สตฺถา ตํ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ ตเถว วตฺวา ตเมว อตฺถํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสตฺวา เต สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐาเปสิฯ เต จ ปติฏฺฐิตสทฺธา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน คามํ อุปคนฺตฺวา อุจฺฉุปาลสฺส มตฏฺฐาเน วิหารํ การยิํสูติฯ

ตติยนาควิมานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13. จูฬรถวิมานวณฺณนา

ทฬฺหธมฺมา นิสารสฺสาติ จูฬรถวิมานํฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควติ ปรินิพฺพุเต ธาตุวิภาคํ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ สตฺถุ ถูเปสุ ปติฏฺฐาปิยมาเนสุ มหากสฺสปตฺเถรปฺปมุเขสุ ธมฺมํ สงฺคายิตุํ อุจฺจินิตฺวา คหิเตสุ สาวเกสุ ยาว วสฺสูปคมนา เวเนยฺยาเปกฺขาย อตฺตโน อตฺตโน ปริสาย สทฺธิํ ตตฺถ ตตฺถ วสนฺเตสุ อายสฺมา มหากจฺจายโน ปจฺจนฺตเทเส อญฺญตรสฺมิํ อรญฺญายตเน วิหรติฯ เตน สมเยน อสฺสกรฏฺเฐ โปตลินคเร อสฺสกราชา รชฺชํ กาเรติ, ตสฺส เชฏฺฐาย เทวิยา ปุตฺโต สุชาโต นาม กุมาโร โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก กนิฏฺฐาย เทวิยา นิพนฺธเนน ปิตรา รฏฺฐโต ปพฺพาชิโต อรญฺญํ ปวิสิตฺวา วนจรเก นิสฺสาย อรญฺเญ วสติฯ โส กิร กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา สีลมตฺเต ปติฏฺฐิโต ปุถุชฺชนกาลกิริยํ กตฺวา ตาวติํเสสุ นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา อปราปรํ สุคติยํเยว ปริพฺภมนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ภควโต อภิสมฺโพธิโต ติํสวสฺเส อสฺสกรฏฺเฐ อสฺสกรญฺโญ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺติ, ‘‘สุชาโต’’ติสฺส นามํ อโหสิฯ โส มหนฺเตน ปริวาเรน วฑฺฒติฯ

ตสฺส ปน มาตริ กาลกตาย ราชา อญฺญํ ราชธีตรํ อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐเปสิฯ สาปิ อปเรน สมเยน ปุตฺตํ วิชายิฯ ตสฺสา ราชา ปุตฺตํ ทิสฺวา ปสนฺโน ‘‘ภทฺเท, ตยา อิจฺฉิตํ วรํ คณฺหาหี’’ติ วรํ อทาสิฯ สา คหิตกํ กตฺวา ฐเปตฺวา ยทา สุชาตกุมาโร โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก ชาโต, ตทา ราชานํ อาห ‘‘เทว, ตุมฺเหหิ มม ปุตฺตํ ทิสฺวา ตุฏฺฐจิตฺเตหิ วโร ทินฺโน, ตํ อิทานิ เทถา’’ติฯ

‘‘คณฺห, เทวี’’ติ ฯ ‘‘มยฺหํ ปุตฺตสฺส รชฺชํ เทถา’’ติฯ ‘‘นสฺส, วสลิ, มม เชฏฺฐปุตฺเต เทวกุมารสทิเส สุชาตกุมาเร ฐิเต กสฺมา เอวํ วทสี’’ติ ปฏิกฺขิปิฯ เทวี ปุนปฺปุนํ นิพนฺธนํ กโรนฺตี มนํ อลภิตฺวา เอกทิวสํ อาห ‘‘เทว, ยทิ สจฺเจ ติฏฺฐสิ, เทหิ เอวา’’ติฯ ราชา ‘‘อนุปธาเรตฺวา มยา อิมิสฺสา วโร ทินฺโน, อยญฺจ เอวํ วทตี’’ติ วิปฺปฏิสารี หุตฺวา สุชาตกุมารํ ปกฺโกสิตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา อสฺสูนิ ปวตฺเตสิฯ กุมาโร ปิตรํ โสจมานํ ทิสฺวา โทมนสฺสปฺปตฺโต อสฺสูนิ ปวตฺเตตฺวา ‘‘อนุชานาหิ, เทว, อหํ อญฺญตฺถ คมิสฺสามี’’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวา รญฺญา ‘‘อญฺญํ เต นครํ มาเปสฺสามิ, ตตฺถ วเสยฺยาสี’’ติ วุตฺเต กุมาโร น อิจฺฉิฯ ‘‘มม สหายานํ ราชูนํ สนฺติเก เปเสสฺสามี’’ติ จ วุตฺเต ตมฺปิ นานุชานิฯ เกวลํ ‘‘เทว, อรญฺญํ คมิสฺสามี’’ติ อาหฯ ราชา ปุตฺตํ อาลิงฺคิตฺวา สีเส จุมฺพิตฺวา ‘‘มมจฺจเยน อิธาคนฺตฺวา รชฺเช ปติฏฺฐหา’’ติ วตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ

