กสฺมา? ปรินิพฺพานคตา หิ สีติภูตา, เต หิ อุตฺตมปุริสา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพานํ คตา เอวํ อิเธว สพฺพเวทยิตานํ สพฺพปริฬาหานํ พฺยนฺติภาเวน สีติภูตาฯ

อิติ เทวปุตฺโต อตฺตโน อริยโสตสมาปนฺนภาวํ ปเวเทนฺโต อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา เทสนาย กูฏํ คเหตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส อปจิติํ ทสฺเสตฺวา มาตาปิตโร อาปุจฺฉิตฺวา เทวโลกเมว คโต, สตฺถาปิ อุฏฺฐายาสนา คโต สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺเฆนฯ มาณวสฺส ปน มาตาปิตโร พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ สพฺโพ จ มหาชโน ภควนฺตํ อนุคนฺตฺวา นิวตฺติฯ ภควา เชตวนํ คนฺตฺวา สนฺนิปติตาย ปริสาย อิมํ วิมานํ วิตฺถารโต กเถสิฯ สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติฯ

ฉตฺตมาณวกวิมานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. กกฺกฏกรสทายกวิมานวณฺณนา

อุจฺจมิทํ มณิถูณํ วิมานนฺติ กกฺกฏกรสทายกวิมานํฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเนฯ เตน สมเยน อญฺญตโร ภิกฺขุ อารทฺธวิปสฺสโก กณฺณสูเลน ปีฬิโต อกลฺลสรีรตาย วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตุํ นาสกฺขิ, เวชฺเชหิ วุตฺตวิธินา เภสชฺเช กเตปิ โรโค น วูปสมิฯ โส ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสิฯ อถสฺส ภควา ‘‘กกฺกฏกรสโภชนํ สปฺปาย’’นฺติ ญตฺวา อาห ‘‘คจฺฉ ตฺวํ ภิกฺขุ มคธเขตฺเต ปิณฺฑาย จราหี’’ติฯ

โส ภิกฺขุ ‘‘ทีฆทสฺสินา อทฺธา กิญฺจิ ทิฏฺฐํ ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘สาธุ ภนฺเต’’ติ ภควโต ปฏิสฺสุณิตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย มคธเขตฺตํ คนฺตฺวา อญฺญตรสฺส เขตฺตปาลสฺส กุฏิยา ทฺวาเร ปิณฺฑาย อฏฺฐาสิฯ โส จ เขตฺตปาโล กกฺกฏกรสํ สมฺปาเทตฺวา ภตฺตญฺจ ปจิตฺวา ‘‘โถกํ วิสฺสมิตฺวา ภุญฺชิสฺสามี’’ติ นิสินฺโน เถรํ ทิสฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา กุฏิกายํ นิสีทาเปตฺวา กกฺกฏกรสภตฺตํ อทาสิฯ

เถรสฺส ตํ ภตฺตํ โถกํ ภุตฺตสฺสเยว กณฺณสูลํ ปฏิปฺปสฺสมฺภิ, ฆฏสเตน นฺหาโต วิย อโหสิ ฯ โส สปฺปายาหารวเสน จิตฺตผาสุกํ ลภิตฺวา วิปสฺสนาวเสน จิตฺตํ อภินินฺนาเมนฺโต อปริโยสิเตเยว โภชเน อนวเสสโต อาสเว เขเปตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺฐาย เขตฺตปาลํ อาห ‘‘อุปาสก, ตว ปิณฺฑปาตโภชเนน มยฺหํ โรโค วูปสนฺโต, กายจิตฺตํ กลฺลํ ชาตํ, ตฺวมฺปิ อิมสฺส ปุญฺญสฺส ผเลน วิคตกายจิตฺตทุกฺโข ภวิสฺสสี’’ติ วตฺวา อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิฯ

เขตฺตปาโล อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา ตาวติํสภวเน ทฺวาทสโยชนิเก มณิถมฺเภ กนกวิมาเน สตฺตสตกูฏาคารปฏิมณฺฑิเต เวฬุริยมยคพฺเภ นิพฺพตฺติ, ทฺวาเร จสฺส ยถูปจิตกมฺมสํสูจโก มุตฺตาสิกฺกาคโต สุวณฺณกกฺกฏโก โอลมฺพมาโน อฏฺฐาสิฯ อถายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ตตฺถ คโต ตํ ทิสฺวา อิมาหิ คาถาหิ ปุจฺฉิ –

[910]

‘‘อุจฺจมิทํ มณิถูณํ วิมานํ, สมนฺตโต ทฺวาทส โยชนานิ;

กูฏาคารา สตฺตสตา อุฬารา, เวฬุริยถมฺภา รุจกตฺถตา สุภาฯ

[911]

‘‘ตตฺถจฺฉสิ ปิวสิ ขาทสิ จ, ทิพฺพา จ วีณา ปวทนฺติ วคฺคุํ;

ทิพฺพา รสา กามคุเณตฺถ ปญฺจ, นาริโย จ นจฺจนฺติ สุวณฺณฉนฺนาฯ

[912]

‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;

อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยาฯ

[913]

‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทว มหานุภาว, มนุสฺสภูโต กิมกาสิ ปุญฺญํ;

เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาโว, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติฯ

โสปิสฺส พฺยากาสิ, ตํ ทสฺเสตุํ –

[914]

‘‘โส เทวปุตฺโต อตฺตมโน, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิโต;

ปญฺหํ ปุฏฺโฐ วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผล’’นฺติฯ – วุตฺตํ;

[915]

‘‘สติสมุปฺปาทกโร , ทฺวาเร กกฺกฏโก ฐิโต;

นิฏฺฐิโต ชาตรูปสฺส, โสภติ ทสปาทโกฯ

[916]

‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ, เตน เม อิธ มิชฺฌติ;

อุปฺปชฺชนฺติ จ เม โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยาฯ

[917]

‘‘อกฺขามิ เต ภิกฺขุ มหานุภาว, มนุสฺสภูโต ยมกาสิ ปุญฺญํ;

เตนมฺหิ เอวํ ชลิตานุภาโว, วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติฯ

[910] ตตฺถ อุจฺจนฺติ อจฺจุคฺคตํฯ มณิถูณนฺติ ปทุมราคาทิมณิมยถมฺภํฯ สมนฺตโตติ จตูสุปิ ปสฺเสสุฯ รุจกตฺถตาติ ตสฺสํ ตสฺสํ ภูมิยํ สุวณฺณผลเกหิ อตฺถตาฯ

[911] ปิวสิ ขาทสิ จาติ กาเลน กาลํ อุปยุชฺชมานํ คนฺธปานํ สุธาโภชนญฺจ สนฺธาย วทติฯ ปวทนฺตีติ ปวชฺชนฺติฯ ทิพฺพา รสา กามคุเณตฺถ ปญฺจาติ ทิพฺพา รสา อนปฺปกา ปญฺจ กามคุณา เอตฺถ เอตสฺมิํ ตว วิมาเน สํวิชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ สุวณฺณฉนฺนาติ เหมาภรณวิภูสิตาฯ

[915] สติสมุปฺปาทกโรติ สตุปฺปาทกโร, เยน ปุญฺญกมฺเมน อยํ ทิพฺพสมฺปตฺติ มยา ลทฺธา, ตตฺถ สตุปฺปาทสฺส การโก, ‘‘กกฺกฏกรสทาเนน อยํ ตยา สมฺปตฺติ ลทฺธา’’ติ เอวํ สตุปฺปาทํ กโรนฺโตติ อตฺโถฯ นิฏฺฐิโต ชาตรูปสฺสาติ ชาตรูเปน สิทฺโธ ชาตรูปมโยฯ เอกเมกสฺมิํ ปสฺเส ปญฺจ ปญฺจ กตฺวา ทส ปาทา เอตสฺสาติ ทสปาทโก ทฺวาเร กกฺกฏโก ฐิโต โสภติฯ โส เอว มม ปุญฺญกมฺมํ ตาทิสานํ มเหสีนํ วิภาเวติ, น เอตฺถ มยา วตฺตพฺพํ อตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ’’ติอาทิฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

กกฺกฏกรสทายกวิมานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ทฺวารปาลกวิมานวณฺณนา

อุจฺจมิทํ มณิถูณนฺติ ทฺวารปาลกวิมานํฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเนฯ เตน จ สมเยน ราชคเห อญฺญตโร อุปาสโก จตฺตาริ นิจฺจภตฺตานิ สงฺฆสฺส เทติฯ ตสฺส ปน เคหํ ปริยนฺเต ฐิตํ โจรภเยน เยภุยฺเยน ปิหิตทฺวารเมว โหติฯ ภิกฺขู คนฺตฺวา กทาจิ ทฺวารสฺส ปิหิตตฺตา ภตฺตํ อลทฺธาว ปฏิคจฺฉนฺติฯ อุปาสโก ภริยํ อาห ‘‘กิํ, ภทฺเท, อยฺยานํ สกฺกจฺจํ ภิกฺขา ทียตี’’ติ? สา อาห ‘‘เอเกสุ ทิวเสสุ อยฺยา นาคมิํสู’’ติฯ ‘‘กิํ การณ’’นฺติ? ‘‘ทฺวารสฺส ปิหิตตฺตา มญฺเญ’’ติฯ ตํ สุตฺวา อุปาสโก สํเวคปฺปตฺโต หุตฺวา เอกํ ปุริสํ ทฺวารปาลํ กตฺวา ฐเปสิ ‘‘ตฺวํ อชฺชโต ปฏฺฐาย ทฺวารํ รกฺขนฺโต นิสีท, ยทา จ อยฺยา อาคมิสฺสนฺติ, ตทา เต ปเวเสตฺวา ปวิฏฺฐานํ เนสํ ปตฺตปฏิคฺคหณอาสนปญฺญาปนาทิ สพฺพํ ยุตฺตปยุตฺตํ ชานาหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ ตถา กโรนฺโต ภิกฺขูนํ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา อุปฺปนฺนสทฺโธ กมฺมผลํ สทฺทหิตฺวา สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐหิ, สกฺกจฺจํ ภิกฺขู อุปฏฺฐหิฯ

อปรภาเค นิจฺจภตฺตทายโก อุปาสโก กาลํ กตฺวา ยาเมสุ นิพฺพตฺติฯ ทฺวารปาโล ปน สกฺกจฺจํ ภิกฺขูนํ อุปฏฺฐหิตฺวา ปรสฺส ปริจฺจาเค เวยฺยาวจฺจกรเณน อนุโมทเนน จ ตาวติํเสสุ อุปฺปชฺชิฯ ตสฺส ทฺวาทสโยชนิกํ กนกวิมานนฺติอาทิ สพฺพํ กกฺกฏกวิมาเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนคาถา เอวมาคตา –

[918]

‘‘อุจฺจมิทํ มณิถูณํ วิมานํ, สมนฺตโต ทฺวาทส โยชนานิ;

กูฏาคารา สตฺตสตา อุฬารา, เวฬุริยถมฺภา รุจกตฺถตา สุภาฯ

[919]

‘‘ตตฺถจฺฉสิ ปิวสิ ขาทสิ จ, ทิพฺพา จ วีณา ปวทนฺติ วคฺคุํ;

ทิพฺพา รสา กามคุเณตฺถ ปญฺจ, นาริโย จ นจฺจนฺติ สุวณฺณฉนฺนาฯ

[920] ‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ…เป.… วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติฯ