เมนู

12. ตติยนาควิมานวณฺณนา

โก นุ ทิพฺเพน ยาเนนาติ ตติยนาควิมานํฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเปฯ เตน สมเยน ตโย ขีณาสวตฺเถรา คามกาวาเส วสฺสํ อุปคจฺฉิํสุฯ เต วุตฺถวสฺสา ปวาเรตฺวา ‘‘ภควนฺตํ วนฺทิสฺสามา’’ติ ราชคหํ อุทฺทิสฺส คจฺฉนฺตา อนฺตรามคฺเค สายํ อญฺญตรสฺมิํ คามเก มิจฺฉาทิฏฺฐิกพฺราหฺมณสฺส อุจฺฉุเขตฺตสมีปํ คนฺตฺวา อุจฺฉุปาลํ ปุจฺฉิํสุ ‘‘อาวุโส, สกฺกา อชฺช ราชคหํ ปาปุณิตุ’’นฺติฯ ‘‘น สกฺกา, ภนฺเต, อิโต อฑฺฒโยชเน ราชคหํ, อิเธว วสิตฺวา สฺเว คจฺฉถา’’ติ อาหฯ ‘‘อตฺเถตฺถ โกจิ วสนโยคฺโค อาวาโส’’ติ? ‘‘นตฺถิ, ภนฺเต, อหํ ปน โว วสนฏฺฐานํ ชานิสฺสามี’’ติฯ เถรา อธิวาเสสุํฯ

โส อุจฺฉูสุเยว ยถาฐิเตสุ สาขามณฺฑปากาเรน ทณฺฑกานิ พนฺธิตฺวา อุจฺฉุปณฺเณหิ ฉาเทตฺวา เหฏฺฐา ปลาลํ อตฺถริตฺวา เอกสฺส เถรสฺส อทาสิ, ทุติยสฺส เถรสฺส ตีหิ อุจฺฉูหิ ทณฺฑกสงฺเขเปน พนฺธิตฺวา ติเณน ฉาเทตฺวา เหฏฺฐา จ ติณสนฺถรํ กตฺวา อทาสิ, อิตรสฺส อตฺตโน กุฏิยํ ทฺเว ตโย ทณฺฑเก สาขาโย จ นีหริตฺวา จีวเรน ปฏิจฺฉาเทนฺโต จีวรกุฏิํ กตฺวา อทาสิฯ เต ตตฺถ วสิํสุฯ อถ วิภาตาย รตฺติยา กาลสฺเสว ภตฺตํ ปจิตฺวา ทนฺตกฏฺฐญฺจ มุโขทกญฺจ ทตฺวา สห อุจฺฉุรเสน ภตฺตํ อทาสิฯ เตสํ ภุญฺชิตฺวา อนุโมทนํ กตฺวา คจฺฉนฺตานํ เอเกกํ อุจฺฉุํ อทาสิ ‘‘มยฺหํ ภาโค ภวิสฺสตี’’ติฯ โส โถกํ มคฺคํ เถเร อนุคนฺตฺวา นิวตฺตนฺโต อตฺตโน เวยฺยาวจฺจญฺจ ทานญฺจ อารพฺภ อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทนฺโต นิวตฺติฯ

เขตฺตสามิโก ปน คจฺฉนฺตานํ ภิกฺขูนํ ปฏิปเถน อาคจฺฉนฺโต ภิกฺขู ปุจฺฉิ ‘‘กุโต โว อุจฺฉุ ลทฺธา’’ติ? ‘‘อุจฺฉุปาลเกน ทินฺนา’’ติฯ ตํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ กุปิโต อนตฺตมโน ตฏตฏายมาโน โกธาภิภูโต ตสฺส ปิฏฺฐิโต อุปธาวิตฺวา มุคฺคเรน ตํ ปหรนฺโต เอกปฺปหาเรเนว ชีวิตา โวโรเปสิฯ โส อตฺตนา กตปุญฺญกมฺมเมว อนุสฺสรนฺโต กาลํ กตฺวา สุธมฺมาเทวสภายํ นิพฺพตฺติฯ ตสฺส ปุญฺญานุภาเวน สพฺพเสโต มหนฺโต ทิพฺพวรวารโณ นิพฺพตฺติฯ

