพํ, สามีจิกมฺมมฺปิ น กาตพฺพ’นฺติ กติกํ กตฺวา ฐิตา, เอวํ สนฺเตปิ ยทิ อหํ อีทิเส ปุญฺญกฺเขตฺเต ทกฺขิเณยฺเย ลภิตฺวา ปานียทานมตฺเตนาปิ อตฺตโน ปติฏฺฐํ น กเรยฺยํ, กทาหํ อิโต ทุกฺขชีวิตโต มุจฺจิสฺสามิ, กามํ เม อยฺยโก สพฺเพปิเม คามวาสิโน มํ หนนฺตุ วา พนฺธนฺตุ วา, อีทิเส ปุญฺญกฺเขตฺเต ปานียทานํ ทสฺสามิ เอวา’’ติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา อญฺญาหิ อุทกหารินีหิ วาริยมานาปิ ชีวิเต นิรเปกฺขา สีสโต ปานียฆฏํ โอตาเรตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ ปริคฺคเหตฺวา เอกมนฺเต ฐเปตฺวา สญฺชาตปีติโสมนสฺสา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา ปานีเยน นิมนฺเตสิฯ ภควา ตสฺสา จิตฺตปฺปสาทํ โอโลเกตฺวา ตํ อนุคฺคณฺหนฺโต ปานียํ ปริสฺสาเวตฺวา หตฺถปาเท โธวิตฺวา ปานียํ ปิวิ, ฆเฏ อุทกํ ปริกฺขยํ น คจฺฉติฯ สา ตํ ทิสฺวา ปุน ปสนฺนจิตฺตา เอกสฺส ภิกฺขุสฺส อทาสิ, ตถา อปรสฺส อปรสฺสาติ สพฺเพสมฺปิ อทาสิ, อุทกํ น ขียเตวฯ สา หฏฺฐตุฏฺฐา ยถาปุณฺเณน ฆเฏน เคหาภิมุขี อคมาสิฯ ตสฺสา สามิโก พฺราหฺมโณ ปานียสฺส ทินฺนภาวํ สุตฺวา ‘‘อิมาย คามวตฺตํ ภินฺนํ, อหญฺจ คารยฺโห กโต’’ติ โกเธน ปชฺชลนฺโต ตฏตฏายมาโน ตํ ภูมิยํ ปาเตตฺวา หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ ปหริฯ สา เตน อุปกฺกเมน ชีวิตกฺขยํ ปตฺวา ตาวติํสภวเน นิพฺพติ, วิมานํ จสฺสา ปฐมนาวาวิมาเน วุตฺตสทิสํ อุปฺปชฺชิฯ

อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ ‘‘อิงฺฆ เม ตฺวํ, อานนฺท, อุทปานโต ปานียํ อาหรา’’ติฯ เถโร ‘‘อิทานิ, ภนฺเต, อุทปาโน ถูเณยฺยเกหิ ทูสิโต, น สกฺกา ปานียํ อาหริตุ’’นฺติ อาหฯ ภควา ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ อาณาเปสิฯ ตติยวาเร เถโร ภควโต ปตฺตํ อาทาย อุทปานาภิมุโข อคมาสิฯ คจฺฉนฺเต เถเร อุทปาเน อุทกํ ปริปุณฺณํ หุตฺวา อุตฺตริตฺวา สมนฺตโต สนฺทติ, สพฺพํ ติณภุสํ อุปลวิตฺวา สยเมว อปคจฺฉติฯ เตน สนฺทมาเนน สลิเลน อุปรูปริ วฑฺฒนฺเตน อญฺเญ ชลาสเย ปูเรตฺวา ตํ คามํ ปริกฺขิปนฺเตน คามปฺปเทโส อชฺโฌตฺถรียติฯ ตํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา พฺราหฺมณา อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาตา ภควนฺตํ ขมาเปสุํ, ตงฺขณญฺเญว อุทโกโฆ อนฺตรธายิฯ เต ภควโต จ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ นิวาสฏฺฐานํ สํวิธาย สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา ทุติยทิวเส มหาทานํ สชฺเชตฺวา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน ปริวิสิตฺวา สพฺเพ ถูเณยฺยกา พฺราหฺมณคหปติกา ภควนฺตํ ภุตฺตาวิํ โอนีตปตฺตปาณิํ ปยิรุปาสนฺตา นิสีทิํสุฯ

