10. เสรีสกวิมานวณฺณนา

สุโณถ ยกฺขสฺส จ วาณิชาน จาติ เสรีสกวิมานํฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควติ ปรินิพฺพุเต อายสฺมา กุมารกสฺสโป ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ เสตพฺยนครํ สมฺปตฺโตฯ ตตฺถ ปายาสิราชญฺญํ อตฺตโน สนฺติกํ อุปคตํ วิปรีตคฺคาหโต วิเวเจตฺวา สมฺมาทสฺสเน ปติฏฺฐาเปสิฯ โส ตโต ปฏฺฐาย ปุญฺญปสุโต หุตฺวา สมณพฺราหฺมณานํ ทานํ เทนฺโต ตตฺถ อกตปริจยตาย อสกฺกจฺจํ ทานํ ทตฺวา อปรภาเค กาลํ กตฺวา จาตุมหาราชิกภวเน สุญฺเญ เสรีสเก วิมาเน นิพฺพตฺติฯ

อตีเต กิร กสฺสปสฺส ภควโต กาเล เอโก ขีณาสวตฺเถโร อญฺญตรสฺมิํ คาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา พหิคาเม เทวสิกํ เอกสฺมิํ ปเทเส ภตฺตกิจฺจํ อกาสิฯ ตํ ทิสฺวา เอโก โคปาลโก ‘‘อยฺโย สูริยาตเปน กิลมตี’’ติ ปสนฺนจิตฺโต จตูหิ สิรีสถมฺเภหิ สาขามณฺฑปํ กตฺวา อทาสิ, มณฺฑปสฺส สมีเป สิรีสรุกฺขํ โรเปสีติ จ วทนฺติฯ โส กาลํ กตฺวา เตเนว ปุญฺญกมฺเมน จาตุมหาราชิเกสุ นิพฺพตฺติ, ตสฺส ปุริมกมฺมสฺส สูจกํ วิมานทฺวาเร สิรีสวนํ นิพฺพตฺติ วณฺณคนฺธสมฺปนฺเนหิ ปุปฺเผหิ สพฺพกาลํ อุปโสภมานํ, เตน ตํ วิมานํ ‘‘เสรีสก’’นฺติ ปญฺญายิตฺถฯ โส จ เทวปุตฺโต เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทเวสุ เจว มนุสฺเสสุ จ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ยสตฺเถรสฺส จตูสุ วิมลาทีสุ คิหิสหาเยสุ ควมฺปติ นาม หุตฺวา ภควโต ธมฺมเทสนาย อรหตฺเต ปติฏฺฐิโต ปุพฺพาจิณฺณวเสน ตํ สุญฺญวิมานํ ทิสฺวา อภิณฺหํ ทิวาวิหารํ คจฺฉติฯ

โส อปรภาเค ปายาสิเทวปุตฺตํ ตตฺถ ทิสฺวา ‘‘โกสิ ตฺวํ, อาวุโส’’ติ ปุจฺฉิตฺวา เตน ‘‘อหํ, ภนฺเต, ปายาสิราชญฺโญ อิธูปปนฺโน’’ติ วุตฺเต ‘‘นนุ ตฺวํ มิจฺฉาทิฏฺฐิโก วิปรีตทสฺสโน กถมิธูปปนฺโน’’ติ อาหฯ อถ นํ ปายาสิเทวปุตฺโต ‘‘อยฺเยนมฺหิ กุมารกสฺสปตฺเถเรน มิจฺฉาทสฺสนโต วิเวจิโต, ปุญฺญกิริยานํ อสกฺกจฺจการิตาย ปน สุญฺเญ วิมาเน นิพฺพตฺโตฯ

สาธุ, ภนฺเต, มนุสฺสโลกํ คตกาเล มม ปริชนสฺส อาโรเจถ ‘ปายาสิราชญฺโญ อสกฺกจฺจํ ทานํ ทตฺวา สุญฺญํ เสรีสกวิมานํ อุปปนฺโน, ตุมฺเห ปน สกฺกจฺจํ ปุญฺญานิ กตฺวา ตตฺรูปปตฺติยา จิตฺตํ ปณิทหถา’’ติฯ เถโร ตสฺสานุกมฺปาย ตถา อกาสิฯ เตปิ เถรสฺส วจนํ สุตฺวา ตถา จิตฺตํ ปณิธาย ปุญฺญานิ กตฺวา เสรีสเก วิมาเน นิพฺพตฺติํสุฯ เสรีสกเทวปุตฺตํ ปน เวสฺสวณมหาราชา มรุภูมิยํ ฉายูทกรหิเต มคฺเค มคฺคปฏิปนฺนานํ มนุสฺสานํ อมนุสฺสปริปนฺถ โมจนตฺถํ มคฺครกฺขกํ ฐเปสิฯ

อถ อปเรน สมเยน องฺคมคธวาสิโน วาณิชา สกฏสหสฺสํ ภณฺฑสฺส ปูเรตฺวา สินฺธุโสวีรเทสํ คจฺฉนฺตา มรุกนฺตาเร ทิวา อุณฺหภเยน มคฺคํ อปฺปฏิปชฺชิตฺวา รตฺติํ นกฺขตฺตสญฺญาย มคฺคํ ปฏิปชฺชิํสุฯ เต มคฺคมูฬฺหา หุตฺวา อญฺญํ ทิสํ อคมํสุฯ เตสํ อนฺตเร เอโก อุปาสโก อโหสิ สทฺโธ ปสนฺโน สีลสมฺปนฺโน อรหตฺตปฺปตฺติยา อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน มาตาปิตูนํ อุปฏฺฐานตฺถํ วณิชฺชาย คโตฯ ตํ อนุคฺคณฺหนฺโต เสรีสกเทวปุตฺโต สห วิมาเนน อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ ทสฺเสตฺวา จ ปน ‘‘กสฺมา ตุมฺเห อิมํ ฉายูทกรหิตํ วาลุกากนฺตารํ ปฏิปนฺนา’’ติ ปุจฺฉิฯ เต จสฺส ตตฺถ อตฺตโน อาคตปฺปการํ กเถสุํ, ตทตฺถทีปนา เทวปุตฺตสฺส วาณิชานญฺจ วจนปฏิวจนคาถา โหนฺติฯ อาทิโต ปน ทฺเว คาถา ตาสํ สมฺพนฺธทสฺสนตฺถํ ธมฺมสงฺคาหเกหิ ฐปิตา –

[1228]

‘‘สุโณถ ยกฺขสฺส จ วาณิชาน จ, สมาคโม ยตฺถ ตทา อโหสิ;

ยถา กถํ อิตริตเรน จาปิ, สุภาสิตํ ตญฺจ สุณาถ สพฺเพฯ

[1229]

‘‘โย โส อหุ ราชา ปายาสิ นาม, ภุมฺมานํ สหพฺยคโต ยสสฺสี;

โส โมทมาโนว สเก วิมาเน, อมานุโส มานุเส อชฺฌภาสี’’ติฯ

[1228-9] ตตฺถ สุโณถาติ สวนาณตฺติกวจนํฯ ยํ มยํ อิทานิ ภณาม, ตํ สุโณถาติฯ ยกฺขสฺสาติ เทวสฺสฯ

เทโว หิ มนุสฺสานํ เอกจฺจานํ เทวานญฺจ ปูชนียภาวโต ‘‘ยกฺโข’’ติ วุจฺจติฯ อปิจ สกฺโกปิ จตฺตาโร มหาราชาโนปิ เวสฺสวณปาริสชฺชาปิ ปุริโสปิ ‘‘ยกฺโข’’ติ วุจฺจติฯ ตถา หิ ‘‘อติพาฬฺหํ โข อยํ ยกฺโข ปมตฺโต วิหรติ, ยํนูนาหํ อิมํ ยกฺขํ สํเวเชยฺย’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 1.393) สกฺโก ‘‘ยกฺโข’’ติ วุตฺโตฯ ‘‘จตฺตาโร ยกฺขา ขคฺคหตฺถา’’ติอาทีสุ มหาราชาโนฯ ‘‘สนฺติ หิ, ภนฺเต, อุฬารา ยกฺขา ภควโต อปฺปสนฺนา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.276) เวสฺสวณปาริสชฺชาฯ ‘‘เอตฺตาวตา ยกฺขสฺส สุทฺธี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 482) ปุริโสฯ อิธ ปน เวสฺสวณปาริสชฺโช อธิปฺเปโตฯ วาณิชาน จาติ คาถาพนฺธสุขตฺถํ อนุนาสิกโลปํ กตฺวา วุตฺตํฯ สมาคโมติ สโมธานํฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ วณฺณุปเถฯ ตทาติ ตสฺมิํ มคฺคมูฬฺหา หุตฺวา คมนกาเลฯ อิตริตเรน จาปีติ อิตรีตรญฺจาปิ, อิทํ ยถาติ อิมินา โยเชตพฺพํฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – เสรีสกเทวปุตฺตสฺส วาณิชานญฺจ ตทา ยตฺถ สมาคโม อโหสิ, ตํ สุโณถ, ยถา วาปิ เตหิ อญฺญมญฺญํ สุภาสิตํ สุลปิตํ กถํ ปวตฺติตํ, ตญฺจ สพฺเพ โอหิตจิตฺตา สุณาถาติฯ ภุมฺมานนฺติ ภุมฺมเทวานํฯ

อิทานิ ยกฺขสฺส ปุจฺฉาคาถาโย โหนฺติ –

[1230]

‘‘วงฺเก อรญฺเญ อมนุสฺสฏฺฐาเน, กนฺตาเร อปฺโปทเก อปฺปภกฺเข;

สุทุคฺคเม วณฺณุปถสฺส มชฺเฌ, วงฺกํภยา นฏฺฐมนา มนุสฺสาฯ

[1231]

‘‘นยิธ ผลา มูลมยา จ สนฺติ, อุปาทานํ นตฺถิ กุโตธ ภกฺโข;

อญฺญตฺร ปํสูหิ จ วาลุกาหิ จ, ตตฺตาหิ อุณฺหาหิ จ ทารุณาหิ จฯ

[1232]

‘‘อุชฺชงฺคลํ ตตฺตมิวํ กปาลํ, อนายสํ ปรโลเกน ตุลฺยํ;

ลุทฺทานมาวาสมิทํ ปุราณํ, ภูมิปฺปเทโส อภิสตฺตรูโปฯ

[1233]

‘‘อถ ตุมฺเห เกน วณฺเณน, กิมาสมานา อิมํ ปเทสญฺหิ;

อนุปวิฏฺฐา สหสา สเมจฺจ, โลภา ภยา อถ วา สมฺปมูฬฺหา’’ติฯ

[1230] ตตฺถ วงฺเกติ สํสยฏฺฐาเนฯ ยตฺถ ปวิฏฺฐานํ ‘‘ชีวิสฺสาม นุ โข, มริสฺสาม นุ โข’’ติ ชีวิเต สํสโย โหติ, ตาทิเส อรญฺเญฯ อมนุสฺสฏฺฐาเนติ อมนุสฺสานํ ปิสาจาทีนํ สญฺจรณฏฺฐาเน, มนุสฺสานํ วา อโคจรฏฺฐาเนฯ กนฺตาเรติ นิรุทเก อิริเณ, กํ ตาเรนฺติ นยนฺติ เอตฺถาติ หิ กนฺตาโร, อุทกํ คเหตฺวา ตริตพฺพฏฺฐานํฯ เตนาห ‘‘อปฺโปทเก’’ติฯ อปฺป-สทฺโท เหตฺถ อภาวตฺโถ ‘‘อปฺปิจฺโฉ อปฺปนิคฺโฆโส’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 8.23; จูฬว. 456) วิยฯ วณฺณุปถสฺส มชฺเฌติ วาลุกากนฺตารมชฺเฌติ อตฺโถฯ วงฺกํภยาติ วงฺเกหิ ภีตาฯ วงฺเกหิ ภยํ เอเตสนฺติ ‘‘วงฺกภยา’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาสุขตฺถํ สานุนาสิกํ กตฺวา ‘‘วงฺกํภยา’’ติ วุตฺตํฯ อิทญฺจ วาลุกากนฺตารปเวสนโต ปุพฺเพ เตสํ อุปฺปนฺนภยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ นฏฺฐมนาติ มคฺคสติวิปฺปวาเสน นฏฺฐมานสา, มคฺคมูฬฺหาติ อตฺโถฯ มนุสฺสาติ เตสํ อาลปนํฯ

[1231] อิธาติ อิมสฺมิํ มรุกนฺตาเรฯ ผลาติ อมฺพชมฺพุตาลนาฬิเกราทิผลานิ น สนฺตีติ โยชนาฯ มูลมยา จาติ มูลานิเยว มูลมยา, วลฺลิกนฺทาทีนิ สนฺธาย วทติฯ อุปาทานํ นตฺถีติ กิญฺจาปิ กิญฺจิ ภกฺขํ นตฺถิ, อุปาทานํ วา อินฺธนํ, อคฺคิสฺส อินฺธนมตฺตมฺปิ นตฺถิ, กุโต เกน การเณน อิธ มรุกนฺตาเร ภกฺโข สิยาติ อตฺโถฯ ยํ ปน อตฺถิ ตตฺถ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อญฺญตฺร ปํสูหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[1232] อุชฺชงฺคลนฺติ ชงฺคลํ วุจฺจติ ลูขธูสโร อนุทโก ภูมิปฺปเทโส, ตํ ปน ฐานํ ชงฺคลโตปิ อุกฺกํเสน ชงฺคลนฺติ อาห ‘‘อุชฺชงฺคล’’นฺติฯ เตนาห ‘‘ตตฺตมิวํ กปาล’’นฺติ, ตตฺตํ อโยกปาลสทิสนฺติ อตฺโถฯ คาถาสุขตฺถญฺเจตฺถ สานุนาสิกํ กตฺวา วุตฺตํ, ตตฺตมิวอิจฺเจว ทฏฺฐพฺพํฯ

อนายสนฺติ นตฺถิ เอตฺถ อาโย สุขนฺติ อนายํ, ตโต เอว ชีวิตํ สียติ วินาเสตีติ อนายสํฯ อถ วา น อายสนฺติ อนายสํฯ ปรโลเกนาติ นรเกน ตุลฺยํฯ นรกญฺหิ สตฺตานํ เอกนฺตานตฺถตาย ปรภูโต ปฏิสตฺตุภูโต โลโกติ วิเสสโต ‘‘ปรโลโก’’ติ วุจฺจติ, สมนฺตโต อโยมยตฺตา อายสญฺจ, อิทํ ปน ตทภาวโต อนายสํ, มหโต ทุกฺขสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานตาย ปรโลกสทิสนฺติ ทสฺเสติ, ‘‘อนสฺสย’’นฺติ จ เกจิ ปฐนฺติ, สุขสฺส อปฺปติฏฺฐานภูตนฺติ อตฺโถฯ ลุทฺทานมาวาสมิทํ ปุราณนฺติ อิทํ ฐานํ จิรกาลโต ปฏฺฐาย ลุทฺทานํ ทารุณานํ ปิสาจาทีนํ อาวาสภูตํฯ อภิสตฺตรูโปติ ‘‘เอวํ ลูโข โฆรากาโร โหตู’’ติ โปราเณหิ อิสีหิ สปิตสทิโส, ทินฺนสโป วิยาติ อตฺโถฯ