อุจฺฉุปาลกสฺส มรณํ สุตฺวา ตสฺส มาตาปิตโร เจว ญาติมิตฺตา จ อสฺสุมุขา โรทมานา ตํ ฐานํ อคมํสุ, สพฺเพ จ คามวาสิโน สนฺนิปติํสุฯ ตตฺรสฺส มาตาปิตโร สรีรกิจฺจํ กาตุํ อารภิํสุฯ ตสฺมิํ ขเณ โส เทวปุตฺโต ตํ ทิพฺพหตฺถิํ อภิรุหิตฺวา สพฺพตาฬาวจรปริวุโต ปญฺจงฺคิเกน ตูริเยน ปวชฺชมาเนน มหนฺเตน ปริวาเรน มหติยา เทวิทฺธิยา เทวโลกโต อาคนฺตฺวา ตาย ปริสาย ทิสฺสมานรูโป อากาเส อฏฺฐาสิฯ อถ นํ ตตฺถ ปณฺฑิตชาติโก ปุริโส อิมาหิ คาถาหิ เตน กตปุญฺญกมฺมํ ปุจฺฉิ –

[976]

‘‘โก นุ ทิพฺเพน ยาเนน, สพฺพเสเตน หตฺถินา;

ตูริยตาฬิตนิคฺโฆโส, อนฺตลิกฺเข มหียติฯ

[977]

‘‘เทวตา นุสิ คนฺธพฺโพ, อทุ สกฺโก ปุรินฺทโท;

อชานนฺตา ตํ ปุจฺฉาม, กถํ ชาเนมุ ตํ มย’’นฺติฯ

โสปิสฺส อิมาหิ คาถาหิ เอตมตฺถํ พฺยากาสิ –

[978]

‘‘นามฺหิ เทโว น คนฺธพฺโพ, นาปิ สกฺโก ปุรินฺทโท;

สุธมฺมา นาม เย เทวา, เตสํ อญฺญตโร อห’’นฺติฯ

[979]

‘‘ปุจฺฉาม เทวํ สุธมฺมํ, ปุถุํ กตฺวาน อญฺชลิํ;

กิํ กตฺวา มานุเส กมฺมํ, สุธมฺมํ อุปปชฺชตี’’ติ – ปุนปิ ปุจฺฉิ;

[980]

‘‘อุจฺฉาคารํ ติณาคารํ, วตฺถาคารญฺจ โย ทเท;

ติณฺณํ อญฺญตรํ ทตฺวา, สุธมฺมํ อุปปชฺชตี’’ติฯ – ปุนปิ พฺยากาสิ;

[976] ตตฺถ ตูริยตาฬิตนิคฺโฆโสติ ตาฬิตปญฺจงฺคิตทิพฺพตูริยนิคฺโฆโส อตฺตานํ อุทฺทิสฺส ปวชฺชมานทิพฺพตูริยสทฺโท อนฺตลิกฺเข มหียตีติ อากาเส ฐตฺวา อากาสฏฺเฐเนว มหตา ปริวาเรน ปูชียติฯ

[977] เทวตา นุสีติ เทวตา นุ อสิ, กิํ นุ ตฺวํ เทโวสีติ อตฺโถฯ คนฺธพฺโพติ คนฺธพฺพกายิกเทโว อสีติ อตฺโถฯ อทุ สกฺโก ปุรินฺทโทติ อุทาหุ ปุเร ททาตีติ ‘‘ปุรินฺทโท’’ติ วิสฺสุโต สกฺโก นุสิ, อถ สกฺโก เทวราชา อสีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ สติปิ สกฺกคนฺธพฺพานํ เทวภาเว เตสํ วิสุํ คหิตตฺตา โคพลิพทฺธญาเยน ตทญฺญเทววาจโก เทวสทฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ

[978] อถ เทวปุตฺโต ‘‘วิสฺสชฺชนํ นาม ปุจฺฉาสภาเคน โหตี’’ติ เตหิ ปุจฺฉิตํ เทวคนฺธพฺพสกฺกภาวํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อตฺตานํ อาจิกฺขนฺโต ‘‘นมฺหิ เทโว น คนฺธพฺโพ’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ นมฺหิ เทโวติ ตยา อาสงฺกิโต โย โกจิ เทโว น โหมิ น คนฺธพฺโพ น สกฺโก, อปิจ โข สุธมฺมา นาม เย เทวา, เตสํ อญฺญตโร อหํ, สุธมฺมา เทวตา นาม ตาวติํสเทวนิกายสฺเสว อญฺญตรเทวนิกาโยฯ โส กิร อุจฺฉุปาโล เตสํ เทวานํ สมฺปตฺติํ สุตฺวา ปเคว ตตฺถ จิตฺตํ ปณิธาย ฐิโตติ เกจิ วทนฺติฯ

[979] ปุถุนฺติ มหนฺตํ, ปริปุณฺณํ กตฺวาติ อตฺโถฯ สกฺกจฺจกิริยาทีปนตฺถญฺเหตํ วุตฺตํฯ

