5. ปารายนวคฺโค

วตฺถุคาถาวณฺณนา

[983] โกสลานํ ปุรา รมฺมาติ ปารายนวคฺคสฺส วตฺถุคาถาฯ ตาสํ อุปฺปตฺติ – อตีเต กิร พาราณสิวาสี เอโก รุกฺขวฑฺฒกี สเก อาจริยเก อทุติโย, ตสฺส โสฬส สิสฺสา, เอกเมกสฺส สหสฺสํ อนฺเตวาสิกาฯ เอวํ เต สตฺตรสาธิกโสฬสสหสฺสา อาจริยนฺเตวาสิโน สพฺเพปิ พาราณสิํ อุปนิสฺสาย ชีวิกํ กปฺเปนฺตา ปพฺพตสมีปํ คนฺตฺวา รุกฺเข คเหตฺวา ตตฺเถว นานาปาสาทวิกติโย นิฏฺฐาเปตฺวา กุลฺลํ พนฺธิตฺวา คงฺคาย พาราณสิํ อาเนตฺวา สเจ ราชา อตฺถิโก โหติ, รญฺโญ, เอกภูมิกํ วา…เป.… สตฺตภูมิกํ วา ปาสาทํ โยเชตฺวา เทนฺติฯ โน เจ, อญฺเญสมฺปิ วิกิณิตฺวา ปุตฺตทารํ โปเสนฺติฯ อถ เนสํ เอกทิวสํ อาจริโย ‘‘น สกฺกา วฑฺฒกิกมฺเมน นิจฺจํ ชีวิกํ กปฺเปตุํ, ทุกฺกรญฺหิ ชรากาเล เอตํ กมฺม’’นฺติ จินฺเตตฺวา อนฺเตวาสิเก อามนฺเตสิ – ‘‘ตาตา, อุทุมฺพราทโย, อปฺปสารรุกฺเข อาเนถา’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา อานยิํสุฯ โส เตหิ กฏฺฐสกุณํ กตฺวา ตสฺส อพฺภนฺตรํ ปวิสิตฺวา ยนฺตํ ปูเรสิฯ กฏฺฐสกุโณ สุปณฺณราชา วิย อากาสํ ลงฺฆิตฺวา วนสฺส อุปริ จริตฺวา อนฺเตวาสีนํ ปุรโต โอรุหิฯ อถ อาจริโย สิสฺเส อาห – ‘‘ตาตา, อีทิสานิ กฏฺฐวาหนานิ กตฺวา สกฺกา สกลชมฺพุทีเป รชฺชํ คเหตุํ, ตุมฺเหปิ, ตาตา, เอตานิ กโรถ, รชฺชํ คเหตฺวา ชีวิสฺสาม, ทุกฺขํ วฑฺฒกิสิปฺเปน ชีวิตุ’’นฺติฯ เต ตถา กตฺวา อาจริยสฺส ปฏิเวเทสุํฯ ตโต เน อาจริโย อาห – ‘‘กตมํ, ตาตา, รชฺชํ คณฺหามา’’ติ? ‘‘พาราณสิรชฺชํ อาจริยา’’ติฯ ‘‘อลํ, ตาตา, มา เอตํ รุจฺจิ, มยญฺหิ ตํ คเหตฺวาปิ ‘วฑฺฒกิราชา วฑฺฒกิยุวราชา’ติ วฑฺฒกิวาทา น มุจฺจิสฺสาม, มหนฺโต ชมฺพุทีโป, อญฺญตฺถ คจฺฉามา’’ติฯ

ตโต สปุตฺตทารา กฏฺฐวาหนานิ , อภิรุหิตฺวา สชฺชาวุธา หุตฺวา หิมวนฺตาภิมุขา คนฺตฺวา หิมวติ อญฺญตรํ นครํ ปวิสิตฺวา รญฺโญ นิเวสเนเยว ปจฺจุฏฺฐหํสุฯ เต ตตฺถ รชฺชํ คเหตฺวา อาจริยํ รชฺเช อภิสิญฺจิํสุฯ โส ‘‘กฏฺฐวาหโน ราชา’’ติ ปากโฏ อโหสิฯ

ตมฺปิ นครํ เตน คหิตตฺตา ‘‘กฏฺฐวาหนนคร’’นฺเตฺวว นามํ ลภิ, ตถา สกลรฏฺฐมฺปิ ฯ กฏฺฐวาหโน ราชา ธมฺมิโก อโหสิ, ตถา ยุวราชา อมจฺจฏฺฐาเนสุ จ ฐปิตา โสฬส สิสฺสาฯ ตํ รฏฺฐํ รญฺญา จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ สงฺคยฺหมานํ อติวิย อิทฺธํ ผีตํ นิรุปทฺทวญฺจ อโหสิฯ นาครา ชานปทา ราชานญฺจ ราชปริสญฺจ อติวิย มมายิํสุ ‘‘ภทฺทโก โน ราชา ลทฺโธ, ภทฺทิกา ราชปริสา’’ติฯ

