[679] น ตํ ตาว วิปจฺจตีติ ยํ สีลวตี อาสิํ, ตํ สีลรกฺขณํ ตํ รกฺขิตํ สีลํ ปูชามยปุญฺญสฺส พลวภาเวน อลทฺโธกาสํ น ตาว วิปจฺจติ , น วิปจฺจิตุํ อารทฺธํ, อปรสฺมิํเยว อตฺตภาเว ตสฺส วิปาโกติ อตฺโถฯ อาสา จ ปน เม เทวินฺท, สกทาคามินี สิยนฺติ ‘‘กถํ นุ โข อหํ สกทาคามินี ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนา จ เม เทวินฺท, อริยธมฺมวิสยาว, น ภววิเสสวิสยาฯ สา ปน สปฺปิมณฺฑํ อิจฺฉโต ทธิโต ปจิตํ วิย อนิปฺผาทินีติ ทสฺเสติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

อิมํ ปน อตฺถํ สกฺโก เทวานมินฺโท อตฺตนา จ ตาย เทวธีตาย จ วุตฺตนิยาเมเนว อายสฺมโต วงฺคีสตฺเถรสฺส อาโรเจสิฯ อายสฺมา วงฺคีโส สงฺคีติกาเล ธมฺมสงฺคาหกานํ มหาเถรานํ อาโรเจสิ, เต จ ตํ ตเถว สงฺคีติํ อาโรปยิํสูติฯ

วิสาลกฺขิวิมานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ปาริจฺฉตฺตกวิมานวณฺณนา

ปาริจฺฉตฺตเก โกวิฬาเรติ ปาริจฺฉตฺตกวิมานํฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเนฯ เตน สมเยน สาวตฺถิวาสี อญฺญตโร อุปาสโก ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา, สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา, อตฺตโน เคหทฺวาเร มหนฺตํ มณฺฑปํ สชฺเชตฺวา สาณิปาการํ ปริกฺขิปิตฺวา อุปริ วิตานํ พนฺธิตฺวา ธชปฏากาทโย อุสฺสาเปตฺวา นานาวิราควณฺณานิ วตฺถานิ คนฺธทามมาลาทามานิ จ โอลมฺเพตฺวา สิตฺตสมฺมฏฺเฐ ปเทเส อาสนานิ ปญฺญาเปตฺวา ภควโต กาลํ อาโรเจสิฯ อถ ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เทววิมานํ วิย อลงฺกตปฏิยตฺตํ มณฺฑปํ ปวิสิตฺวา สหสฺสรํสี วิย อณฺณวกุจฺฉิํ โอภาสยมาโน ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิฯ อุปาสโก คนฺธปุปฺผธูมทีเปหิ ภควนฺตํ ปูเชสิฯ

เตน จ สมเยน อญฺญตรา กฏฺฐหาริกา อิตฺถี อนฺธวเน สุปุปฺผิตํ อโสกรุกฺขํ ทิสฺวา สปลฺลวงฺกุรานิ ปิณฺฑีกตานิ พหูนิ อโสกปุปฺผานิ คเหตฺวา อาคจฺฉนฺตี, ภควนฺตํ ตตฺถ นิสินฺนํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺตา อาสนสฺส สมนฺตโต เตหิ ปุปฺเผหิ ปุปฺผสนฺถรํ สนฺถรนฺตี, ภควโต ปูชํ กตฺวา วนฺทิตฺวา ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา นมสฺสมานา อคมาสิฯ สา อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา ตาวติํเสสุ นิพฺพตฺติ, อจฺฉราสหสฺสปริวารา เยภุยฺเยน นนฺทนวเน นจฺจนฺตี คายนฺตี ปาริจฺฉตฺตกมาลา คนฺเถนฺตี ปโมทมานา กีฬนฺตี สุขํ อนุภวติฯ อถายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เหฏฺฐา วุตฺตนเยน เทวจาริกํ จรนฺโต ตาวติํสภวนํ คนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา ตาย กตกมฺมํ อิมาหิ คาถาหิ ปุจฺฉิ –

[680]

‘‘ปาริจฺฉตฺตเก โกวิฬาเร, รมณีเย มโนรเม;

ทิพฺพมาลํ คนฺถมานา, คายนฺตี สมฺปโมทสิฯ

[681]

‘‘ตสฺสา เต นจฺจมานาย, องฺคมงฺเคหิ สพฺพโส;

ทิพฺพา สทฺทา นิจฺฉรนฺติ, สวนียา มโนรมาฯ

[682]

‘‘ตสฺสา เต นจฺจมานาย, องฺคมงฺเคหิ สพฺพโส;

ทิพฺพา คนฺธา ปวายนฺติ, สุจิคนฺธา มโนรมาฯ

[683]

‘‘วิวตฺตมานา กาเยน, ยา เวณีสุ ปิฬนฺธนา;

เตสํ สุยฺยติ นิคฺโฆโส, ตูริเย ปญฺจงฺคิเก ยถาฯ

[684]

‘‘วฏํสกา วาตธุตา, วาเตน สมฺปกมฺปิตา;

เตสํ สุยฺยติ นิคฺโฆโส, ตูริเย ปญฺจงฺคิเก ยถาฯ

[685]

‘‘ยาปิ เต สิรสฺมิํ มาลา, สุจิคนฺธา มโนรมา;

วาติ คนฺโธ ทิสา สพฺพา, รุกฺโข มญฺชูสโก ยถาฯ

[686]

‘‘ฆายเส ตํ สุจิคนฺธํ, รูปํ ปสฺสสิ อมานุสํ;