โส อรญฺญํ ปวิสิตฺวา วนจรเก นิสฺสาย วสนฺโต เอกทิวสํ มิควํ คโตฯ ตสฺส สมณกาเล สหายวโร เอโก เทวปุตฺโต หิเตสิตาย มิครูเปน ตํ ปโลเภนฺโต ธาวิตฺวา อายสฺมโต มหากจฺจายนสฺส วสนฏฺฐานสมีปํ ปตฺวา อนฺตรธายิฯ โส ‘‘อิมํ มิคํ อิทานิ คณฺหิสฺสามี’’ติ อุปธาวนฺโต เถรสฺส วสนฏฺฐานํ ปตฺวา ตํ อปสฺสนฺโต พหิ ปณฺณสาลาย เถรํ นิสินฺนํ ทิสฺวา ตสฺส สมีเป จาปโกฏิํ โอลุพฺภ อฏฺฐาสิฯ เถโร ตํ โอโลเกตฺวา อาทิโต ปฏฺฐาย สพฺพํ ตสฺส ปวตฺติํ ญตฺวา อนุคฺคณฺหนฺโต อชานนฺโต วิย สงฺคหํ กโรนฺโต –

[981]

‘‘ทฬฺหธมฺมา นิสารสฺส, ธนุํ โอลุพฺภ ติฏฺฐสิ;

ขตฺติโย นุสิ ราชญฺโญ, อทุ ลุทฺโท วเนจโร’’ติฯ –

ปุจฺฉิฯ ตตฺถ ทฬฺหธมฺมาติ ทฬฺหธนุฯ ทฬฺหธนุ นาม ทฺวิสหสฺสถามํ วุจฺจติฯ ทฺวิสหสฺสถามนฺติ จ ยสฺส อาโรปิตสฺส ชิยาย พทฺโธ โลหสีสาทีนํ ภาโร ทณฺเฑ คเหตฺวา ยาว กณฺฑปฺปมาณา อุกฺขิตฺตสฺส ปถวิโต มุจฺจติฯ

นิสารสฺสาติ นิรติสยสารสฺส วิสิฏฺฐสารสฺส รุกฺขสฺส ธนุํ, สารตรรุกฺขมยํ ธนุนฺติ อตฺโถฯ โอลุพฺภาติ สนฺนิรุมฺภิตฺวาฯ ราชญฺโญติ ราชกุมาโรฯ วเนจโรติ วนจโรฯ

อถ โส อตฺตานํ อาวิกโรนฺโต –

[982]

‘‘อสฺสกาธิปติสฺสาหํ, ภนฺเต ปุตฺโต วเนจโร;

นามํ เม ภิกฺขุ เต พฺรูมิ, สุชาโต อิติ มํ วิทูฯ

[983]

‘‘มิเค คเวสมาโนหํ, โอคาหนฺโต พฺรหาวนํ;

มิคํ ตญฺเจว นาทฺทกฺขิํ, ตญฺจ ทิสฺวา ฐิโต อห’’นฺติฯ –

อาหฯ ตตฺถ อสฺสกาธิปติสฺสาติ อสฺสกรฏฺฐาธิปติโน อสฺสกราชสฺสฯ ภิกฺขูติ เถรํ อาลปติฯ มิเค คเวสมาโนติ มิคสูกราทิเก คเวสนฺโต, มิควํ จรนฺโตติ อตฺโถฯ

ตํ สุตฺวา เถโร เตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต –

[984]

‘‘สฺวาคตํ เต มหาปุญฺญ, อโถ เต อทุราคตํ;

เอตฺโต อุทกมาทาย, ปาเท ปกฺขาลยสฺสุ เตฯ

[985]

‘‘อิทมฺปิ ปานียํ สีตํ, อาภตํ คิริคพฺภรา;

ราชปุตฺต ตโต ปิตฺวา, สนฺถตสฺมิํ อุปาวิสา’’ติฯ – อาห;

[984] ตตฺถ อทุราคตนฺติ ทุราคมนวชฺชิตํ, มหาปุญฺญ, เต อิธาคมนํ สฺวาคตํ, น เต อปฺปกมฺปิ ทุราคมนํ อตฺถิ ตุยฺหญฺจ มยฺหญฺจ ปีติโสมนสฺสชนนโตติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อธุนาคต’’นฺติปิ ปาโฐ, อิทานิ อาคมนนฺติ อตฺโถฯ

[985] สนฺถตสฺมิํ อุปาวิสาติ อนนฺตรหิตาย ภูมิยา อนิสีทิตฺวา อมุกสฺมิํ ติณสนฺถารเก นิสีทาติฯ

ตโต ราชกุมาโร เถรสฺส ปฏิสนฺถารํ สมฺปฏิจฺฉนฺโต อาห –

[986]

‘‘กลฺยาณี วต เต วาจา, สวนียา มหามุนิ;

เนลา อตฺถวตี วคฺคุ, มนฺตฺวา อตฺถญฺจ ภาสสิฯ

[987]

‘‘กา เต รติ วเน วิหรโต, อิสินิสภ วเทหิ ปุฏฺโฐ;

ตว วจนปถํ นิสามยิตฺวา, อตฺถธมฺมปทํ สมาจเรมเส’’ติฯ

[986] ตตฺถ กลฺยาณีติ สุนฺทรา โสภนาฯ สวนียาติ โสตุํ ยุตฺตาฯ เนลาติ นิทฺโทสาฯ อตฺถวตีติ อตฺถยุตฺตา ทิฏฺฐธมฺมิกาทินา หิเตน อุเปตาฯ วคฺคูติ มธุราฯ มนฺตฺวาติ ชานิตฺวา ปญฺญาย ปริจฺฉินฺทิตฺวาฯ อตฺถนฺติ อตฺถโต อนเปตํ เอกนฺตหิตาวหํฯ

[987] อิสินิสภาติ อิสีสุ นิสภ อาชานียสทิสฯ วจนปถนฺติ วจนํฯ วจนเมว หิ อตฺถาธิคมสฺส อุปายภาวโต ‘‘วจนปถ’’นฺติ วุตฺตํฯ อตฺถธมฺมปทํ สมาจเรมเสติ อิธ เจว สมฺปราเย จ อตฺถาวหํ สีลาทิธมฺมโกฏฺฐาสํ ปฏิปชฺชามเสฯ

อิทานิ เถโร อตฺตโน สมฺมาปฏิปตฺติํ ตสฺส อนุจฺฉวิกํ วทนฺโต –

[988]

‘‘อหิํสา สพฺพปาณีนํ, กุมารมฺหาก รุจฺจติ;

เถยฺยา จ อติจารา จ, มชฺชปานา จ อารติฯ

[989]

‘‘อารติ สมจริยา จ, พาหุสจฺจํ กตญฺญุตา;

ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปาสํสา, ธมฺมา เอเต ปสํสิยา’’ติฯ – อาห;

[989] ตตฺถ อารติ สมจริยา จาติ ยถาวุตฺตา จ ปาปธมฺมโต อารติ, ปฏิวิรติ กายสมตาทิสมจริยา จฯ พาหุสจฺจนฺติ ปริยตฺติพาหุสจฺจํฯ กตญฺญุตาติ ปเรหิ อตฺตโน กตสฺส อุปการสฺส ชานนาฯ ปาสํสาติ อตฺถกาเมหิ กุลปุตฺเตหิ ปการโต อาสํสิตพฺพาฯ ธมฺมา เอเตติ เอเต ยถาวุตฺตา อหิํสาทิธมฺมาฯ ปสํสิยาติ วิญฺญูหิ ปสํสิตพฺพาฯ