[1233] เกน วณฺเณนาติ เกน การเณนฯ กิมาสมานาติ กิํ ปจฺจาสีสนฺตาฯ หีติ นิปาตมตฺตํฯ ‘‘ปเทสมฺปี’’ติ จ ปฐนฺติ, อิมมฺปิ นาม ปเทสนฺติ อตฺโถฯ สหสา สเมจฺจาติ สหสา อาทีนวานิสํเส อวิจาเรตฺวา สมวาเยน อนุปวิฏฺฐา สปฺปวิฏฺฐาฯ โลภา ภยา อถ วา เกนจิ อนตฺถกาเมน ปโลภิตา โลภโต เกนจิ อมนุสฺสาทินา ปริปาติตา ภยา วาฯ อถ วา สมฺปมูฬฺหาติ มคฺควิปฺปนฏฺฐา อิมํ ปเทสํ อนุปวิฏฺฐาติ โยชนาฯ

อิทานิ วาณิชา อาหํสุ –

[1234]

‘‘มคเธสุ องฺเคสุ จ สตฺถวาหา, อาโรปยิตฺวา ปณิยํ ปุถุตฺตํ;

เต ยามเส สินฺธุโสวีรภูมิํ, ธนตฺถิกา อุทฺทยํ ปตฺถยานาฯ

[1235]

‘‘ทิวา ปิปาสํนธิวาสยนฺตา, โยคฺคานุกมฺปญฺจ สเมกฺขมานา;

เอเตน เวเคน อายาม สพฺเพ, รตฺติํ มคฺคํ ปฏิปนฺนา วิกาเลฯ

[1236]

‘‘เต ทุปฺปยาตา อปรทฺธมคฺคา, อนฺธากุลา วิปฺปนฏฺฐา อรญฺเญ;

สุทุคฺคเม วณฺณุปถสฺส มชฺเฌ, ทิสํ น ชานาม ปมูฬฺหจิตฺตาฯ

[1237]

‘‘อิทญฺจ ทิสฺวาน อทิฏฺฐปุพฺพํ, วิมานเสฏฺฐญฺจ ตวญฺจ ยกฺข;

ตตุตฺตริํ ชีวิตมาสมานา, ทิสฺวา ปตีตา สุมนา อุทคฺคา’’ติฯ

[1234] ตตฺถ มคเธสุ องฺเคสุ จ สตฺถวาหาติ มคธรฏฺเฐ จ องฺครฏฺเฐ จ ชาตา สํวฑฺฒา ตํนิวาสิโน สตฺเถ สตฺถสฺส จ วาหนกา สตฺถกา เจว สตฺถสามิกา จฯ ปณิยนฺติ ภณฺฑํฯ เตติ เต มยํฯ ยามเสติ คจฺฉามฯ สินฺธุโสวีรภูมินฺติ สินฺธุเทสํ โสวีรเทสญฺจฯ อุทฺทยนฺติ อานิสํสํ อติเรกลาภํฯ

[1235] อนธิวาสยนฺตาติ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺตาฯ โยคฺคานุกมฺปนฺติ โคณาทีนํ สตฺตานํ อนุคฺคหํฯ เอเตน เวเคนาติ อิมินา ชเวน, เยน ตว ทสฺสนโต ปุพฺเพ อายาม อาคตมฺหฯ รตฺติํ มคฺคํ ปฏิปนฺนาติ รตฺติยํ มคฺคํ ปฏิปนฺนาฯ วิกาเลติ อกาเล อเวลายํฯ

[1236] ทุปฺปยาตาติ ทุฏฺฐุ ปยาตา อปเถ คตา, ตโต เอว อปรทฺธมคฺคาฯ อนฺธากุลาติ อนฺธา วิย อากุลา, มคฺคชานนสมตฺถสฺส ปญฺญาจกฺขุโน อภาเวน อนฺธา, ตโต เอว อากุลา, วิปฺปนฏฺฐา จ มคฺคสมฺมูฬฺหตายฯ ทิสนฺติ คนฺตพฺพทิสํ, ยสฺสํ ทิสายํ สินฺธุโสวีรเทโส, ตํ ทิสํฯ ปมูฬฺหจิตฺตาติ ทิสาสํสยสุมูฬฺหจิตฺตาฯ

[1237] ตวญฺจาติ ตุวญฺจฯ ยกฺขาติ อาลปนํฯ ตตุตฺตริํ ชีวิตมาสมานาติ โย ‘‘อิโต ปรํ อมฺหากํ ชีวิตํ นตฺถี’’ติ ชีวิตสํสโย อุปฺปนฺโน, อิทานิ ตโต อุตฺตริมฺปิ ชีวิตํ อาสีสนฺตาฯ ทิสฺวาติ ทสฺสนเหตุฯ ปตีตาติ ปหฏฺฐาฯ สุมนาติ โสมนสฺสปฺปตฺตาฯ อุทคฺคาติ อุทคฺคาย ปีติยา อุทคฺคจิตฺตาฯ

เอวํ วาณิเชหิ อตฺตโน ปวตฺติยา ปกาสิตาย ปุน เทวปุตฺโต ทฺวีหิ คาถาหิ ปุจฺฉิ –

[1238]

‘‘ปารํ สมุทฺทสฺส อิมญฺจ วณฺณุํ, เวตฺตาจรํ สงฺกุปถญฺจ มคฺคํ;

นทิโย ปน ปพฺพตานญฺจ ทุคฺคา, ปุถุทฺทิสา คจฺฉถ โภคเหตุฯ

[1239]

‘‘ปกฺขนฺทิยาน วิชิตํ ปเรสํ, เวรชฺชเก มานุเส เปกฺขมานา;

ยํ โว สุตํ วา อถ วาปิ ทิฏฺฐํ, อจฺเฉรกํ ตํ โว สุโณม ตาตา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ปารํ สมุทฺทสฺสาติ สมุทฺทสฺส ปรตีรํ, อิมญฺจ อีทิสํ, วณฺณุํ วณฺณุปถํ เวตฺตลตา พนฺธิตฺวา อาจริตพฺพโต เวตฺตาจรํ มคฺคํ, สงฺกุเก ขาณุเก โกฏฺเฏตฺวา คนฺตพฺพโต สงฺกุปถํ มคฺคํ, นทิโย ปน จนฺทภาคาทิกา, ปพฺพตานญฺจ วิสมปฺปเทสาติ เอวํ ทุคฺคา ปุถุทฺทิสา โภคนิมิตฺตํ คจฺฉถ, เอวํ คจฺฉนฺตา จ ปกฺขนฺทิยาน ปกฺขนฺทิตฺวา อนุปวิสิตฺวา, ปเรสํ ราชูนํ วิชิตํ ตตฺถ เวรชฺชเก วิเทสวาสิเก มนุสฺเส เปกฺขมานา คจฺฉถ, เอวํภูเตหิ โว ตุมฺเหหิ ยํ สุตํ วา อถ วา ทิฏฺฐํ วา อจฺเฉรกํ อจฺฉริยํ, ตํ โว สนฺติเก ตาตา วาณิชา สุโณมาติ อตฺตโน วิมานสฺส อจฺฉริยภาวํ เตหิ กถาเปตุกาโม ปุจฺฉติฯ

เอวํ เทวปุตฺเตน ปุฏฺฐา วาณิชา อาหํสุ –

[1240]

‘‘อิโตปิ อจฺเฉรตรํ กุมาร, น โน สุตํ วา อถ วาปิ ทิฏฺฐํ;

อตีตมานุสกเมว สพฺพํ, ทิสฺวา น ตปฺปาม อโนมวณฺณํฯ

[1241]

‘‘เวหายสํ โปกฺขรญฺโญ สวนฺติ, ปหูตมลฺยา พหุปุณฺฑรีกา;