เตน จ สมเยน สา เทวตา อตฺตโน สมฺปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ตสฺสา การณํ อุปธาเรนฺตี ตํ ‘‘ปานียทาน’’นฺติ ญตฺวา ปีติโสมนสฺสชาตา ‘‘หนฺทาหํ อิทาเนว ภควนฺตํ วนฺทิสฺสามิ, สมฺมาปฏิปนฺเนสุ กตานํ อปฺปกานมฺปิ การานํ อุฬารผลตญฺจ มนุสฺสโลเก ปากฏํ กริสฺสามี’’ติ อุสฺสาหชาตา อจฺฉราสหสฺสปริวารา อุยฺยานาทิสหิเตน วิมาเนน สทฺธิํเยว มหติยา เทวิทฺธิยา มหนฺเตน เทวานุภาเวน มหาชนกายสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว อาคนฺตฺวา วิมานโต โอรุยฺห ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อภิวาเทตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห อฏฺฐาสิฯ อถ นํ ภควา ตสฺสา ปริสาย กมฺมผลํ ปจฺจกฺขโต วิภาเวตุกาโม –

[63]

‘‘สุวณฺณจฺฉทนํ นาวํ, นาริ อารุยฺห ติฏฺฐสิ;

โอคาหสิ โปกฺขรณิํ, ปทฺมํ ฉินฺทสิ ปาณินาฯ

[64]

‘‘กูฏาคารา นิเวสา เต, วิภตฺตา ภาคโส มิตา;

ททฺทลฺลมานา อาภนฺติ, สมนฺตา จตุโร ทิสาฯ

[65]

‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;

อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยาฯ

[66]

‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปุญฺญํ,

เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติฯ –

จตูหิ คาถาหิ ปุจฺฉิฯ

[67]

‘‘สา เทวตา อตฺตมนา, สมฺพุทฺเธเนว ปุจฺฉิตา;

ปญฺหํ ปุฏฺฐา วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผล’’นฺติฯ –

สงฺคีติการา อาหํสุฯ

[68]

‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, ปุริมาย ชาติยา มนุสฺสโลเก;

ทิสฺวาน ภิกฺขู ตสิเต กิลนฺเต, อุฏฺฐาย ปาตุํ อุทกํ อทาสิํฯ

[69]

‘‘โย เว กิลนฺตาน ปิปาสิตานํ, อุฏฺฐาย ปาตุํ อุทกํ ททาติ;

สีโตทกา ตสฺส ภวนฺติ นชฺโช, ปหูตมลฺยา พหุปุณฺฑรีกาฯ

[70]

‘‘ตํ อาปคา อนุปริยนฺติ สพฺพทา, สีโตทกา วาลุกสนฺถตา นที;

อมฺพา จ สาลา ติลกา จ ชมฺพุโย, อุทฺทาลกา ปาฏลิโย จ ผุลฺลาฯ

[71]

‘‘ตํภูมิภาเคหิ อุเปตรูปํ, วิมานเสฏฺฐํ ภุส โสภมานํ;

ตสฺสีธ กมฺมสฺส อยํ วิปาโก, เอตาทิสํ ปุญฺญกตา ลภนฺติฯ

[72]

‘‘กูฏาคารา นิเวสา เม, วิภตฺตา ภาคโส มิตา;

ททฺทลฺลมานา อาภนฺติ, สมนฺตา จตุโร ทิสาฯ

[73]

‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ, เตน เม อิธ มิชฺฌติ;

ตปฺปชฺชนฺติ จ เม โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยาฯ

[74]

‘‘อกฺขามิ เต พุทฺธ มหานุภาว, มนุสฺสภูตา ยมกาสิ ปุญฺญํ;

เตนมฺหิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสติ;

เอตสฺส กมฺมสฺส ผลํ มเมทํ, อตฺถาย พุทฺโธ อุทกํ อปายี’’ติฯ –

วิสฺสชฺชนคาถาโยฯ

[63] ตตฺถ กิญฺจาปิ สา เทวตา ยทา ภควา ปุจฺฉิ, ตทา ตํ นาวํ อารุยฺห น ฐิตา, น โปกฺขรณิํ โอคาหติ, นาปิ ปทุมํ ฉินฺทติ, กมฺมานุภาวโจทิตา ปน อภิณฺหํ ชลวิหารปสุตา ตถา กโรตีติ ตํ กิริยาวิจฺเฉทํ ทสฺสนวเสเนวํ วุตฺตํฯ อยญฺจ อตฺโถ น เกวลมิเธว, อถ โข เหฏฺฐิเมสุปิ เอวเมว ทฏฺฐพฺโพฯ