[980] สุธมฺมาเทวยานํ ปุฏฺโฐ เทวปุตฺโต กกณฺฏกนิมิตฺตํ วทนฺโต วิย ทิฏฺฐมตฺตเมว คเหตฺวา อตฺตนา กตปุญฺญํ อาจิกฺขนฺโต ‘‘อุจฺฉาคาร’’นฺติ คาถมาหฯ ตตฺถ ติณฺณํ อญฺญตรํ ทตฺวาติ ยทิปิ มยา ตีณิ อคารานิ ทินฺนานิ, ตีสุ ปน อญฺญตเรนาติ อยมตฺโถปิ สิชฺฌตีติ นยคฺคาเหน เทวปุตฺโต เอวมาหฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

เอวํ โส เตน ปุจฺฉิ ตมตฺถํ วิสฺสชฺเชตฺวา รตนตฺตยคุณํ ปกาเสนฺโต มาตาปิตูหิ สทฺธิํ สมฺโมทนํ กตฺวา เทวโลกเมว คโตฯ มนุสฺสา เทวปุตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา ภควติ ภิกฺขุสงฺเฆ จ สญฺชาตปสาทพหุมานา พหุํ ทานูปกรณํ สชฺเชตฺวา สกฏานํ ปูเรตฺวา เวฬุวนํ คนฺตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา สตฺถุ ตํ ปวตฺติํ อาโรจยิํสุฯ

สตฺถา ตํ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ ตเถว วตฺวา ตเมว อตฺถํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสตฺวา เต สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐาเปสิฯ เต จ ปติฏฺฐิตสทฺธา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน คามํ อุปคนฺตฺวา อุจฺฉุปาลสฺส มตฏฺฐาเน วิหารํ การยิํสูติฯ

ตติยนาควิมานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13. จูฬรถวิมานวณฺณนา

ทฬฺหธมฺมา นิสารสฺสาติ จูฬรถวิมานํฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควติ ปรินิพฺพุเต ธาตุวิภาคํ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ สตฺถุ ถูเปสุ ปติฏฺฐาปิยมาเนสุ มหากสฺสปตฺเถรปฺปมุเขสุ ธมฺมํ สงฺคายิตุํ อุจฺจินิตฺวา คหิเตสุ สาวเกสุ ยาว วสฺสูปคมนา เวเนยฺยาเปกฺขาย อตฺตโน อตฺตโน ปริสาย สทฺธิํ ตตฺถ ตตฺถ วสนฺเตสุ อายสฺมา มหากจฺจายโน ปจฺจนฺตเทเส อญฺญตรสฺมิํ อรญฺญายตเน วิหรติฯ เตน สมเยน อสฺสกรฏฺเฐ โปตลินคเร อสฺสกราชา รชฺชํ กาเรติ, ตสฺส เชฏฺฐาย เทวิยา ปุตฺโต สุชาโต นาม กุมาโร โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก กนิฏฺฐาย เทวิยา นิพนฺธเนน ปิตรา รฏฺฐโต ปพฺพาชิโต อรญฺญํ ปวิสิตฺวา วนจรเก นิสฺสาย อรญฺเญ วสติฯ โส กิร กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา สีลมตฺเต ปติฏฺฐิโต ปุถุชฺชนกาลกิริยํ กตฺวา ตาวติํเสสุ นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา อปราปรํ สุคติยํเยว ปริพฺภมนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ภควโต อภิสมฺโพธิโต ติํสวสฺเส อสฺสกรฏฺเฐ อสฺสกรญฺโญ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺติ, ‘‘สุชาโต’’ติสฺส นามํ อโหสิฯ โส มหนฺเตน ปริวาเรน วฑฺฒติฯ

ตสฺส ปน มาตริ กาลกตาย ราชา อญฺญํ ราชธีตรํ อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐเปสิฯ สาปิ อปเรน สมเยน ปุตฺตํ วิชายิฯ ตสฺสา ราชา ปุตฺตํ ทิสฺวา ปสนฺโน ‘‘ภทฺเท, ตยา อิจฺฉิตํ วรํ คณฺหาหี’’ติ วรํ อทาสิฯ สา คหิตกํ กตฺวา ฐเปตฺวา ยทา สุชาตกุมาโร โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก ชาโต, ตทา ราชานํ อาห ‘‘เทว, ตุมฺเหหิ มม ปุตฺตํ ทิสฺวา ตุฏฺฐจิตฺเตหิ วโร ทินฺโน, ตํ อิทานิ เทถา’’ติฯ