1. มณฺฑูกเทวปุตฺตวิมานวณฺณนา

มหารถวคฺเค โก เม วนฺทติ ปาทานีติ มณฺฑูกเทวปุตฺตวิมานํฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา จมฺปายํ วิหรติ คคฺคราย โปกฺขรณิยา ตีเรฯ โส ปจฺจูสเวลายํ พุทฺธาจิณฺณํ มหากรุณาสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย เวเนยฺยพนฺธเว สตฺเต โวโลเกนฺโต อทฺทส ‘‘อชฺช มยิ สายนฺหสมเย ธมฺมํ เทเสนฺเต เอโก มณฺฑูโก มม สเร นิมิตฺตํ คณฺหนฺโต ปรูปกฺกเมน มริตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา มหตา เทวปริวาเรน มหาชนสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว อาคมิสฺสติ, ตตฺถ พหูนํ ธมฺมาภิสมโย ภวิสฺสตี’’ติ ทิสฺวา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ จมฺปานครํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา, ภิกฺขูนํ สุลภปิณฺฑปาตํ กตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ วิหารํ ปวิสิตฺวา ภิกฺขูสุ วตฺตํ ทสฺเสตฺวา, อตฺตโน อตฺตโน ทิวาฏฺฐานํ คเตสุ คนฺธกุฏิํ ปวิสิตฺวา ผลสมาปตฺติสุเขน ทิวสภาคํ เขเปตฺวา, สายนฺหสมเย จตูสุ ปริสาสุ สนฺนิปติตาสุ สุรภิคนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ตงฺขณานุรูเปน ปาฏิหาริเยน โปกฺขรณิตีเร ธมฺมสภามณฺฑปํ ปวิสิตฺวา อลงฺกตวรพุทฺธาสเน นิสินฺโน มโนสิลาตเล สีหนาทํ นทนฺโต อฉมฺภีตเกสรสีโห วิย อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ พฺรหฺมสฺสรํ นิจฺฉาเรนฺโต อจินฺเตยฺเยน พุทฺธานุภาเวน อนุปมาย พุทฺธลีลาย ธมฺมํ เทเสตุํ อารภิฯ

ตสฺมิญฺจ ขเณ เอโก มณฺฑูโก โปกฺขรณิโต อาคนฺตฺวา ‘‘ธมฺโม เอโส วุจฺจตี’’ติ ธมฺมสญฺญาย สเร นิมิตฺตํ คณฺหนฺโต ปริสปริยนฺเต นิปชฺชิฯ อเถโก วจฺฉปาโล ตํ ปเทสํ อาคโต สตฺถารํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ ปริสญฺจ ปรเมน อุปสเมน ธมฺมํ สุณนฺตํ ทิสฺวา ตคฺคตมานโส ทณฺฑโมลุพฺภ ติฏฺฐนฺโต มณฺฑูกํ อโนโลเกตฺวา ตสฺส สีเส สนฺนิรุมฺภิตฺวา อฏฺฐาสิฯ

โส ธมฺมสญฺญาย ปสนฺนจิตฺโต ตาวเทว กาลํ กตฺวา ตาวติํสภวเน ทฺวาทสโยชนิเก กนกวิมาเน นิพฺพตฺติตฺวา สุตฺตปฺปพุทฺโธ วิย ตตฺถ อจฺฉราสงฺฆปริวุตํ อตฺตานํ ทิสฺวา ‘‘กุโต นุ โข อิธ อหํ นิพฺพตฺโต’’ติ อาวชฺเชนฺโต ปุริมชาติํ ทิสฺวา ‘‘อหมฺปิ นาม อิธ อุปฺปชฺชิํ, อีทิสญฺจ สมฺปตฺติํ ปฏิลภิํ, กิํ นุ โข กมฺมํ อกาสิ’’นฺติ อุปธาเรนฺโต อญฺญํ น อทฺทส อญฺญตฺร ภควโต สเร นิมิตฺตคฺคาหาฯ โส ตาวเทว สห วิมาเนน อาคนฺตฺวา วิมานโต โอตริตฺวา, มหาชนสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว มหตา ปริวาเรน มหนฺเตน ทิพฺพานุภาเวน อุปสงฺกมิตฺวา, ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห นมสฺสมาโน อฏฺฐาสิฯ อถ นํ ภควา ชานนฺโตว มหาชนสฺส กมฺมผลํ พุทฺธานุภาวญฺจ ปจฺจกฺขํ กาตุํ –

[857]