[72] กูฏาคาราติ สุวณฺณมยกณฺณิกาพทฺธเคหวนฺโตฯ นิเวสาติ นิเวสนานิ, กจฺฉรานีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘วิภตฺตา ภาคโส มิตา’’ติฯ ตานิ หิ จตุสาลภูตานิ อญฺญมญฺญสฺส ปฏิพิมฺพภูตานิ วิย ปฏิวิภตฺตรูปานิ สมปฺปมาณตาย ภาคโส มิตานิ วิย โหนฺติฯ ททฺทลฺลมานาติ อติวิย วิชฺโชตมานาฯ อาภนฺตีติ มณิรตนกนกรํสิชาเลหิ โอภาเสนฺติฯ

[74] มมาติ อิทํ ปุพฺพาปราเปกฺขํ, มม กมฺมสฺส มม อตฺถายาติ อยญฺเหตฺถ โยชนาฯ อุทกํ อปายีติ ยเทตํ อุทกทานํ วุตฺตํ, เอตสฺส ปุญฺญกมฺมสฺส อิทํ ผลํ ยายํ ทิพฺพสมฺปตฺติ, ยสฺมา มมตฺถาย สเทวเก โลเก อคฺคทกฺขิเณยฺโย พุทฺโธ ภควา มยา ทินฺนํ อุทกํ อปายีติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

เอวํ ปสนฺนมานสาย เทวตาย ภควา สามุกฺกํสิกํ ธมฺมเทสนํ กโรนฺโต สจฺจานิ ปกาเสสิฯ สา เทสนาปริโยสาเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ, สมฺปตฺตปริสายปิ ธมฺมเทสนา สาตฺถิกา อโหสิฯ

ตติยนาวาวิมานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ทีปวิมานวณฺณนา

อภิกฺกนฺเตน วณฺเณนาติ ทีปวิมานํฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควติ สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต อุโปสถทิวเส สมฺพหุลา อุปาสกา อุโปสถิกา หุตฺวา ปุเรภตฺตํ ยถาวิภวํ ทานํ ทตฺวา กาลสฺเสว ภุญฺชิตฺวา สุทฺธวตฺถนิวตฺถา สุทฺธุตฺตราสงฺคา คนฺธมาลาทิหตฺถา ปจฺฉาภตฺตํ วิหารํ คนฺตฺวา มโนภาวนีเย ภิกฺขู ปยิรุปาสิตฺวา สายนฺเห ธมฺมํ สุณนฺติฯ วิหาเรเยว วสิตุกามานํ เตสํ ธมฺมํ สุณนฺตานํเยว สูริโย อตฺถงฺคโต, อนฺธกาโร ชาโตฯ ตตฺเถกา อญฺญตรา อิตฺถี ‘‘อิทานิ ทีปาโลกํ กาตุํ ยุตฺต’’นฺติ จินฺเตตฺวา อตฺตโน เคหโต ปทีเปยฺยํ อาหราเปตฺวา ปทีปํ อุชฺชาเลตฺวา ธมฺมาสนสฺส ปุรโต ฐเปตฺวา ธมฺมํ สุณิฯ สา เตน ปทีปทาเนน อตฺตมนา ปีติโสมนสฺสชาตา หุตฺวา วนฺทิตฺวา อตฺตโน เคหํ คตาฯ สา อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตาวติํสภวเน โชติรสวิมาเน นิพฺพตฺติฯ สรีรโสภา ปนสฺสา อติวิย ปภสฺสรา อญฺเญ เทเว อภิภวิตฺวา ทส ทิสา โอภาสยมานา ติฏฺฐติฯ อเถกทิวสํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เทวจาริกํ จรนฺโตติ สพฺพํ เหฏฺฐา อาคตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อิธ ปน –

[75]

‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺฐสิ เทวเต;

โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกาฯ

[76]

‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;

อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยาฯ

[77]

‘‘เกน ตฺวํ วิมโลภาสา, อติโรจสิ เทวตา;

เกน เต สพฺพคตฺเตหิ, สพฺพา โอภาสเต ทิสาฯ

[78]

‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปุญฺญํ;

เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติฯ –

จตูหิ คาถาหิ ปุจฺฉิฯ

[79]

‘‘สา เทวตา อตฺตมนา, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตา;

ปญฺหํ ปุฏฺฐา วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’ฯ

[80]

‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, ปุริมาย ชาติยา มนุสฺสโลเก;

ตมนฺธการมฺหิ ติมีสิกายํ, ปทีปกาลมฺหิ อทาสิ ทีปํฯ

[81]

‘‘โย อนฺธการมฺหิ ติมีสิกายํ, ปทีปกาลมฺหิ ททาติ ทีปํ;

อุปฺปชฺชติ โชติรสํ วิมานํ, ปหูตมลฺยํ พหุปุณฺฑรีกํฯ

[82]

‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ, เตน เม อิธ มิชฺฌติ;

อุปฺปชฺชนฺติ จ เม โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยาฯ

[83]