อเถกทิวสํ มชฺฌิมเทสโต วาณิชา ภณฺฑํ คเหตฺวา กฏฺฐวาหนนครํ อาคมํสุ ปณฺณาการญฺจ คเหตฺวา ราชานํ ปสฺสิํสุฯ ราชา ‘‘กุโต อาคตตฺถา’’ติ สพฺพํ ปุจฺฉิฯ ‘‘พาราณสิโต เทวา’’ติฯ โส ตตฺถ สพฺพํ ปวตฺติํ ปุจฺฉิตฺวา – ‘‘ตุมฺหากํ รญฺญา สทฺธิํ มม มิตฺตภาวํ กโรถา’’ติ อาหฯ เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิํสุฯ โส เตสํ ปริพฺพยํ ทตฺวา คมนกาเล สมฺปตฺเต ปุน อาทเรน วตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ เต พาราณสิํ คนฺตฺวา ตสฺส รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา ‘‘กฏฺฐวาหนรฏฺฐา อาคตานํ วาณิชกานํ อชฺชตคฺเค สุงฺกํ มุญฺจามี’’ติ เภริํ จราเปตฺวา ‘‘อตฺถุ เม กฏฺฐวาหโน มิตฺโต’’ติ ทฺเวปิ อทิฏฺฐมิตฺตา อเหสุํฯ กฏฺฐวาหโนปิ จ สกนคเร เภริํ จราเปสิ – ‘‘อชฺชตคฺเค พาราณสิโต อาคตานํ วาณิชกานํ สุงฺกํ มุญฺจามิ, ปริพฺพโย จ เนสํ ทาตพฺโพ’’ติฯ ตโต พาราณสิราชา กฏฺฐวาหนสฺส เลขํ เปเสสิ ‘‘สเจ ตสฺมิํ ชนปเท ทฏฺฐุํ วา โสตุํ วา อรหรูปํ กิญฺจิ อจฺฉริยํ อุปฺปชฺชติ, อมฺเหปิ ทกฺขาเปตุ จ สาเวตุ จา’’ติฯ โสปิสฺส ตเถว ปฏิเลขํ เปเสสิฯ เอวํ เตสํ กติกํ กตฺวา วสนฺตานํ กทาจิ กฏฺฐวาหนสฺส อติมหคฺฆา อจฺจนฺตสุขุมา กมฺพลา อุปฺปชฺชิํสุ พาลสูริยรสฺมิสทิสา วณฺเณนฯ เต ทิสฺวา ราชา ‘‘มม สหายสฺส เปเสมี’’ติ ทนฺตกาเรหิ อฏฺฐ ทนฺตกรณฺฑเก ลิขาเปตฺวา เตสุ กรณฺฑเกสุ เต กมฺพเล ปกฺขิปิตฺวา ลาขาจริเยหิ พหิ ลาขาโคฬกสทิเส การาเปตฺวา อฏฺฐปิ ลาขาโคฬเก สมุคฺเค ปกฺขิปิตฺวา วตฺเถน เวเฐตฺวา ราชมุทฺทิกาย ลญฺเฉตฺวา ‘‘พาราณสิรญฺโญ เทถา’’ติ อมจฺเจ เปเสสิฯ เลขญฺจ อทาสิ ‘‘อยํ ปณฺณากาโร นครมชฺเฌ อมจฺจปริวุเตน เปกฺขิตพฺโพ’’ติฯ

เต คนฺตฺวา พาราณสิรญฺโญ อทํสุฯ

โส เลขํ วาเจตฺวา อมจฺเจ สนฺนิปาเตตฺวา นครมชฺเฌ ราชงฺคเณ ลญฺฉนํ ภินฺทิตฺวา ปลิเวฐนํ อปเนตฺวา สมุคฺคํ วิวริตฺวา อฏฺฐ ลาขาโคฬเก ทิสฺวา ‘‘มม สหาโย ลาขาโคฬเกหิ กีฬนกพาลกานํ วิย มยฺหํ ลาขาโคฬเก เปเสสี’’ติ มงฺกุ หุตฺวา เอกํ ลาขาโคฬกํ อตฺตโน นิสินฺนาสเน ปหริฯ ตาวเทว ลาขา ปริปติ, ทนฺตกรณฺฑโก วิวรํ ทตฺวา ทฺเวภาโค อโหสิฯ โส อพฺภนฺตเร กมฺพลํ ทิสฺวา อิตเรปิ วิวริ สพฺพตฺถ ตเถว อโหสิฯ เอกเมโก กมฺพโล ทีฆโต โสฬสหตฺโถ วิตฺถารโต อฏฺฐหตฺโถฯ ปสาริเต กมฺพเล ราชงฺคณํ สูริยปฺปภาย โอภาสิตมิว อโหสิฯ ตํ ทิสฺวา มหาชโน องฺคุลิโย วิธุนิ, เจลุกฺเขปญฺจ อกาสิ, ‘‘อมฺหากํ รญฺโญ อทิฏฺฐสหาโย กฏฺฐวาหนราชา เอวรูปํ ปณฺณาการํ เปเสสิ, ยุตฺตํ เอวรูปํ มิตฺตํ กาตุ’’นฺติ อตฺตมโน อโหสิฯ ราชา โวหาริเก ปกฺโกสาเปตฺวา เอกเมกํ กมฺพลํ อคฺฆาเปสิ, สพฺเพปิ อนคฺฆา อเหสุํฯ ตโต จินฺเตสิ – ‘‘ปจฺฉา เปเสนฺเตน ปฐมํ เปสิตปณฺณาการโต อติเรกํ เปเสตุํ วฏฺฏติ, สหาเยน จ เม อนคฺโฆ ปณฺณากาโร เปสิโต, กิํ นุ, โข, อหํ สหายสฺส เปเสยฺย’’นฺติ? เตน จ สมเยน กสฺสโป ภควา อุปฺปชฺชิตฺวา พาราณสิยํ วิหรติฯ อถ รญฺโญ เอตทโหสิ – ‘‘วตฺถุตฺตยรตนโต อญฺญํ อุตฺตมรตนํ นตฺถิ, หนฺทาหํ วตฺถุตฺตยรตนสฺส อุปฺปนฺนภาวํ สหายสฺส เปเสมี’’ติฯ โส –