เอวํ เถโร ตสฺส อนุจฺฉวิกํ สมฺมาปฏิปตฺติํ วตฺวา อนาคตํสญาเณน อายุสงฺขาเร โอโลเกนฺโต ‘‘ปญฺจมาสมตฺตเมวา’’ติ ทิสฺวา ตํ สํเวเชตฺวา ทฬฺหํ ตตฺถ สมฺมาปฏิปตฺติยํ ปติฏฺฐาเปตุํ อิมํ คาถมาห –

[990]

‘‘สนฺติเก มรณํ ตุยฺหํ, โอรํ มาเสหิ ปญฺจหิ;

ราชปุตฺต วิชานาหิ, อตฺตานํ ปริโมจยา’’ติฯ

ตตฺถ อตฺตานํ ปริโมจยาติ อตฺตานํ อปายทุกฺขโต โมเจหิฯ

ตโต กุมาโร อตฺตโน มุตฺติยา อุปายํ ปุจฺฉนฺโต อาห –

[991]

‘‘กตมํ สฺวาหํ ชนปทํ คนฺตฺวา, กิํ กมฺมํ กิญฺจ โปริสํ;

กาย วา ปน วิชฺชาย, ภเวยฺยํ อชรามโร’’ติฯ

ตตฺถ กตมํ สฺวาหนฺติ กตมํ สุ อหํ, กตมํ นูติ อตฺโถฯ กิํ กมฺมํ กิญฺจ โปริสนฺติ กตฺวาติ วจนเสโสฯ โปริสนฺติ ปุริสกิจฺจํฯ

ตโต เถโร ตสฺส ธมฺมํ เทเสตุํ อิมา คาถาโย อโวจ –

[992]

‘‘น วิชฺชเต โส ปเทโส, กมฺมํ วิชฺชา จ โปริสํ;

ยตฺถ คนฺตฺวา ภเว มจฺโจ, ราชปุตฺตาชรามโรฯ

[993]

‘‘มหทฺธนา มหาโภคา, รฏฺฐวนฺโตปิ ขตฺติยา;

ปหูตธนธญฺญาเส, เตปิ โน อชรามราฯ

[994]

‘‘ยทิ เต สุตา อนฺธกเวณฺฑุปุตฺตา, สูรา วีรา วิกฺกนฺตปฺปหาริโน;

เตปิ อายุกฺขยํ ปตฺตา, วิทฺธสฺตา สสฺสตีสมาฯ

[995]

‘‘ขตฺติยา พฺราหฺมณา เวสฺสา, สุทฺทา จณฺฑาลปุกฺกุสา;

เอเต จญฺเญ จ ชาติยา, เตปิ โน อชรามราฯ

[996]

‘‘เย มนฺตํ ปริวตฺเตนฺติ, ฉฬงฺคํ พฺรหฺมจินฺติตํ;

เอเต จญฺเญ จ วิชฺชาย, เตปิ โน อชรามราฯ

[997]

‘‘อิสโย จาปิ เย สนฺตา, สญฺญตตฺตา ตปสฺสิโน;

สรีรํ เตปิ กาเลน, วิชหนฺติ ตปสฺสิโนฯ

[998]

‘‘ภาวิตตฺตาปิ อรหนฺโต, กตกิจฺจา อนาสวา;

นิกฺขิปนฺติ อิมํ เทหํ, ปุญฺญปาปปริกฺขยา’’ติฯ

[992] ตตฺถ ยตฺถ คนฺตฺวาติ ยํ ปเทสํ คนฺตฺวา กมฺมํ วิชฺชํ โปริสญฺจ กายปโยเคน อิตรปโยเคน จ อุปคนฺตฺวา ปาปุณิตฺวา ภเวยฺย อชรามโรติ อตฺโถฯ