ทุมา จิเม นิจฺจผลูปปนฺนา, อตีว คนฺธา สุรภิํ ปวายนฺติฯ

[1242]

‘‘เวฬูริยถมฺภา สตมุสฺสิตาเส, สิลาปวาฬสฺส จ อายตํสา;

มสารคลฺลา สหโลหิตงฺคา, ถมฺภา อิเม โชติรสามยาเสฯ

[1243]

‘‘สหสฺสถมฺภํ อตุลานุภาวํ, เตสูปริ สาธุมิทํ วิมานํ;

รตนนฺตรํ กญฺจนเวทิมิสฺสํ, ตปนียปฏฺเฏหิ จ สาธุฉนฺนํฯ

[1244]

‘‘ชมฺโพนทุตฺตตฺตมิทํ สุมฏฺโฐ, ปาสาทโสปานผลูปปนฺโน;

ทฬฺโห จ วคฺคุ จ สุสงฺคโต จ, อตีว นิชฺฌานขโม มนุญฺโญฯ

[1245]

‘‘รตนนฺตรสฺมิํ พหุอนฺนปานํ, ปริวาริโต อจฺฉราสงฺคเณน;

มุรชอาลมฺพรตูริยฆุฏฺโฐ, อภิวนฺทิโตสิ ถุติวนฺทนายฯ

[1246]

‘‘โส โมทสิ นาริคณปฺปโพธโน, วิมานปาสาทวเร มโนรเม;

อจินฺติโย สพฺพคุณูปปนฺโน, ราชา ยถา เวสฺสวโณ นฬินฺยาฯ

[1247]

‘‘เทโว นุ อาสิ อุทวาสิ ยกฺโข,

อุทาหุ เทวินฺโท มนุสฺสภูโต;

ปุจฺฉนฺติ ตํ วาณิชา สตฺถวาหา,

อาจิกฺข โก นาม ตุวํสิ ยกฺโข’’ติฯ

[1240-2] ตตฺถ กุมาราติ ปฐมวเย ฐิตตฺตา เทวปุตฺตํ อาลปติฯ สพฺพนฺติ เทวปุตฺตํ ตสฺส วิมานปฏิพทฺธญฺจ สนฺธาย วทติฯ โปกฺขรญฺโญติ โปกฺขรณิโยฯ สตมุสฺสิตาเสติ สตรตนุพฺเพธาฯ สิลาปวาฬสฺสาติ สิลาย ปวาฬสฺส จ, สิลามยา ปวาฬมยาติ อตฺโถฯ อายตํสาติ ทีฆํสาฯ อถ วา อายตา หุตฺวา อฏฺฐโสฬสทฺวตฺติํสาทิอํสวนฺโตฯ

[1242] เตสูปรีติ เตสํ ถมฺภานํ อุปริฯ สาธุมิทนฺติ สุนฺทรํ อิทํ ตว วิมานํฯ รตนนฺตรนฺติ รตนนฺตรวนฺตํ, ภิตฺติถมฺภโสปานาทีสุ นานาวิเธหิ อญฺเญหิ รตเนหิ ยุตฺตํฯ กญฺจนเวทิมิสฺสนฺติ สุวณฺณมยาย เวทิกาย สหิตํ ปริกฺขิตฺตํฯ ตปนียปฏฺเฏหิ จ สาธุฉนฺนนฺติ ตปนียมเยหิ อเนกรตนมเยหิ จ ฉทเนหิ ตตฺถ ตตฺถ สุฏฺฐุ ฉาทิตํฯ

[1244] ชมฺโพนทุตฺตตฺตมิทนฺติ อิทํ ตว วิมานํ เยภุยฺเยน อุตฺตตฺตชมฺพุนทภาสุรํฯ สุมฏฺโฐ ปาสาทโสปานผลูปปนฺโนติ ตสฺส จ โส โส ปเทโส สุมฏฺโฐ สุฏฺฐุ มชฺชิโต, เตหิ เตหิ อนนฺตรปาสาเทหิ โสปานวิเสเสหิ รมณีเยหิ ผลเกหิ จ ยุตฺโตฯ ทฬฺโหติ ถิโรฯ วคฺคูติ อภิรูโป สมุคฺคโตฯ สุสงฺคโตติ สุฏฺฐุ สงฺคตาวยโว อญฺญมญฺญานุรูปปาสาทาวยโวฯ อตีว นิชฺฌานขโมติ ปภสฺสรภาเวปิ อติวิย โอโลกนกฺขโมฯ มนุญฺโญติ มโนรโมฯ

[1245] รตนนฺตรสฺมินฺติ รตนมเย, รตนภูเต วา สารภูเต วิมานสฺส อพฺภนฺตเรฯ พหุอนฺนปานนฺติ เปสลํ ปหูตํ อนฺนญฺจ ปานญฺจ วิชฺชติ, อุปลพฺภตีติ อธิปฺปาโยฯ มุรชอาลมฺพรตูริยฆุฏฺโฐติ มุทิงฺคานํ อาลมฺพรานํ อวสิฏฺฐตูริยานญฺจ สทฺเทหิ นิจฺจโฆสิโตฯ อภิวนฺทิโตสีติ นมสฺสิโต, โถมิโต วา อสิฯ เตนาห ‘‘ถูติวนฺทนายา’’ติฯ

[1246] อจินฺติโยติ อจินฺเตยฺยานุภาโวฯ นฬินฺยาติ เอวํนามเก กีฬนฏฺฐาเน ยถา เวสฺสวโณ มหาราชา, เอวํ ตฺวํ โมทสีติ โยชนาฯ

[1247] อาสีติ อสิ ภวสิฯ เทวินฺโทติ สกฺโก เทวราชาฯ มนุสฺสภูโตติ มนุสฺเสสุ ภูโต มนุสฺสชาติโกฯ ยกฺโขติ เทวาทิภาวํ ปุจฺฉิตฺวาปิ ยกฺขภาวํ อาสงฺกนฺตา วทนฺติฯ

อิทานิ โส เทวปุตฺโต อตฺตานํ ชานาเปนฺโต –

[1248]

‘‘เสรีสโก นาม อหมฺหิ ยกฺโข, กนฺตาริโย วณฺณุปถมฺหิ คุตฺโต;

อิมํ ปเทสํ อภิปาลยามิ, วจนกโร เวสฺสวณสฺส รญฺโญ’’ติฯ –

อาหฯ ตตฺถ อหมฺหี ยกฺโขติ อหํ ยกฺโข อมฺหิฯ กนฺตาริโยติ อารกฺขณตฺถํ กนฺตาเร นิยุตฺโตฯ คุตฺโตติ โคปโกฯ เตนาห ‘‘อภิปาลยามี’’ติฯ

อิทานิ วาณิชา ตสฺส กมฺมาทีนิ ปุจฺฉนฺตา อาหํสุ –

[1249]

‘‘อธิจฺจลทฺธํ ปริณามชํ เต, สยํกตํ อุทาหุ เทเวหิ ทินฺนํ;

ปุจฺฉนฺติ ตํ วาณิชา สตฺถวาหา, กถํ ตยา ลทฺธมิทํ มนุญฺญ’’นฺติฯ

ตตฺถ อธิจฺจลทฺธนฺติ อธิจฺจสมุปฺปตฺติกํ, ยทิจฺฉกํ ลทฺธนฺติ อตฺโถฯ ปริณามชํ เตติ นิยติสงฺคติภาวปริณตํ, กาลปริณตํ วาฯ สยํกตนฺติ ตยา สยเมว กตํ, เทวิทฺธิยา ตยา สยเมว นิพฺพตฺติตนฺติ อตฺโถฯ อุทาหุ เทเวหิ ทินฺนนฺติ ตยา อาราธิเตหิ เทเวหิ ปสาทวเสน นิสฺสฏฺฐํฯ

