เมนู

‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน…เป.… สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติฯ

[281]

‘‘สา เทวตา อตฺตมนา…เป.… ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’ฯ

[282]

‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา…เป.…

วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติฯ

ทุติยภิกฺขาทายิกาวิมานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ ปรมตฺถทีปนิยา ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย วิมานวตฺถุสฺมิํ

เอกาทสวตฺถุปฏิมณฺฑิตสฺส ทุติยสฺส จิตฺตลตาวคฺคสฺส

อตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปาริจฺฉตฺตกวคฺโค

1. อุฬารวิมานวณฺณนา

ปาริจฺฉตฺตกวคฺเค อุฬาโร เต ยโส วณฺโณติ อุฬารวิมานํฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเปฯ เตน สมเยน ราชคเห อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส อุปฏฺฐากกุเล เอกา ทาริกา ทานชฺฌาสยา ทานสํวิภาครตา อโหสิฯ สา ยํ ตสฺมิํ เคเห ปุเรภตฺตํ ขาทนียโภชนียํ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ อตฺตนา ลทฺธปฏิวีสโต อุปฑฺฒํ เทติ, อุปฑฺฒํ อตฺตนา ปริภุญฺชติ, อทตฺวา ปน น ภุญฺชติ, ทกฺขิเณยฺเย อปสฺสนฺตีปิ ฐเปตฺวา ทิฏฺฐกาเล เทติ, ยาจกานมฺปิ เทติเยวฯ อถสฺสา มาตา ‘‘มม ธีตา ทานชฺฌาสยา ทานสํวิภาครตา’’ติ หฏฺฐตุฏฺฐา ตสฺสา ทิคุณํ ภาคํ เทติฯ เทนฺตี จ เอกสฺมิํ ภาเค ตาย สํวิภาเค กเต ปุน อปรํ เทติ, สา ตโตปิ สํวิภาคํ กโรติเยวฯ

เอวํ คจฺฉนฺเต กาเล ตํ วยปฺปตฺตํ มาตาปิตโร ตสฺมิํเยว นคเร อญฺญตรสฺมิํ กุเล กุมารสฺส อทํสุฯ ตํ ปน กุลํ มิจฺฉาทิฏฺฐิกํ โหติ อสฺสทฺธํ อปฺปสนฺนํ

อถายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ราชคเห สปทานํ ปิณฺฑาย จรมาโน ตสฺสา ทาริกาย สสุรสฺส เคหทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ ตํ ทิสฺวา สา ทาริกา ปสนฺนจิตฺตา ‘‘ปวิสถ ภนฺเต’’ติ ปเวเสตฺวา วนฺทิตฺวา สสฺสุยา ฐปิตํ ปูวํ ตํ อปสฺสนฺตี ‘‘ตสฺสา กเถตฺวา อนุโมทาเปสฺสามี’’ติ วิสฺสาเสน คเหตฺวา เถรสฺส อทาสิ, เถโร อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิฯ ทาริกา ‘‘ตุมฺเหหิ ฐปิตํ ปูวํ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส อทาสิ’’นฺติ สสฺสุยา กเถสิฯ สา ตํ สุตฺวา ‘‘กินฺนามิทํ ปาคพฺภิยํ, อยํ มม สนฺตกํ อนาปุจฺฉิตฺวาว สมณสฺส อทาสี’’ติ ตํ กฏตฏายมานา โกธาภิภูตา ยุตฺตายุตฺตํ อจินฺเตนฺตี ปุรโต ฐิตํ มุสลขณฺฑํ คเหตฺวา อํสกูเฏ ปหริฯ สา สุขุมาลตาย ปริกฺขีณายุกตาย จ เตเนว ปหาเรน พลวทุกฺขาภิภูตา หุตฺวา กติปาเหเนว กาลํ กตฺวา ตาวติํเสสุ นิพฺพตฺติฯ ตสฺสา สติปิ อญฺญสฺมิํ สุจริตกมฺเม เถรสฺส กตทานเมว สาติสยํ หุตฺวา อุปฏฺฐาสิฯ ตํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว คนฺตฺวา –

[286]

‘‘อุฬาโร เต ยโส วณฺโณ, สพฺพา โอภาสเต ทิสา;

นาริโย นจฺจนฺติ คายนฺติ, เทวปุตฺตา อลงฺกตาฯ

[287]

‘‘โมเทนฺติ ปริวาเรนฺติ, ตว ปูชาย เทวเต;

โสวณฺณานิ วิมานานิ, ตวิมานิ สุทสฺสเนฯ

[288]

‘‘ตุวํสิ อิสฺสรา เตสํ, สพฺพกามสมิทฺธินี;

