3. ตติยปีฐวิมานวณฺณนา

ปีฐํ เต โสวณฺณมยนฺติ ตติยปีฐวิมานํฯ ตสฺส วตฺถุ ราชคเห สมุฏฺฐิตํฯ อญฺญตโร กิร ขีณาสวตฺเถโร ราชคเห ปิณฺฑาย จริตฺวา ภตฺตํ คเหตฺวา อุปกฏฺเฐ กาเล ภตฺตกิจฺจํ กาตุกาโม เอกํ วิวฏทฺวารเคหํ อุปสงฺกมิฯ ตสฺมิํ ปน เคเห เคหสามินี อิตฺถี สทฺธา ปสนฺนา เถรสฺส อาการํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘เอถ, ภนฺเต, อิธ นิสีทิตฺวา ภตฺตกิจฺจํ กโรถา’’ติ อตฺตโน ภทฺทปีฐํ ปญฺญาเปตฺวา อุปริ ปีตวตฺถํ อตฺถริตฺวา นิรเปกฺขปริจฺจาควเสน อทาสิ, ‘‘อิทํ เม ปุญฺญํ อายติํ โสวณฺณปีฐปฏิลาภาย โหตู’’ติ ปตฺถนญฺจ ปฏฺฐเปสิฯ อถ เถเร ตตฺถ นิสีทิตฺวา ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ปตฺตํ โธวิตฺวา อุฏฺฐาย คจฺฉนฺเต ‘‘ภนฺเต, อิทมาสนํ ตุมฺหากํเยว ปริจฺจตฺตํ, มยฺหํ อนุคฺคหตฺถํ ปริภุญฺชถา’’ติ อาหฯ เถโร ตสฺสา อนุกมฺปาย ตํ ปีฐํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สงฺฆสฺส ทาเปสิฯ สา อปเรน สมเยน อญฺญตเรน โรเคน ผุฏฺฐา กาลํ กตฺวา ตาวติํสภวเน นิพฺพตฺตีติอาทิ สพฺพํ ปฐมวิมานวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เตน วุตฺตํ –

[15]

‘‘ปีฐํ เต โสวณฺณมยํ อุฬารํ, มโนชวํ คจฺฉติ เยนกามํ;

อลงฺกเต มลฺยธเร สุวตฺเถ,โอภาสสิ วิชฺชุริวพฺภกูฏํฯ

[16]

‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;

อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยาฯ

[17]

‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปุญฺญํ;

เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติฯ

[18]

‘‘สา เทวตา อตฺตมนา, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตา;

ปญฺหํ ปุฏฺฐา วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’ฯ

[19]

‘‘อปฺปสฺส กมฺมสฺส ผลํ มเมทํ, เยนมฺหิ เอวํ ชลิตานุภาวา;

อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, ปุริมาย ชาติยา มนุสฺสโลเกฯ

[20]

‘‘อทฺทสํ วิรชํ ภิกฺขุํ, วิปฺปสนฺนมนาวิลํ;

ตสฺส อทาสหํ ปีฐํ, ปสนฺนา เสหิ ปาณิภิฯ

[21]

‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ, เตน เม อิธ มิชฺฌติ;

อุปฺปชฺชนฺตี จ เม โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยาฯ

[22]

‘‘อกฺขามิ เต ภิกฺขุ มหานุภาว, มนุสฺสภูตา ยมกาสิ ปุญฺญํ;

เตนมฺหิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติฯ

[19] ยญฺจ ปน ปญฺจมคาถายํ ปุริมาย ชาติยา มนุสฺสโลเกติอาทิ, เอตฺถ ชาติ-สทฺโท อตฺเถว สงฺขตลกฺขเณ ‘‘ชาติ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตา’’ติอาทีสุ (ธาตุ. 71)ฯ อตฺถิ นิกาเย ‘‘นิคณฺฐา นาม สมณชาตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 3.71)ฯ อตฺถิ ปฏิสนฺธิยํ ‘‘ยํ มาตุกุจฺฉิสฺมิํ ปฐมํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ปฐมํ วิญฺญาณํ ปาตุภูตํ, ตทุปาทาย สาวสฺส ชาตี’’ติอาทีสุ (มหาว. 124)ฯ อตฺถิ กุเล ‘‘อกฺขิตฺโต อนุปกุฏฺโฐ ชาติวาเทนา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.303)ฯ อตฺถิ ปสุติยํ ‘‘สมฺปติชาโต, อานนฺท, โพธิสตฺโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.31; ม. นิ. 3.207)ฯ อตฺถิ ภเว ‘‘เอกมฺปิ ชาติํ ทฺเวปิ ชาติโย’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.244; ม. นิ. 1.53)ฯ อิธาปิ ภเว เอว ทฏฺฐพฺโพฯ ตสฺมา ปุริมาย ชาติยา ปุริมสฺมิํ ภเว อนนฺตราตีเต ปุริเม อตฺตภาเวติ อตฺโถฯ ภุมฺมตฺเถ หิทํ กรณวจนํฯ มนุสฺสโลเกติ มนุสฺสโลกภเว, ราชคหํ สนฺธาย วทติฯ โอกาสโลโก หิ อิธ อธิปฺเปโต, สตฺตโลโก ปน ‘‘มนุสฺเสสู’’ติ อิมินา วุตฺโตเยวฯ