[993] เหฏฺฐิมโกฏิยา โกฏิสตาทิปริมาณํ สํหริตฺวา ฐปิตํ มหนฺตํ ธนํ เอเตสนฺติ มหทฺธนาฯ กุมฺภตฺตยาทิกหาปณปริพฺพโย มหนฺโต โภโค เอเตสนฺติ มหาโภคาฯ รฏฺฐวนฺโตติ รฏฺฐสามิกา, อเนกโยชนปริมาณํ รฏฺฐํ ปสาสนฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ขตฺติยาติ ขตฺติยชาติกาฯ ปหูตธนธญฺญาเสติ มหาธนธญฺญสนฺนิจยา, อตฺตโน ปริสาย จ สตฺตฏฺฐสํวจฺฉรปโหนกธนธญฺญสนฺนิจยาฯ เตปิ โน อชรามราติ ชรามรณธมฺมา เอว, มหทฺธนตาทีนิปิ เตสํ อุปริ นิปตนฺตํ ชรามรณํ นิวตฺเตตุํ น สกฺโกนฺตีติ อตฺโถฯ

[994] อนฺธกเวณฺฑุปุตฺตาติ อนฺธกเวณฺฑุสฺส ปุตฺตาติ ปญฺญาตาฯ สูราติ สตฺติมนฺโตฯ วีราติ วีริยวนฺโตฯ วิกฺกนฺตปฺปหาริโนติ สูรวีรภาเวเนว ปฏิสตฺตุพลํ วิกฺกมฺม ปสยฺห ปหรณสีลาฯ วิทฺธสฺตาติ วินฏฺฐาฯ สสฺสตีสมาติ กุลปรมฺปราย สสฺสตีหิ จนฺทสูริยาทีหิ สมานา, เตปิ อจิรกาลปวตฺตกุลนฺวยาติ อตฺโถฯ

[995] ชาติยาติ อตฺตโน ชาติยา, วิสิฏฺฐตรา ปน ชาติปิ เนสํ ชรามรณํ นิวตฺเตตุํ น สกฺโกตีติ อตฺโถฯ

[996] มนฺตนฺติ เวทํฯ ฉฬงฺคนฺติ กปฺปพฺยากรณนิรุตฺติสิกฺขาฉนฺโทวิจิติโชติสตฺถสงฺขาเตหิ ฉหิ องฺเคหิ ฉฬงฺคํฯ พฺรหฺมจินฺติตนฺติ พฺรหฺเมหิ อฏฺฐกาทีหิ จินฺติตํ ปญฺญาจกฺขุนา ทิฏฺฐํฯ

[997] สนฺตาติ อุปสนฺตกายวจีกมฺมนฺตาฯ สญฺญตตฺตาติ สญฺญตจิตฺตาฯ ตปสฺสิโนติ ตปนิสฺสิตาฯ

อิทานิ กุมาโร อตฺตนา กตฺตพฺพํ วทนฺโต –

[999]

‘‘สุภาสิตา อตฺถวตี, คาถาโย เต มหามุนิ;

นิชฺฌตฺโตมฺหิ สุภฏฺเฐน, ตฺวญฺจ เม สรณํ ภวา’’ติฯ –

อาห ฯ ตตฺถ นิชฺฌตฺโตมฺหีติ นิชฺฌาปิโต ธมฺโมชสญฺญาย สญฺญตฺติคโต อมฺหิฯ สุภฏฺเฐนาติ สุฏฺฐุ ภาสิเตนฯ

ตโต เถโร ตํ อนุสาสนฺโต อิมํ คาถํ อภาสิ –

[1000]

‘‘มา มํ ตฺวํ สรณํ คจฺฉ, ตเมว สรณํ วช;

สกฺยปุตฺตํ มหาวีรํ, ยมหํ สรณํ คโต’’ติฯ

ตโต ราชกุมาโร อาห –

[1001]

‘‘กตรสฺมิํ โส ชนปเท, สตฺถา ตุมฺหาก มาริส;

อหมฺปิ ทฏฺฐุํ คจฺฉิสฺสํ, ชินํ อปฺปฏิปุคฺคล’’นฺติฯ

ปุน เถโร อาห –

[1002]

‘‘ปุรตฺถิมสฺมิํ ชนปเท, โอกฺกากกุลสมฺภโว;

ตตฺถาสิ ปุริสาชญฺโญ, โส จ โข ปรินิพฺพุโต’’ติฯ

ตตฺถ เถเรน นิสินฺนปเทสโต มชฺฌิมเทสสฺส ปาจีนทิสาภาคตฺตา วุตฺตํ ‘‘ปุรตฺถิมสฺมิํ ชนปเท’’ติฯ

เอวํ โส ราชปุตฺโต เถรสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐหิฯ เตน วุตฺตํ –

[1003]

‘‘สเจ หิ พุทฺโธ ติฏฺเฐยฺย, สตฺถา ตุมฺหาก มาริส;

โยชนานิ สหสฺสานิ, คจฺเฉยฺยํ ปยิรุปาสิตุํฯ

[1004]

‘‘ยโต จ โข ปรินิพฺพุโต, สตฺถา ตุมฺหาก มาริส;

นิพฺพุตมฺปิ มหาวีรํ, คจฺฉามิ สรณํ อหํฯ

[1005]

‘‘อุเปมิ สรณํ พุทฺธํ, ธมฺมญฺจาปิ อนุตฺตรํ;

สงฺฆญฺจ นรเทวสฺส, คจฺฉามิ สรณํ อหํฯ

[1006]

‘‘ปาณาติปาตา วิรมามิ ขิปฺปํ, โลเก อทินฺนํ ปริวชฺชยามิ;

อมชฺชโป โน จ มุสา ภณามิ, สเกน ทาเรน จ โหมิ ตุฏฺโฐ’’ติฯ

เอวํ ปน ตํ สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐิตํ เถโร เอวมาห ‘‘ราชกุมาร, ตุยฺหํ อิธ อรญฺญวาเสน อตฺโถ นตฺถิ, น จิรํ ตว ชีวิตํ, ปญฺจมาสพฺภนฺตเร เอว กาลํ กริสฺสสิ, ตสฺมา ตว ปิตุ สนฺติกเมว คนฺตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา สคฺคปรายโณ ภเวยฺยาสี’’ติ วตฺวา อตฺตโน สนฺติเก ธาตุโย ทตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ โส คจฺฉนฺโต ‘‘อหํ, ภนฺเต, ตุมฺหากํ วจเนน อิโต คมิสฺสามิ, ตุมฺเหหิปิ มยฺหํ อนุกมฺปาย ตตฺถ อาคนฺตพฺพ’’นฺติ วตฺวา เถรสฺส อธิวาสนํ วิทิตฺวา วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปิตุ นครํ คนฺตฺวา อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา อตฺตโน อาคตภาวํ รญฺโญ นิเวเทสิฯ

ตํ สุตฺวา ราชา สปริวาโร อุยฺยานํ คนฺตฺวา กุมารํ อาลิงฺคิตฺวา อนฺเตปุรํ เนตฺวา อภิสิญฺจิตุกาโม อโหสิฯ กุมาโร ‘‘เทว, มยฺหํ อปฺปกํ อายุ, อิโต จตุนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน มรณํ ภวิสฺสติ, กิํ เม รชฺเชน, ตุมฺเห นิสฺสาย ปุญฺญเมว กริสฺสามี’’ติ วตฺวา เถรสฺส คุณํ รตนตฺตยสฺส จ อานุภาวํ ปเวเทสิฯ ตํ สุตฺวา ราชา สํเวคปฺปตฺโต รตนตฺตเย จ เถเร จ ปสนฺนมานโส มหนฺตํ วิหารํ กาเรตฺวา มหากจฺจายนตฺเถรสฺส สนฺติเก ทูตํ ปาเหสิฯ เถโรปิ ราชานํ มหาชนญฺจ อนุคฺคณฺหนฺโต อาคจฺฉิฯ ราชา จ สปริวาโร ทูรโตว ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา เถรํ วิหารํ ปเวเสตฺวา จตูหิ ปจฺจเยหิ สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐหนฺโต สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐหิฯ กุมาโร จ สีลานิ สมาทิยิตฺวา เถรํ ภิกฺขู เจว สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐหนฺโต ทานานิ ททนฺโต ธมฺมํ สุณนฺโต จตุนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน กาลํ กตฺวา ตาวติํสภวเน นิพฺพตฺติฯ ตสฺส ปุญฺญานุภาเวน สตฺตรตนปฏิมณฺฑิโต สตฺตโยชนปฺปมาโณ รโถ อุปฺปชฺชิ, อเนกานิ จสฺส อจฺฉราสหสฺสานิ ปริวาโร อโหสิฯ

ราชา กุมารสฺส สรีรสกฺการํ กตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา เจติยสฺส ปูชํ อกาสิ, ตตฺถ มหาชโน สนฺนิปติ, เถโรปิ สปริวาโร ตํ ปเทสํ อุปคญฺฉิฯ

อถ เทวปุตฺโต อตฺตนา กตกุสลกมฺมํ โอโลเกตฺวา กตญฺญุตาย ‘‘คนฺตฺวา เถรํ วนฺทิสฺสามิ, สาสนคุเณ จ ปากเฏ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ทิพฺพรถํ อารุยฺห มหตา ปริวาเรน ทิสฺสมานรูโป อาคนฺตฺวา รถา โอรุยฺห เถรสฺส ปาเท วนฺทิตฺวา ปิตรา สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เถรํ ปยิรุปาสมาโน อญฺชลิํ ปคฺคยฺห อฏฺฐาสิฯ ตํ เถโร อิมาหิ คาถาหิ ปุจฺฉิ –

[1007]

‘‘สหสฺสรํสีว ยถามหปฺปโภ, ทิสํ ยถา ภาติ นเภ อนุกฺกมํ;

ตถาปกาโร ตวายํ มหารโถ, สมนฺตโต โยชนสตฺตมายโตฯ

[1008]

‘‘สุวณฺณปฏฺเฏหิ สมนฺตโมตฺถโฏ, อุรสฺส มุตฺตาหิ มณีหิ จิตฺติโต;

เลขา สุวณฺณสฺส จ รูปิยสฺส จ, โสเภนฺติ เวฬุริยมยา สุนิมฺมิตาฯ

[1009]

‘‘สีสญฺจิทํ เวฬุริยสฺส นิมฺมิตํ, ยุคญฺจิทํ โลหิตกาย จิตฺติตํ;

ยุตฺตา สุวณฺณสฺส จ รูปิยสฺส จ, โสภนฺติ อสฺสา จ อิเม มโนชวาฯ

[1010]

‘‘โส ติฏฺฐสิ เหมรเถ อธิฏฺฐิโต, เทวานมินฺโทว สหสฺสวาหโน;

ปุจฺฉามิ ตาหํ ยสวนฺต โกวิทํ, กถํ ตยา ลทฺโธ อยํ อุฬาโร’’ติฯ

[1007] ตตฺถ สหสฺสรํสีติ สูริโยฯ โส หิ อเนกสหสฺสรํสิมนฺตตาย ‘‘สหสฺสรํสี’’ติ วุจฺจติฯ ยถามหปฺปโภติ อตฺตโน มหตฺตสฺส อนุรูปปฺปโภฯ ยถา หิ มหตฺเตน สูริยมณฺฑเลน สทิสํ โชติมณฺฑลํ นตฺถิ, เอวํ ปภายปิฯ ตถา หิ ตํ เอกสฺมิํ ขเณ ตีสุ มหาทีเปสุ อาโลกํ ผรนฺตํ ติฏฺฐติฯ ทิสํ ยถา ภาติ นเภ อนุกฺกมนฺติ นเภ อากาเส ยเถว ทิสํ อนุกฺกมนฺโต คจฺฉนฺโต ยถา เยน ปกาเรน ภาติ ทิพฺพติ โชตติฯ ตถาปกาโรติ ตาทิสากาโรฯ ตวายนฺติ ตว อยํฯ

[1008] สุวณฺณปฏฺเฏหีติ สุวณฺณมเยหิ ปฏฺเฏหิฯ สมนฺตโมตฺถโฏ สมนฺตโต ฉาทิโตฯ อุรสฺสาติ อุโร อสฺส, รถสฺส อุโรติ จ อีสามูลํ วทติฯ เลขาติ เวฬุริยมยา มาลากมฺมลตากมฺมาทิเลขาฯ ตาสํ สุวณฺณปฏฺเฏสุ จ รชตปฏฺเฏสุ จ ทิสฺสมานตฺตา วุตฺตํ ‘‘สุวณฺณสฺส จ รูปิยสฺส จา’’ติฯ โสเภนฺตีติ รถํ โสภยนฺติฯ