เทวเต ปุจฺฉิตาจิกฺข, กิสฺส กมฺมสฺสิทํ ผล’’นฺติฯ

[680] ตตฺถ ปาริจฺฉตฺตเก โกวิฬาเรติ ปาริจฺฉตฺตกนามเก โกวิฬารปุปฺเผ อาทาย ทิพฺพมาลํ คนฺถมานาติ โยชนาฯ ยญฺหิ โลกิยา ‘‘ปาริชาต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ มาคธภาสาย ‘‘ปาริจฺฉตฺตก’’นฺติ วุจฺจติฯ โกวิฬาโรติ จ โกวิฬารชาติโก, โส จ มนุสฺสโลเกปิ เทวโลเกปิ โกวิฬาโร, ตสฺสาปิ ชาตีติ วทนฺติฯ

[681] ตสฺสา ปน เทวตาย นจฺจนกาเล องฺคภารวเสน สรีรโต จ ปิฬนฺธนโต จ อติวิย มธุโร สทฺโท นิจฺฉรติ, คนฺโธ สทา สพฺพา ทิสาปิ ผริตฺวา ติฏฺฐติฯ เตนาห ‘‘ตสฺสา เต นจฺจมานายา’’ติอาทิฯ ตตฺถ สวนียาติ โสตุํ ยุตฺตา, สวนสฺส วา หิตา, กณฺณสุขาติ อตฺโถฯ

[683] วิวตฺตมานา กาเยนาติ ตว กาเยน สรีเรน ปริวตฺตมาเนน, อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ เจตํ กรณวจนํฯ ยา เวณีสุ ปิฬนฺธนาติ ยานิ เต เกสเวณีสุ ปิฬนฺธนานิ, วิภตฺติโลโป เจตฺถ ทฏฺฐพฺโพ, ลิงฺควิปลฺลาโส วาฯ

[684] วฏํสกาติ รตนมยา กณฺณิกา วฏํสกาติ อตฺโถฯ วาตธุตาติ มนฺเทน มาลุเตน ธูปยมานาฯ วาเตน สมฺปกมฺปิตาติ วาเตน สมนฺตโต วิเสสโต กมฺปิตา จลิตาฯ อถ วา วฏํสกา วาตธุตา, วาเตน สมฺปกมฺปิตาติ อวาเตริตาปิ วาเตริตาปิ เย เต วฏํสกา กมฺปิตา, เตสํ สุยฺยติ นิคฺโฆโสติ อตฺถโยชนาฯ

[685] วาติ คนฺโธ ทิสา สพฺพาติ ตสฺสา เต สิรสฺมิํ ทิพฺพมาลาย คนฺโธ วายติ สพฺพา ทิสาฯ ยถา กิํ? รุกฺโข มญฺชูสโก ยถาติ, ยถา นาม มญฺชูสโก รุกฺโข สุปุปฺผิโต อตฺตโน คนฺเธน พหูนิ โยชนานิ ผรมาโน สพฺพา ทิสา วายติ, เอวํ ตว สิรสฺมิํ ปิฬนฺธนมาลาย คนฺโธติ อตฺโถฯ โส กิร รุกฺโข คนฺธมาทเน ปจฺเจกพุทฺธานํ อุโปสถกรณมณฺฑลมาฬกมชฺเฌ ติฏฺฐติฯ ยตฺตกานิ เทวโลเก จ มนุสฺสโลเก จ สุรภิกุสุมานิ, ตานิ ตสฺส สาขคฺเคสุ นิพฺพตฺตนฺติฯ เตน โส อติวิย สุคนฺโธ โหติฯ เอวํ ตาย เทวตาย ปิฬนฺธนมาลาย คนฺโธติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘รุกฺโข มญฺชูสโก ยถา’’ติฯ

[686] ยทิปิ ตสฺส สคฺคสฺส ฉผสฺสายตนิกภาวโต สพฺพานิปิ ตตฺถ อารมฺมณานิ ปิยรูปานิเยว, คนฺธรูปานํ ปน สวิเสสานํ ตสฺสา เทวตาย ลาภิภาวโต ‘‘ฆายเส ตํ สุจิคนฺธํ, รูปํ ปสฺสสิ อมานุส’’นฺติ วุตฺตํฯ

อถ เทวตา ทฺวีหิ คาถาหิ พฺยากาสิ –

[687]

‘‘ปภสฺสรํ อจฺจิมนฺตํ, วณฺณคนฺเธน สํยุตํ;

อโสกปุปฺผมาลาหํ, พุทฺธสฺส อุปนามยิํฯ

[688]

‘‘ตาหํ กมฺมํ กริตฺวาน, กุสลํ พุทฺธวณฺณิตํ;

อเปตโสกา สุขิตา, สมฺปโมทามนามยา’’ติฯ

[687] ตตฺถ สุโธตปวาฬสงฺฆาตสนฺนิภสฺส กิญฺชกฺขเกสรสมุทาเยน ภาณุรํสิชาลสฺส วิย อโสกปุปฺผุตฺตมสฺส ตทา อุปฏฺฐิตตํ สนฺธายาห ‘‘ปภสฺสรํ อจฺจิมนฺต’’นฺติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

อถายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ตาย เทวตาย อตฺตโน สุจริตกมฺเม กถิเต สปริวาราย ตสฺสา ธมฺมํ เทเสตฺวา ตโต มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา ภควโต ตํ ปวตฺติํ กเถสิฯ ภควา ตํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา สมฺปตฺตมหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสสิ, สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติฯ

ปาริจฺฉตฺตกวิมานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ ปรมตฺถทีปนิยา ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย วิมานวตฺถุสฺมิํ

ทสวตฺถุปฏิมณฺฑิตสฺส ตติยสฺส ปาริจฺฉตฺตกวคฺคสฺส

อตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. มญฺชิฏฺฐกวคฺโค