‘‘โก เม วนฺทติ ปาทานิ, อิทฺธิยา ยสสา ชลํ;

อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, สพฺพา โอภาสยํ ทิสา’’ติฯ –

ปุจฺฉิฯ ตตฺถ โกติ เทวนาคยกฺขมนุสฺสาทีสุ โก, กตโมติ อตฺโถฯ เมติ มมฯ ปาทานีติ ปาเทฯ อิทฺธิยาติ อิมาย อีทิสาย เทวิทฺธิยาฯ ยสสาติ อิมินา อีทิเสน ปริวาเรน ปริจฺเฉเทน จฯ ชลนฺติ วิชฺโชตมาโนฯ อภิกฺกนฺเตนาติ อติวิย กนฺเตน กมนีเยน สุนฺทเรนฯ วณฺเณนาติ ฉวิวณฺเณน, สรีรวณฺณนิภายาติ อตฺโถฯ

อถ เทวปุตฺโต อตฺตโน ปุริมชาติอาทิํ อาวิ กโรนฺโต อิมาหิ คาถาหิ พฺยากาสิ –

[858]

‘‘มณฺฑูโกหํ ปุเร อาสิํ, อุทเก วาริโคจโร;

ตว ธมฺมํ สุณนฺตสฺส, อวธี วจฺฉปาลโกฯ

[859]

‘‘มุหุตฺตํ จิตฺตปสาทสฺส, อิทฺธิํ ปสฺส ยสญฺจ เม;

อานุภาวญฺจ เม ปสฺส, วณฺณํ ปสฺส ชุติญฺจ เมฯ

[860]

‘‘เย จ เต ทีฆมทฺธานํ, ธมฺมํ อสฺโสสุํ โคตม;

ปตฺตา เต อจลฏฺฐานํ, ยตฺถ คนฺตฺวา น โสจเร’’ติฯ

[858] ตตฺถ ปุเรติ ปุริมชาติยํฯ อุทเกติ อิทํ ตทา อตฺตโน อุปฺปตฺติฏฺฐานทสฺสนํฯ

อุทเก มณฺฑูโกติ เอเตน อุทฺธุมายิกาทิกสฺส ถเล มณฺฑูกสฺส นิวตฺตนํ กตํ โหติฯ คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, โคจโร วิยาติ โคจโร, ฆาเสสนฏฺฐานํฯ วาริ อุทกํ โคจโร เอตสฺสาติ วาริโคจโร ฯ อุทกจารีปิ หิ โกจิ กจฺฉปาทิ อวาริโคจโรปิ โหตีติ ‘‘วาริโคจโร’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ ตว ธมฺมํ สุณนฺตสฺสาติ พฺรหฺมสฺสเรน กรวีกรุตมญฺชุนา เทเสนฺตสฺส ตว ธมฺมํ ‘‘ธมฺโม เอโส วุจฺจตี’’ติ สเร นิมิตฺตคฺคาหวเสน สุณนฺตสฺส, อนาทเร เจตํ สามิวจนํ เวทิตพฺพํฯ อวธี วจฺฉปาลโกติ วจฺเฉ รกฺขนฺโต โคปาลทารโก มม สมีปํ อาคนฺตฺวา ทณฺฑโมลุพฺภิตฺวา ติฏฺฐนฺโต มม สีเส ทณฺฑํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา มํ มาเรสิฯ

[859] มุหุตฺตํ จิตฺตปสาทสฺสาติ ตว ธมฺเม มุหุตฺตมตฺตํ อุปฺปนฺนสฺส จิตฺตปสาทสฺส เหตุภูตสฺส อิทฺธินฺติ สมิทฺธิํ, ทิพฺพวิภูตินฺติ อตฺโถฯ ยสนฺติ ปริวารํฯ อานุภาวนฺติ กามวณฺณิตาทิทิพฺพานุภาวํฯ วณฺณนฺติ สรีรวณฺณสมฺปตฺติํฯ ชุตินฺติ ทฺวาทสโยชนานิ ผรณสมตฺถํ ปภาวิเสสํฯ