อภิชาตา มหนฺตาสิ, เทวกาเย ปโมทสิ;

เทวเต ปุจฺฉิตาจิกฺข, กิสฺส กมฺมสฺสิทํ ผล’’นฺติฯ –

ตีหิ คาถาหิ ปุจฺฉิฯ

[286] ตตฺถ ยโสติ ปริวาโรฯ วณฺโณติ วณฺณนิภา สรีโรภาโสฯ ‘‘อุฬาโร’’ติ ปน วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา ตสฺสา เทวตาย ปริวารสมฺปตฺติ จ วณฺณสมฺปตฺติ จ วุตฺตา โหติฯ

ตาสุ ‘‘อุฬาโร เต วณฺโณ’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตํ วณฺณสมฺปตฺติํ วิสยวเสน วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพา โอภาสเต ทิสา’’ติ วตฺวา ‘‘อุฬาโร เต ยโส’’ติ วุตฺตํ ปริวารสมฺปตฺติํ วตฺถุวเสน วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘นาริโย นจฺจนฺตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สพฺพา โอภาสเต ทิสาติ สพฺพาสุ ทิสาสุ วิชฺโชตเต, สพฺพา วา ทิสา โอภาสยเต, วิชฺโชตยตีติ อตฺโถฯ ‘‘โอภาสเต’’ติ ปทสฺส ‘‘โอภาสนฺเต’’ติ เกจิ วจนวิปลฺลาเสน อตฺถํ วทนฺติ, เตหิ ‘‘วณฺเณนา’’ติ วิภตฺติ วิปริณาเมตพฺพาฯ วณฺเณนาติ จ เหตุมฺหิ กรณวจนํ, วณฺเณน เหตุภูเตนาติ อตฺโถฯ ‘‘สพฺพา ทิสา’’ติ จ ชาติวเสน ทิสาสามญฺเญ อเปกฺขิเต วจนวิปลฺลาเสนปิ ปโยชนํ นตฺถิฯ นาริโยติ เอตฺถาปิ ‘‘อลงฺกตา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เทวปุตฺตาติ เอตฺถ จ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐฯ เตน นาริโย เทวปุตฺตา จาติ สมุจฺจโย เวทิตพฺโพฯ

[287] โมเทนฺตีติ ปโมทยนฺติฯ ปูชายาติ ปูชนตฺถํ ปูชานิมิตฺตํ วา, นจฺจนฺติ คายนฺตีติ โยชนาฯ ตวิมานีติ ตว อิมานิฯ

[288] สพฺพกามสมิทฺธินีติ สพฺเพหิ ปญฺจหิ กามคุเณหิ, สพฺเพหิ วา ตยา กามิเตหิ อิจฺฉิเตหิ วตฺถูหิ สมิทฺธาฯ อภิชาตาติ สุชาตาฯ มหนฺตาสีติ มหตี มหานุภาวา อสิฯ เทวกาเย ปโมทสีติ อิมสฺมิํ เทวนิกาเย ทิพฺพสมฺปตฺติเหตุเกน ปรเมน ปโมทเนน ปโมทสิฯ

เอวํ เถเรน ปุจฺฉิตา สา เทวตา ตมตฺถํ วิสฺสชฺเชสิ –

[289]

‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, ปุริมาย ชาติยา มนุสฺสโลเก;

ทุสฺสีลกุเล สุณิสา อโหสิํ, อสฺสทฺเธสุ กทริเยสุ อหํฯ

[290]

‘‘สทฺธา สีเลน สมฺปนฺนา, สํวิภาครตา สทา;

ปิณฺฑาย จรมานสฺส, อปูวํ เต อทาสหํฯ

[291]

‘‘ตทาหํ สสฺสุยาจิกฺขิํ, ‘สมโณ อาคโต อิธ;

ตสฺส อทาสหํ ปูวํ, ปสนฺนา เสหิ ปาณิภิ’ฯ

[292]

‘‘อิติสฺสา สสฺสุ ปริภาสิ, อวินีตาสิ ตฺวํ วธุ;

น มํ สมฺปุจฺฉิตุํ อิจฺฉิ, ‘สมณสฺส ททามหํ’ฯ

[293]

‘‘ตโต เม สสฺสุ กุปิตา, ปหาสิ มุสเลน มํ;

กูฏงฺคจฺฉิ อวธิ มํ, นาสกฺขิํ ชีวิตุํ จิรํฯ

[294]

‘‘อหํ กายสฺส เภทา, วิปฺปมุตฺตา ตโต จุตา;

เทวานํ ตาวติํสานํ, อุปปนฺนา สหพฺยตํฯ

[295]

‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ…เป.…

วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติฯ

[289] ตตฺถ อสฺสทฺเธสูติ รตนตฺตยสทฺธาย กมฺมผลสทฺธาย จ อภาเวน อสฺสทฺเธสุ, ถทฺธมจฺฉริยตาย กทริเยสุ สสฺสุอาทีสุ อหํ สทฺธา สีเลน สมฺปนฺนา อโหสินฺติ โยชนาฯ

[290-1] อปูวนฺติ กปลฺลปูวํฯ เตติ นิปาตมตฺตํฯ สสฺสุยา อาจิกฺขิํ คหิตภาวญาปนตฺถญฺจ อนุโมทนตฺถญฺจาติ อธิปฺปาโยฯ

[292] อิติสฺสาติ เอตฺถ อสฺสาติ นิปาตมตฺตํฯ สมณสฺส ททามหนฺติ อหํ สมณสฺส อปูวํ ททามีติฯ ยสฺมา น มํ สมฺปุจฺฉิตุํ อิจฺฉิ, ตสฺมา ตฺวํ วธุ อวินีตาสีติ สสฺสุ ปริภาสีติ โยชนาฯ

[293] ปหาสีติ ปหริฯ กูฏงฺคจฺฉิ อวธิ มนฺติ เอตฺถ กูฏนฺติ อํสกูฏํ วุตฺตํ ปุริมปทโลเปน, กูฏเมว องฺคนฺติ กูฏงฺคํ, ตํ ฉินฺทตีติ กูฏงฺคจฺฉิฯ เอวํ โกธาภิภูตา หุตฺวา มํ อวธิ, มม อํสกูฏํ ฉินฺทิ, เตเนว อุปกฺกเมน มตตฺตา มํ มาเรสีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘นาสกฺขิํ ชีวิตุํ จิร’’นฺติฯ

[294] วิปฺปมุตฺตาติ ตโต ทุกฺขโต สุฏฺฐุ มุตฺตาฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

อุฬารวิมานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อุจฺฉุทายิกาวิมานวณฺณนา

โอภาสยิตฺวา ปถวิํ สเทวกนฺติ อุจฺฉุทายิกาวิมานํฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ราชคเห วิหรตีติอาทิ สพฺพํ อนนฺตรวิมาเน วุตฺตสทิสํฯ อยํ ปน วิเสโส – อิธ อุจฺฉุ ทินฺนา, สสฺสุยา จ ปีฐเกน ปหฏา, ตงฺขณญฺเญว มตา ตาวติํเสสุ อุปฺปนฺนา, ตสฺสํเยว รตฺติยํ เถรสฺส อุปฏฺฐานํ อาคตา, เกวลกปฺปํ คิชฺฌกูฏํ จนฺโท วิย สูริโย วิย จ โอภาเสนฺตี เถรํ วนฺทิตฺวา ปญฺชลิกา นมสฺสมานา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ อถ นํ เถโร –

[296]

‘‘โอภาสยิตฺวา ปถวิํ สเทวกํ, อติโรจสิ จนฺทิมสูริยา วิย;

สิริยา จ วณฺเณน ยเสน เตชสา, พฺรหฺมาว เทเว ติทเส สหินฺทเกฯ

[297]

‘‘ปุจฺฉามิ ตํ อุปฺปลมาลธารินี, อาเวฬินี กญฺจนสนฺนิภตฺตเจ;

อลงฺกเต อุตฺตมวตฺถธารินี, กา ตฺวํ สุเภ เทวเต วนฺทเส มมํฯ

[298]

‘‘กิํ ตฺวํ ปุเร กมฺมมกาสิ อตฺตนา, มนุสฺสภูตา ปุริมาย ชาติยา;

ทานํ สุจิณฺณํ อถ สีลสํยมํ, เกนูปปนฺนา สุคติํ ยสสฺสินี;

เทวเต ปุจฺฉิตาจิกฺข, กิสฺส กมฺมสฺสิทํ ผล’’นฺติฯ –

อิมาหิ คาถาหิ ปุจฺฉิฯ

[296-7] ตตฺถ โอภาสยิตฺวา ปถวิํ สเทวกนฺติ จนฺทิมสูริยรสฺมิสมฺมิสฺเสหิ สิเนรุปสฺสวินิคฺคเตหิ ปภาวิสเรหิ วิชฺโชตยมานตาย เทเวน อากาเสน สหาติ สเทวกํ อุปคตภูมิภาคภูตํ อิมํ ปถวิํ วิชฺโชเตตฺวา, เอโกภาสํ เอกปชฺโชตํ กตฺวาติ อตฺโถฯ โอภาสยิตฺวา ปถวิํ จนฺทิมสูริยา วิยาติ โยชนาฯ อติโรจสีติ อติกฺกมิตฺวา โรจสิฯ