[1009] สีสนฺติ รถกุพฺพรสีสํฯ เวฬุริยสฺส นิมฺมิตนฺติ เวฬุริเยน นิมฺมิตํ, เวฬุริยมณิมยนฺติ อตฺโถฯ โลหิตกายาติ โลหิตกมณินา, เยน เกนจิ รตฺตมณินา วาฯ ยุตฺตาติ โยชิตา, อถ วา โยตฺตา สุวณฺณสฺส จ รูปิยสฺส จาติ สุวณฺณมยา จ รูปิยมยา จ โยตฺตา, สงฺขลิกาติ อตฺโถฯ

[1010] อธิฏฺฐิโตติ อตฺตโน เทวิทฺธิยา สกลมิทํ ฐานํ อภิภวิตฺวา ฐิโตฯ สหสฺสวาหโนติ สหสฺสยุตฺตวาหโน, สหสฺสอาชานียยุตฺตรโถ เทวานมินฺโท ยถาติ อธิปฺปาโยฯ ยสวนฺตาติ อาลปนํ, ยสสฺสีติ อตฺโถฯ โกวิทนฺติ กุสลญาณวนฺตํ, รถาโรหเน วา เฉกํฯ อยํ อุฬาโรติ อยํ อุฬาโร มหนฺโต ยโสติ อธิปฺปาโยฯ

เอวํ เถเรน ปุฏฺโฐ เทวปุตฺโต อิมาหิ คาถาหิ พฺยากาสิ –

[1011]

‘‘สุชาโต นามหํ ภนฺเต, ราชปุตฺโต ปุเร อหุํ;

ตฺวญฺจ มํ อนุกมฺปาย, สญฺญมสฺมิํ นิเวสยิฯ

[1012]

‘‘ขีณายุกญฺจ มํ ญตฺวา, สรีรํ ปาทาสิ สตฺถุโน;

อิมํ สุชาต ปูเชหิ, ตํ เต อตฺถาย เหหิติฯ

[1013]

‘‘ตาหํ คนฺเธหิ มาเลหิ, ปูชยิตฺวา สมุยฺยุโต;

ปหาย มานุสํ เทหํ, อุปปนฺโนมฺหิ นนฺทนํฯ

[1014]

‘‘นนฺทเน จ วเน รมฺเม, นานาทิชคณายุเต;

รมามิ นจฺจคีเตหิ, อจฺฉราหิ ปุรกฺขโต’’ติฯ

[1012-3] ตตฺถ สรีรนฺตี สรีรธาตุํฯ เหหิตีติ ภวิสฺสติฯ สมุยฺยุโตติ สมฺมา อุยฺยุตฺโต, ยุตฺตปฺปยุตฺโตติ อตฺโถฯ

เอวํ เทวปุตฺโต เถเรน ปุจฺฉิตมตฺถํ กเถตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปิตรํ อาปุจฺฉิตฺวา รถํ อารุยฺห เทวโลกเมว คโตฯ เถโรปิ ตมตฺถํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย วิตฺถาเรน ธมฺมกถํ กเถสิฯ สา ธมฺมกถา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสิฯ อถ เถโร ตํ สพฺพํ อตฺตนา จ เตน จ กถิตนิยาเมเนว สงฺคีติกาเล ธมฺมสงฺคาหกานํ อาโรเจสิ, เต จ ตํ ตถา สงฺคหํ อาโรเปสุนฺติฯ

จูฬรถวิมานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

14. มหารถวิมานวณฺณนา

สหสฺสยุตฺตํ หยวาหนํ สุภนฺติ มหารถวิมานํฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเนฯ เตน จ สมเยน อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เหฏฺฐา วุตฺตนเยน เทวจาริกํ จรนฺโต ตาวติํสภวเน โคปาลสฺส นาม เทวปุตฺตสฺส อตฺตโน วิมานโต นิกฺขมิตฺวา สหสฺสยุตฺตํ มหนฺตํ ทิพฺพรถํ อภิรุยฺห มหนฺเตน ปริวาเรน มหติยา เทวิทฺธิยา อุยฺยานกีฬนตฺถํ คจฺฉนฺตสฺส อวิทูเร ปาตุรโหสิฯ ตํ ทิสฺวา เทวปุตฺโต สญฺชาตคารวพหุมาโน สหสา รถโต โอรุยฺห อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา อญฺชลิํ สิรสิ ปคฺคยฺห อฏฺฐาสิฯ