[860] เยติ เย สตฺตาฯ จ-สทฺโท พฺยติเรเกฯ เตติ ตวฯ ทีฆมทฺธานนฺติ พหุเวลํฯ อสฺโสสุนฺติ สุณิํสุฯ โคตมาติ ภควนฺตํ โคตฺเตน อาลปติฯ อจลฏฺฐานนฺติ นิพฺพานํฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – โคตม ภควา อหํ วิย อิตฺตรเมว กาลํ อสุณิตฺวา เย ปน กตปุญฺญา จิรํ กาลํ ตว ธมฺมํ อสฺโสสุํ โสตุํ ลภิํสุ, เต ทีฆรตฺตํ สํสารพฺยสนาภิภูตา อิเม สตฺตา ยตฺถ คนฺตฺวา น โสเจยฺยุํ, ตํ อโสกํ สสฺสตภาเวน อจลํ สนฺติปทํ ปตฺตา เอว, น เตสํ ตสฺส ปตฺติยา อนฺตราโยติฯ

อถสฺส ภควา สมฺปตฺตปริสาย จ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติํ โอโลเกตฺวา วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสสิฯ เทสนาปริโยสาเน โส เทวปุตฺโต โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ, จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ เทวปุตฺโต ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ อญฺชลิํ กตฺวา สห ปริวาเรน เทวโลกเมว คโตติฯ

มณฺฑูกเทวปุตฺตวิมานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. เรวตีวิมานวณฺณนา

อุฏฺเฐหิ เรวเต สุปาปธมฺเมติ เรวตีวิมานํฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา พาราณสิยํ วิหรติ อิสิปตเน มิคทาเยฯ เตน สมเยน พาราณสิยํ สทฺธาสมฺปนฺนสฺส กุลสฺส ปุตฺโต นนฺทิโย นาม อุปาสโก อโหสิ สทฺธาสมฺปนฺโน ทายโก ทานปติ สงฺฆุปฏฺฐาโกฯ อถสฺส มาตาปิตโร สมฺมุขเคหโต มาตุลธีตรํ เรวติํ นาม กญฺญํ อาเนตุกามา อเหสุํฯ สา ปน อสฺสทฺธา อทานสีลา, นนฺทิโย ตํ น อิจฺฉิฯ ตสฺส มาตา เรวติํ อาห ‘‘อมฺม, ตฺวํ อิมํ เคหํ อาคนฺตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิสีทนฏฺฐานํ หริเตน โคมเยน อุปลิมฺปิตฺวา อาสนานิ ปญฺญาเปหิ, อาธารเก ฐเปหิ, ภิกฺขูนํ อาคตกาเล วนฺทิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา นิสีทาเปตฺวา ธมกรเณน ปานียํ ปริสฺสาเวตฺวา ภุตฺตกาเล ปตฺตานิ โธวาหิ, เอวํ เม ปุตฺตสฺส อาราธิกา ภวิสฺสสี’’ติฯ สา ตถา อกาสิฯ อถ นํ ‘‘โอวาทกฺขมา ชาตา’’ติ ปุตฺตสฺส อาโรเจตฺวา เตน ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิเต ทิวสํ ฐเปตฺวา อาวาหํ กริํสุฯ

อถ นํ นนฺทิโย อาห ‘‘สเจ ภิกฺขุสงฺฆํ มาตาปิตโร จ เม อุปฏฺฐหิสฺสสิ, เอวํ อิมสฺมิํ เคเห วสิตุํ ลภิสฺสสิ, อปฺปมตฺตา โหหี’’ติฯ สา ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา กิญฺจิ กาลํ สทฺธา วิย หุตฺวา ภตฺตารํ อนวตฺเตนฺตี ทฺเว ปุตฺเต วิชายิฯ นนฺทิยสฺส มาตาปิตโร กาลมกํสุฯ เคเห สพฺพิสฺสริยํ ตสฺสา เอว อโหสิฯ นนฺทิโยปิ มหาทานปติ หุตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ ปฏฺฐเปสิ, กปณทฺธิกาทีนมฺปิ เคหทฺวาเร ปากวตฺตํ ปฏฺฐเปสิฯ อิสิปตนมหาวิหาเร จตูหิ คพฺเภหิ ปฏิมณฺฑิตํ จตุสาลํ กาเรตฺวา มญฺจปีฐาทีนิ อตฺถราเปตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ตถาคตสฺส หตฺเถ ทกฺขิโณทกํ ปาเตตฺวา นิยฺยาเทสิ, สห ทกฺขิโณทกทาเนน ตาวติํสภวเน อายามโต จ วิตฺถารโต จ สมนฺตา ทฺวาทสโยชนิโก โยชนสตุพฺเพโธ สตฺตรตนมโย อจฺฉราคณสหสฺสสงฺฆุฏฺโฐ ทิพฺพปาสาโท อุคฺคญฺฉิฯ