อิทานิ เทวปุตฺโต จตุโรปิ ปกาเร ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุญฺญเมว อปทิสนฺโต –

[1250]

‘‘นาธิจฺจลทฺธํ น ปริณามชํ เม, น สยํกตํ น หิ เทเวหิ ทินฺนํ;

สเกหิ กมฺเมหิ อปาปเกหิ, ปุญฺเญหิ เม ลทฺธมิทํ มนุญฺญ’’นฺติฯ –

คาถมาหฯ

ตํ สุตฺวา วาณิชา ปุน ‘‘นาธิจฺจลทฺธ’’นฺติ คาถายํ ปุญฺญาธิกเมว เต จตุโร ปกาเร อาโรเปตฺวา ปุญฺญสฺส จ สรูปํ ปุจฺฉิํสุ –

[1251]

‘‘กิํ เต วตํ กิํ ปน พฺรหฺมจริยํ, กิสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;

ปุจฺฉนฺติ ตํ วาณิชา สตฺถวาหา, กถํ ตยา ลทฺธมิทํ วิมาน’’นฺติฯ

ตตฺถ วตนฺติ วตสมาทานํฯ พฺรหฺมจริยนฺติ เสฏฺฐจริยํฯ

ปุน เทวปุตฺโต เต ปฏิกฺขิปิตฺวา อตฺตานํ ยถูปจิตํ ปุญฺญญฺจ ทสฺเสนฺโต –

[1252]

‘‘มมํ ปายาสีติ อหุ สมญฺญา, รชฺชํ ยทา การยิํ โกสลานํ;

นตฺถิกทิฏฺฐิ กทริโย ปาปธมฺโม, อุจฺเฉทวาที จ ตทา อโหสิํฯ

[1253]

‘‘สมโณ จ โข อาสิ กุมารกสฺสโป, พหุสฺสุโต จิตฺตกถี อุฬาโร;

โส เม ตทา ธมฺมกถํ อภาสิ, ทิฏฺฐิวิสูกานิ วิโนทยี เมฯ

[1254]

‘‘ตาหํ ตสฺส ธมฺมกถํ สุณิตฺวา, อุปาสกตฺตํ ปฏิเวทยิสฺสํ;

ปาณาติปาตา วิรโต อโหสิํ, โลเก อทินฺนํ ปริวชฺชยิสฺสํ;

อมชฺชโป โน จ มุสา อภาณิํ, สเกน ทาเรน จ อโหสิํ ตุฏฺโฐฯ

[1255]

‘‘ตํ เม วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยํ, ตสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;

เตเหว กมฺเมหิ อปาปเกหิ, ปุญฺเญหิ เม ลทฺธมิทํ วิมาน’’นฺติฯ –

อาหฯ ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อถ วาณิชา เทวปุตฺตํ วิมานญฺจสฺส ปจฺจกฺขโต ทิสฺวา กมฺมผลํ สทฺทหิตฺวา อตฺตโน กมฺมผเล สทฺธํ ปเวเทนฺตา –

[1256]

‘‘สจฺจํ กิราหํสุ นรา สปญฺญา, อนญฺญถา วจนํ ปณฺฑิตานํ;

ยหิํ ยหิํ คจฺฉติ ปุญฺญกมฺโม, ตหิํ ตหิํ โมทติ กามกามีฯ

[1257]

‘‘ยหิํ ยหิํ โสกปริทฺทโว จ, วโธ จ พนฺโธ จ ปริกฺกิเลโส;

ตหิํ ตหิํ คจฺฉติ ปาปกมฺโม, น มุจฺจติ ทุคฺคติยา กทาจี’’ติฯ –

คาถาทฺวยํ อโวจุํฯ ตตฺถ โสกปริทฺทโวติ โสโก จ ปริเทโว จฯ ปริกฺกิเลโสติ วุตฺตา อนตฺถุปฺปตฺติฯ

เอวํ เตสุ กเถนฺเตสุเยว วิมานทฺวาเร สิรีสรุกฺขโต ปริปาเกน มุตฺตพนฺธนา ปริปกฺกา สิปาฏิกา ปติ, เตน เทวปุตฺโต สปริชโน โทมนสฺสปฺปตฺโต อโหสิฯ ตํ ทิสฺวา วาณิชา –

[1258]

‘‘สมฺมูฬฺหรูโปว ชโน อโหสิ, อสฺมิํ มุหุตฺเต กลลีกโตว;

ชนสฺสิมสฺส ตุยฺหญฺจ กุมาร, อปฺปจฺจโย เกน นุ โข อโหสี’’ติฯ –

คาถมาหํสุฯ ตตฺถ สมฺมูฬฺหรูโปวาติ โสกวเสน สพฺพโส มูฬฺหสภาโว วิยฯ ชโนติ เทวชโนฯ

อสฺมิํ มุหุตฺเตติ อิมสฺมิํ มุหุตฺตมตฺเต ฯ กลลีกโตติ กลลํ วิย กโต, กลลนิสฺสิตอุทกีภูโต วิย อาวิโลติ อธิปฺปาโยฯ ชนสฺสิมสฺส ตุยฺหญฺจาติ อิมสฺส ตว ปริชนสฺส ตุยฺหญฺจฯ อปฺปจฺจโยติ โทมนสฺสํฯ

ตํ สุตฺวา เทวปุตฺโต –

[1259]

‘‘อิเม จ สิรีสวนา ตาตา, ทิพฺพา คนฺธา สุรภี สมฺปวนฺติ;

เต สมฺปวายนฺติ อิมํ วิมานํ, ทิวา จ รตฺโต จ ตมํ นิหนฺตฺวาฯ

[1260]

‘‘อิเมสญฺจ โข วสฺสสตจฺจเยน, สิปาฏิกา ผลติ เอกเมกา;

มานุสฺสกํ วสฺสสตํ อตีตํ, ยทคฺเค กายมฺหิ อิธูปปนฺโนฯ

[1261]

‘‘ทิสฺวานหํ วสฺสสตานิ ปญฺจ,

อสฺมิํ วิมาเน ฐตฺวาน ตาตา;

อายุกฺขยา ปุญฺญกฺขยา จวิสฺสํ,

เตเนว โสเกน ปมุจฺฉิโตสฺมี’’ติฯ – อาห;

[1256] ตตฺถ สิรีสวนาติ สิรีสวิปินโตฯ ตาตาติ วาณิเช อาลปติฯ อิเม ตุมฺหากํ มยฺหญฺจ ปจฺจกฺขภูตา ทิพฺพา คนฺธา สุรภี อติวิย สุคนฺธาเยว สมนฺตโต ปวนฺติ ปวายนฺติฯ เต ทิพฺพา คนฺธา เอวํ วายนฺตา อิมํ วิมานํ สมฺปวายนฺติ สมฺมเทว คนฺธํ คาหาเปนฺติ, น เกวลํ สมฺปวายนเมว, อถ โข อตฺตโน ปภาย ตมมฺปิ นิหนฺติฯ เตนาห ‘‘ทิวา จ รตฺโต จ ตมํ นิหนฺตฺวา’’ติฯ

[1260-61] อิเมสนฺติ สิรีสานํฯ สิปาฏิกาติ ผลกุฏฺฐิลิกาฯ ผลตีติ ปจฺจิตฺวา วณฺฏโต มุจฺจติ, ปุฏเภทํ วา ปตฺวา สิสฺสติฯ มานุสฺสกํ วสฺสสตํ อตีตนฺติ ยสฺมา วสฺสสตสฺส อจฺจเยน อิมสฺส สิรีสสฺส สิปาฏิกา ผลติ, อยญฺจ ผลิตา, ตสฺมา มยฺหํ มานุสฺสกํ วสฺสสตํ อตีตํฯ

ยทคฺเค ยโต ปฏฺฐาย, กายมฺหิ อิธ อิมสฺมิํ เทวนิกาเย อุปปนฺโน นิพฺพตฺโตฯ มยฺหญฺจ เทวคณนาย ปญฺจ วสฺสสตานิ อายุ, ตสฺมา ขียติ เม อายูติ โสกวเสน สมฺปมูฬฺโหติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘ทิสฺวานหํ วสฺสสตานิ ปญฺจ…เป.… เตเนว โสเกน ปมุจฺฉิโตสฺมี’’ติฯ

อถ นํ วาณิชา สมสฺสาเสนฺโต –

[1262]

‘‘กถํ นุ โสเจยฺย ตถาวิโธ โส, ลทฺธา วิมานํ อตุลํ จิราย;

เย จาปิ โข อิตฺตรมุปปนฺนา, เต นูน โสเจยฺยุํ ปริตฺตปุญฺญา’’ติฯ –

อาหํสุฯ ตตฺถ ยาทิเสหิ อปฺปายุเกหิ มรณํ ปฏิจฺจ โสจิตพฺพํ สิยา, ตาทิโส ปน เอวํ ทิพฺพานุภาวสมฺปนฺโน นวุติวสฺสสตสหสฺสายุโก กถํ นุ โสเจยฺย, น โสจิตพฺพเมวาติ อธิปฺปาโยฯ

เทวปุตฺโต ตตฺตเกเนว สมสฺสาเสตฺวา เตสํ วจนํ สมฺปฏิจฺฉนฺโต เตสญฺจ อุปเทสํ เทนฺโต –

[1263]

‘‘อนุจฺฉวิํ โอวทิยญฺจ เมตํ, ยํ มํ ตุมฺเห เปยฺยวาจํ วเทถ;

ตุมฺเห จ โข ตาตา มยานุคุตฺตา, เยหิจฺฉกํ เตน ปเลถ โสตฺถิ’’นฺติฯ –

คาถมาหฯ ตตฺถ อนุจฺฉวินฺติ อนุจฺฉวิกํ, ตุมฺหากเมว ตํ ยุตฺตรูปํฯ โอวทิยญฺจ เมตนฺติ เม มยฺหํ ตุมฺเหหิ โอวทิยํ โอวาทวเสน วตฺตพฺพเมตํฯ ยํ ยสฺมา, มํ มยฺหํ, ตุมฺเห ‘‘กถํ นุ โสเจยฺย’’นฺติอาทินา เปยฺยวาจํ ปิยวจนํ วเทถฯ ยํ วา เปยฺยวาจาย วทนํ กถนํ, ตํ ตุมฺหากเมว อนุจฺฉวิกนฺติ โยชนาฯ อถ วา ยํ ยสฺมา ตุมฺเห เปยฺยวาจํ วเทถ, ตสฺมา อนุจฺฉวิกํ โอวทิยญฺจ โอวทิตพฺพํ โอวาทานุรูปํ กาตพฺพญฺจ เม มยา กตํ, กิํ ปน ตนฺติ อาห ‘‘ตุมฺเห จ โข ตาตา’’ติอาทิฯ ตตฺถ มยานุคุตฺตาติ อิมสฺมิํ อมนุสฺสปริคฺคเห มรุกนฺตาเร ยาว กนฺตาราติกฺกมา มยา อนุคุตฺตา รกฺขิตา, เยนิจฺฉกํ ยถารุจิเตน, โสตฺถิํ เขเมน, ปเลถ คจฺฉถาติ อตฺโถฯ

อถ วาณิชา กตญฺญุภาวํ ปกาเสนฺตา –

[1264]

‘‘คนฺตฺวา มยํ สินฺธุโสวีรภูมิํ, ธนตฺถิกา อุทฺทยํ ปตฺถยานา;

ยถาปโยคา ปริปุณฺณจาคา, กาหาม เสรีสมหํ อุฬารนฺติฯ –

คาถมาหํสุฯ ตตฺถ ยถาปโยคาติ อิทานิ กตปฏิญฺญานุรูปปโยคาฯ ปริปุณฺณจาคาติ สมตฺตจาคา, อุฬารสฺส มหสฺส ปริยตฺตปริจฺจาคาฯ มหนฺติ อุสฺสวปูชํฯ

ปุน เทวปุตฺโต มหกรณํ ปฏิกฺขิปนฺโต กตฺตพฺเพสุ จ เต นิโยเชนฺโต –

[1265]

‘‘มา เจว เสรีสมหํ อกตฺถ, สพฺพญฺจ โว ภวิสฺสติ ยํ วเทถ;

ปาปานิ กมฺมานิ วิวชฺชยาถ, ธมฺมานุโยคญฺจ อธิฏฺฐหาถา’’ติฯ –

คาถมาหฯ ตตฺถ ยํ วเทถาติ ยํ ตุมฺเห เขเมน สินฺธุโสวีรเทสปตฺติํ ตตฺถ จ วิปุลํ อุทฺทยํ ลาภํ ปจฺจาสีสนฺตา ‘‘คนฺตฺวา มย’’นฺติอาทีนิ วทถฯ สพฺพํ ตํ โว ตุมฺหากํ ตเถว ภวิสฺสติ, ตตฺถ นิกฺกงฺขา โหถ, ตุมฺเห ปน อิโต ปฏฺฐาย ปาปานิ กมฺมานิ ปาณาติปาตาทีนิ วิวชฺชยาถ ปริวชฺเชถฯ ธมฺมานุโยคนฺติ ทานาทิกุสลธมฺมสฺส อนุยุญฺชนํฯ อธิฏฺฐหาถาติ อนุสิกฺขถ อิทํ เสรีสกมหนฺติ ทสฺเสติฯ

ยํ ปน อุปาสกํ อนุคฺคณฺหนฺโต เตสํ รกฺขาวรณํ กาตุกาโม อโหสิ, ตสฺส คุณํ กิตฺเตตฺวา ตํ เตสํ อุทฺทิสนฺโต อิมา คาถาโย อาห –

[1266]

‘‘อุปาสโก อตฺถิ อิมมฺหิ สงฺเฆ, พหุสฺสุโต สีลวตูปปนฺโน;

สทฺโธ จ จาคี จ สุเปสโล จ, วิจกฺขโณ สนฺตุสิโต มุตีมาฯ

[1267]

‘‘สญฺชานมาโน น มุสา ภเณยฺย, ปรูปฆาตาย น เจตเยยฺย;

เวภูติกํ เปสุณํ โน กเรยฺย, สณฺหญฺจ วาจํ สขิลํ ภเณยฺยฯ

[1268]

‘‘สคารโว สปฺปติสฺโส วินีโต, อปาปโก อธิสีเล วิสุทฺโธ;

โส มาตรํ ปิตรญฺจาปิ ชนฺตุ, ธมฺเมน โปเสติ อริยวุตฺติฯ

[1269]

‘‘มญฺเญ โส มาตาปิตูนํ การณา, โภคานิ ปริเยสติ น อตฺตเหตุ;

มาตาปิตูนญฺจ โย อจฺจเยน, เนกฺขมฺมโปโณ จริสฺสติ พฺรหฺมจริยํฯ

[1270]

‘‘อุชู อวงฺโก อสโฐ อมาโย, น เลสกปฺเปน จ โวหเรยฺย;

โส ตาทิโส สุกตกมฺมการี, ธมฺเม ฐิโต กินฺติ ลเภถ ทุกฺขํฯ

[1271]

‘‘ตํการณา ปาตุกโตมฺหิ อตฺตนา, ตสฺมา ธมฺมํ ปสฺสถ วาณิชาเส;

อญฺญตฺร เตนิห ภสฺมี ภเวถ, อนฺธากุลา วิปฺปนฏฺฐา อรญฺเญ;

ตํ ขิปฺปมาเนน ลหุํ ปเรน, สุโข หเว สปฺปุริเสน สงฺคโม’’ติฯ

[1266] ตตฺถ สงฺเฆติ สตฺตสมูเหฯ วิจกฺขโณติ ตตฺถ ตตฺถ กตฺตพฺพตาย กุสโลฯ สนฺตุสิโตติ สนฺตุฏฺโฐฯ มุตีมาติ กมฺมสฺสกตญาณาทินา อิธโลกปรโลกหิตานํ มุนนโต มุติมาฯ

[1267] สญฺชานมาโน น มุสา ภเณยฺยาติ สมฺปชานมุสา น ภาเสยฺยฯ เวภูติกนฺติ สหิตานํ วินาภาวกรณโต ‘‘เวภูติก’’นฺติ ลทฺธนามํ ปิสุณํ, โน กเรยฺย น วเทยฺยฯ

[1268] สปฺปติสฺโสติ ปติสฺสโย ครุฏฺฐานิเยสุ นิวาตวุตฺติกตฺตา โสรจฺจํ, สห ปติสฺเสนาติ สปฺปติสฺโสฯ อธิสีเลติ อุปาสเกน รกฺขิตพฺพอธิสีลสิกฺขายฯ อริยวุตฺตีติ ปริสุทฺธวุตฺติฯ

[1269] เนกฺขมฺมโปโณติ นิพฺพานนินฺโนฯ จริสฺสติ พฺรหฺมจริยนฺติ ปพฺพชฺชํ สาสนพฺรหฺมจริยํ จริสฺสติฯ

[1270] เลสกปฺเปนาติ กปฺปิยเลเสนฯ น จ โวหเรยฺยาติ มายาสาเฐยฺยวเสน วจนํ น นิจฺฉาเรยฺยฯ ธมฺเม ฐิโต กินฺติ ลเภถ ทุกฺขนฺติ เอวํ วุตฺตนเยน ธมฺเม ฐิโต ธมฺมจารี สมจารี กินฺติ เกน ปกาเรน ทุกฺขํ ลเภถ ปาปุเณยฺยฯ

[1271] ตํการณาติ ตนฺนิมิตฺตํ ตสฺส อุปาสกสฺส เหตุฯ ปาตุกโตมฺหิ อตฺตนาติ สยเมว ตุมฺหากํ อหํ ปาตุรโหสิํฯ ‘‘อตฺตาน’’นฺติปิ ปาโฐ, มม อตฺตานํ ตุมฺหากํ ปาตฺวากาสินฺติ อตฺโถฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อหํ ธมฺมํ อปจายมาโน ตํ รกฺขนฺโต ตุมฺเหปิ รกฺขามิ, ตสฺมา ธมฺมํ ปสฺสถ ธมฺมเมว จริตพฺพํ กตฺวา โอโลเกถฯ อญฺญตฺร เตนิห ภสฺมี ภเวถาติ เตน อุปาสเกน วินา เจ อาคตา, อิมสฺมิํ มรุกนฺตาเร อนาถา อปฺปฏิสรณา ภสฺมภาวํ คจฺเฉยฺยาถฯ ขิปฺปมาเนนาติ เอวํ ขิปฺปนฺเตน วมฺภนฺเตน ปีฬนฺเตนฯ ลหุนฺติ สุกรํฯ ปเรนาติ อธิกํ, อญฺเญน วาฯ ตสฺมา สุโข หเว สปฺปุริเสน สงฺคโมติฯ โส หิ ขนฺติโสรจฺเจ นิวิฏฺโฐ เกนจิ กิญฺจิ วุตฺโตปิ น ปฏิปฺผรตีติ อธิปฺปาโยฯ

เอวํ สามญฺญโต กิตฺติตํ สรูปโต ญาตุกามา วาณิชา –

[1272]

‘‘กิํ นาม โส กิญฺจ กโรติ กมฺมํ,

กิํ นามเธยฺยํ กิํ ปน ตสฺส โคตฺตํ;

มยมฺปิ นํ ทฏฺฐุกามมฺห ยกฺข, ยสฺสานุกมฺปาย อิธาคโตสิ;

ลาภา หิ ตสฺส ยสฺส ตุวํ ปิเหสี’’ติฯ –

คาถมาหํสุฯ ตตฺถ กิํ นาม โสติ นามโต โส ชนฺตุ สตฺโต โก นามฯ กิญฺจ กโรติ กมฺมนฺติ กสิวณิชฺชาทีสุ กีทิสํ กมฺมํ กโรติฯ

กิํ นามเธยฺยนฺติ มาตาปิตูหิ กตํ ปน ‘‘ติสฺโส ผุสฺโส’’ติอาทีสุ ตสฺส กิํ นามเธยฺยํ, ‘‘ภคฺคโว ภารทฺวาโช’’ติอาทีสุ กิํ วา ตสฺส โคตฺตํฯ ยสฺส ตุวํ ปิเหสีติ ยํ ตุวํ ปิยายสิฯ

อิทานิ เทวปุตฺโต ตํ นามโคตฺตาทิวเสน ทสฺเสนฺโต –

[1273]

‘‘โย กปฺปโก สมฺภวนามเธยฺโย,

อุปาสโก โกจฺฉผลูปชีวี;

ชานาถ นํ ตุมฺหากํ เปสิโย โส,

มา โข นํ หีฬิตฺถ สุเปสโล โส’’ติฯ –

อาหฯ ตตฺถ กปฺปโกติ นฺหาปิโตฯ สมฺภวนามเธยฺโยติ สมฺภโวติ เอวํนาโมฯ โกจฺฉผลูปชีวีติ โกจฺฉญฺจ ผลญฺจ อุปนิสฺสาย ชีวนโกฯ ตตฺถ โกจฺฉํ นาม อาฬกาทิสณฺฐาปนตฺถํ เกสาทีนํ อุลฺลิขนสาธนํฯ เปสิโย เปสนการโก เวยฺยาวจฺจกโรฯ

อิทานิ วาณิชา ตํ สญฺชานิตฺวา อาหํสุ –

[1274]

‘‘ชานามเส ยํ ตฺวํ ปวเทสิ ยกฺข, น โข นํ ชานาม ส เอทิโสติ;

มยมฺปิ นํ ปูชยิสฺสาม ยกฺข, สุตฺวาน ตุยฺหํ วจนํ อุฬาร’’นฺติฯ

ตตฺถ ชานามเสติ ยํ ตฺวํ วเทสิ, ตํ มยํ สรูปโต ชานามฯ เอทิโสติ คุณโต ปน ยถา ตยา กิตฺติตํ, เอวํ เอทิโสติ ตํ น โข ชานาม, ยถา ตํ อวิทฺทสุโนติ อธิปฺปาโยฯ

อิทานิ เทวปุตฺโต เต อตฺตโน วิมานํ อาโรเปตฺวา อนุสาสนตฺถํ –

[1275]

‘‘เย เกจิ อิมสฺมิํ สตฺเถ มนุสฺสา, ทหรา มหนฺตา อถวาปิ มชฺฌิมา;

สพฺเพว เต อาลมฺพนฺตุ วิมานํ, ปสฺสนฺตุ ปุญฺญานํ ผลํ กทริยา’’ติฯ –

คาถมาห ฯ ตตฺถ มหนฺตาติ วุฑฺฒาฯ อาลมฺพนฺตูติ อาโรหนฺตุฯ กทริยาติ มจฺฉริโน อทานสีลาฯ

อิทานิ ปริโยสาเน ฉ คาถา ธมฺมสงฺคาหเกหิ วุตฺตา –

[1276]

‘‘เต ตตฺถ สพฺเพว อหํ ปุเรติ, ตํ กปฺปกํ ตตฺถ ปุรกฺขตฺวา;

สพฺเพว เต อาลมฺพิํสุ วิมานํ, มสกฺกสารํ วิย วาสวสฺสฯ

[1277]

‘‘เต ตตฺถ สพฺเพว อหํ ปุเรติ, อุปาสกตฺตํ ปฏิเวทยิํสุ;

ปาณาติปาตา วิรตา อเหสุํ, โลเก อทินฺนํ ปริวชฺชยิํสุ;

อมชฺชปา โน จ มุสา ภณิํสุ, สเกน ทาเรน จ อเหสุํ ตุฏฺฐาฯ

[1278]

‘‘เต ตตฺถ สพฺเพว อหํ ปุเรติ, อุปาสกตฺตํ ปฏิเวทยิตฺวา;

ปกฺกามิ สตฺโถ อนุโมทมาโน, ยกฺขิทฺธิยา อนุมโต ปุนปฺปุนํฯ

[1279]

‘‘คนฺตฺวาน เต สินฺธุโสวีรภูมิํ, ธนตฺถิกา อุทฺทยํ ปตฺถยานา;

ยถาปโยคา ปริปุณฺณลาภา, ปจฺจาคมุํ ปาฏลิปุตฺตมกฺขตํฯ

[1280]

‘‘คนฺตฺวาน เต สงฺฆรํ โสตฺถิวนฺโต, ปุตฺเตหิ ทาเรหิ สมงฺคิภูตา;

อานนฺที วิตฺตา สุมนา ปตีตา, อกํสุ เสรีสมหํ อุฬารํ;

เสรีสกํ เต ปริเวณํ มาปยิํสุฯ

[1281]

‘‘เอตาทิสา สปฺปุริสาน เสวนา, มหตฺถิกา ธมฺมคุณาน เสวนา;

เอกสฺส อตฺถาย อุปาสกสฺส, สพฺเพว สตฺตา สุขิตา อเหสุ’’นฺติฯ

[1276] ตตฺถ อหํ ปุเรติ อหํ ปุริมํ อหํ ปุริมนฺติ อหมหํกราติ อตฺโถฯ ‘‘เต ตตฺถ สพฺเพวา’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘สพฺเพว เต’’ติ วจนํ ‘‘สพฺเพว เต ยถา วิมานสฺส อารุหเน อุสฺสุกฺกชาตา อเหสุํ, ตถา สพฺเพว ตํ อารุหิํสุ, น กสฺสจิ อารุหเน อนฺตราโย อโหสี’’ติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ มสกฺกสารํ วิย วาสวสฺสาติ ‘‘มสกฺกสาร’’นฺติ จ ตาวติํสภวนํ วุจฺจติ, สพฺพํ วา เทวภวนํ, อิธ ปน สกฺกภวนํ เวทิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘มสกฺกสารํ วิย วาสวสฺสา’’ติฯ

[1277-8] อถ เต วาณิชา วิมานํ ปสฺสิตฺวา ปสนฺนจิตฺตา ตสฺส เทวปุตฺตสฺส โอวาเท ฐตฺวา สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐาย ตสฺส อานุภาเวน โสตฺถินา อิจฺฉิตํ เทสํ อคมํสุฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เต ตตฺถ สพฺเพวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อนุมโต ปกฺกามิ สตฺโถ ยกฺขิทฺธิยา ปุนปฺปุนํ อนุโมทมาโนติ โยชนาฯ เกน ปน อนุมโตติ? ยกฺเขนาติ ปากโฏยมตฺโถฯ

[1279] ยถาปโยคาติ ยถาอชฺฌาสยํ กตปโยคาฯ ปริปุณฺณลาภาติ สมิทฺธลาภาฯ อกฺขตนฺติ อนุปทฺทุตํ ปาฏลิปุตฺตํฯ อกฺขตนฺติ วา อนาพาธํ อนุปฺปีฬํ, อนนฺตราเยนาติ อตฺโถฯ

[1280] สงฺฆรนฺติ สกํ เคหํฯ โสตฺถิวนฺโตติ โสตฺถิภาเวน ยุตฺตา เขมิโนฯ อานนฺทีติอาทีหิ จตูหิ ปเทหิ โสมนสฺสิตภาวเมว วทติฯ เสรีสกํ เต ปริเวณํ มาปยิํสูติ กตญฺญุตาย ฐตฺวา ปฏิสฺสวโมจนตฺถญฺจ เทวปุตฺตสฺส นาเมน เสรีสกํ นาม ปริจฺเฉทวเสน เวณิยโต เปกฺขิตพฺพโต ปริเวณํ ปาสาทกูฏาคารรตฺติฏฺฐานาทิสมฺปนฺนํ ปาการปริกฺขิตฺตํ ทฺวารโกฏฺฐกยุตฺตํ อาวาสํ อกํสุฯ

[1281] เอตาทิสาติ เอทิสี, เอวํ อนตฺถปฏิพาหินี อตฺถสาธิกา จฯ มหตฺถิกาติ มหาปโยชนา มหานิสํสาฯ ธมฺมคุณานนฺติ อวิปรีตคุณานํฯ เอกสฺส สตฺตสฺส หิตตฺถํ สพฺเพว สตฺตา สพฺเพ เอว เต สตฺถปริยาปนฺนา สตฺตา, สุขิตา สุขปฺปตฺตา เขมปฺปตฺตา อเหสุํฯ

สมฺภโว ปน อุปาสโก ปายาสิสฺส เทวปุตฺตสฺส เตสญฺจ วาณิชานํ วจนปฏิวจนวเสน ปวตฺตํ คาถาพนฺธํ สุตนิยาเมเนว อุคฺคเหตฺวา เถรานํ อาโรเจสิฯ ปายาสิเทวปุตฺโต อายสฺมโต สมฺภวตฺเถรสฺส กเถสีติ อปเรฯ ตํ ยสตฺเถรปฺปมุขา มหาเถรา ทุติยสงฺคีติยํ สงฺคหํ อาโรเปสุํฯ สมฺภโว ปน อุปาสโก มาตาปิตูนํ อจฺจเยน ปพฺพชิตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ

เสรีสกวิมานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. สุนิกฺขิตฺตวิมานวณฺณนา

อุจฺจมิทํ มณิถูณํ วิมานนฺติ สุนิกฺขิตฺตวิมานํฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเนฯ เตน สมเยน อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เทวจาริกํ จรนฺโต ตาวติํสภวนํ อุปคโตฯ ตสฺมิญฺจ ขเณ อญฺญตโร เทวปุตฺโต อตฺตโน วิมานทฺวาเร ฐิโต อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ ทิสฺวา สญฺชาตคารวพหุมาโน อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห อฏฺฐาสิฯ

โส กิร อตีเต กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ตสฺส สรีรธาตุโย ปกฺขิปิตฺวา โยชนิเก กนกถูเป จ กเต จตสฺโส ปริสา กาเลน กาลํ อุปสงฺกมิตฺวา คนฺธปุปฺผธูปาทีหิ เจติเย ปูชํ กโรนฺติ, ตตฺถ อญฺญตโร อุปาสโก อญฺเญสุ ปุปฺผปูชํ กตฺวา คเตสุ เตหิ ปูชิตฏฺฐาเน ทุนฺนิกฺขิตฺตานิ ปุปฺผานิ ทิสฺวา ตตฺเถว ตานิ สมฺมเทว ฐเปนฺโต สนฺนิเวสวเสน ทสฺสนียํ ปาสาทิกํ วิภตฺติวิเสสยุตฺตํ ปุปฺผปูชํ อกาสิฯ กตฺวา จ ปน เอตํ อารมฺมณํ คณฺหนฺโต สตฺถุ คุเณ อนุสฺสริตฺวา ปสนฺนจิตฺโต ตํ ปุญฺญํ หทเย ฐเปสิฯ