[20] อทฺทสนฺติ อทฺทกฺขิํฯ วิรชนฺติ วิคตราคาทิรชตฺตา วิรชํฯ ภิกฺขุนฺติ ภินฺนกิเลสตฺตา ภิกฺขุํ, สพฺพโส กิเลสกาลุสฺสิยาภาเวน วิปฺปสนฺนจิตฺตตาย วิปฺปสนฺนํ, อนาวิลสงฺกปฺปตาย อนาวิลํฯ ปุริมํ ปุริมญฺเจตฺถ ปทํ ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส การณวจนํ, วิคตราคาทิรชตฺตา ภินฺนกิเลสตาย ภิกฺขุํ, ภินฺนกิเลสตฺตา กิเลสกาลุสฺสิยาภาเวน วิปฺปสนฺนํ, วิปฺปสนฺนมนตฺตา อนาวิลนฺติฯ ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ วา ปทํ ปุริมสฺส ปุริมสฺส การณวจนํ, วิรชํ ภิกฺขุคุณโยคโตฯ ภินฺนกิเลโส หิ ภิกฺขุฯ ภิกฺขุํ วิปฺปสนฺนภาวโตฯ กิเลสกาลุสฺสิยาภาเวน วิปฺปสนฺนมานโส หิ ภิกฺขุฯ วิปฺปสนฺนํ อนาวิลสงฺกปฺปภาวโตติ ฯ ราครชาภาเวน วา ‘‘วิรช’’นฺติ วุตฺตํ, โทสกาลุสฺสิยาภาเวน ‘‘วิปฺปสนฺน’’นฺติ, โมหพฺยากุลาภาเวน ‘‘อนาวิล’’นฺติฯ เอวํภูโต ปรมตฺถโต ภิกฺขุ นาม โหตีติ ‘‘ภิกฺขุ’’นฺติ วุตฺตํฯ อทาสหนฺติ อทาสิํ อหํฯ ปีฐนฺติ ตทา มม สนฺติเก วิชฺชมานํ ภทฺทปีฐํฯ ปสนฺนาติ กมฺมผลสทฺธาย รตนตฺตยสทฺธาย จ ปสนฺนจิตฺตาฯ เสหิ ปาณิภีติ อญฺญํ อนาณาเปตฺวา อตฺตโน หตฺเถหิ อุปนีย ปีฐํ ปญฺญาเปตฺวา อทาสินฺติ อตฺโถฯ

เอตฺถ จ ‘‘วิรชํ ภิกฺขุํ วิปฺปสนฺนมนาวิล’’นฺติ อิมินา เขตฺตสมฺปตฺติํ ทสฺเสติ, ‘‘ปสนฺนา’’ติ อิมินา จิตฺตสมฺปตฺติํ, ‘‘เสหิ ปาณิภี’’ติ อิมินา ปโยคสมฺปตฺติํฯ

ตถา ‘‘ปสนฺนา’’ติ อิมินา สกฺกจฺจทานํ อนุปหจฺจทานนฺติ จ อิเม ทฺเว ทานคุณา ทสฺสิตา, ‘‘เสหิ ปาณิภี’’ติ อิมินา สหตฺเถน ทานํ อนุปวิทฺธทานนฺติ อิเม ทฺเว ทานคุณา ทสฺสิตา, ปีตวตฺถสฺส อตฺถรเณน นิสีทนกาลญฺญุตาย จิตฺติํ กตฺวา ทานํ กาเลน ทานนฺติ อิเม ทฺเว ทานคุณา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพาฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

ตติยปีฐวิมานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. จตุตฺถปีฐวิมานวณฺณนา

ปีฐํ เต เวฬุริยมยนฺติ จตุตฺถปีฐวิมานํฯ อิมสฺสาปิ วตฺถุ ราชคเห สมุฏฺฐิตํ, ตํ ทุติยวิมาเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ นีลวตฺเถน หิ อตฺถริตฺวา ปีฐสฺส ทินฺนตฺตา อิมิสฺสาปิ วิมานํ เวฬุริยมยํ นิพฺพตฺตํฯ เสสํ ปฐมวิมาเน วุตฺตสทิสํฯ เตน วุตฺตํ –

[23]

‘‘ปีฐํ เต เวฬุริยมยํ อุฬารํ, มโนชวํ คจฺฉติ เยนกามํ;

อลงฺกเต มลฺยธเร สุวตฺเถ, โอภาสสิ วิชฺชุริวพฺภกูฏํฯ

[24]

‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;

อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยาฯ

[25]

‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปุญฺญํ;

เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติฯ

[26]

‘‘สา เทวตา อตฺตมนา, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตา;

ปญฺหํ ปุฏฺฐา วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’ฯ

[27]