‘‘พุทฺโธ โลเก สมุปฺปนฺโน, หิตาย สพฺพปาณินํ;

ธมฺโม โลเก สมุปฺปนฺโน, สุขาย สพฺพปาณินํ;

สงฺโฆ โลเก สมุปฺปนฺโน, ปุญฺญกฺเขตฺตํ อนุตฺตร’’นฺติฯ –

อิมํ คาถํ, ยาว อรหตฺตํ, ตาว เอกภิกฺขุสฺส ปฏิปตฺติญฺจ สุวณฺณปฏฺเฏ ชาติหิงฺคุลเกน ลิขาเปตฺวา สตฺตรตนมเย สมุคฺเค ปกฺขิปิตฺวา ตํ สมุคฺคํ มณิมเย สมุคฺเค, มณิมยํ มสารคลฺลมเย, มสารคลฺลมยํ โลหิตงฺคมเย, โลหิตงฺคมยํ, สุวณฺณมเย, สุวณฺณมยํ รชตมเย, รชตมยํ ทนฺตมเย, ทนฺตมยํ สารมเย, สารมยํ สมุคฺคํ เปฬาย ปกฺขิปิตฺวา เปฬํ ทุสฺเสน เวเฐตฺวา ลญฺเฉตฺวา มตฺตวรวารณํ โสวณฺณทฺธชํ โสวณฺณาลงฺการ เหมชาลสญฺฉนฺนํ กาเรตฺวา ตสฺสุปริ ปลฺลงฺกํ ปญฺญาเปตฺวา ปลฺลงฺเก เปฬํ อาโรเปตฺวา เสตจฺฉตฺเตน ธาริยมาเนน สพฺพคนฺธปุปฺผาทีหิ ปูชาย กริยมานาย สพฺพตาฬาวจเรหิ ถุติสตานิ คายมาเนหิ ยาว อตฺตโน รชฺชสีมา, ตาว มคฺคํ อลงฺการาเปตฺวา สยเมว เนสิฯ

ตตฺร จ ฐตฺวา สามนฺตราชูนํ ปณฺณาการํ เปเสสิ – ‘‘เอวํ สกฺกโรนฺเตหิ อยํ ปณฺณากาโร เปเสตพฺโพ’’ติ ฯ ตํ สุตฺวา เต เต ราชาโน ปฏิมคฺคํ อาคนฺตฺวา ยาว กฏฺฐวาหนสฺส รชฺชสีมา, ตาว นยิํสุฯ

กฏฺฐวาหโนปิ สุตฺวา ปฏิมคฺคํ อาคนฺตฺวา ตเถว ปูเชนฺโต นครํ ปเวเสตฺวา อมจฺเจ จ นาคเร จ สนฺนิปาตาเปตฺวา ราชงฺคเณ ปลิเวฐนทุสฺสํ อปเนตฺวา เปฬํ วิวริตฺวา เปฬาย สมุคฺคํ ปสฺสิตฺวา อนุปุพฺเพน สพฺพสมุคฺเค วิวริตฺวา สุวณฺณปฏฺเฏ เลขํ ปสฺสิตฺวา ‘‘กปฺปสตสหสฺเสหิ อติทุลฺลภํ มม สหาโย ปณฺณาการรตนํ เปเสสี’’ติ อตฺตมโน หุตฺวา ‘‘อสุตปุพฺพํ วต สุณิมฺหา ‘พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน’ติ, ยํนูนาหํ คนฺตฺวา พุทฺธญฺจ ปสฺเสยฺยํ ธมฺมญฺจ สุเณยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา อมจฺเจ อามนฺเตสิ – ‘‘พุทฺธธมฺมสงฺฆรตนานิ กิร โลเก อุปฺปนฺนานิ, กิํ กาตพฺพํ มญฺญถา’’ติ ฯ เต อาหํสุ – ‘‘อิเธว ตุมฺเห, มหาราช, โหถ, มยํ คนฺตฺวา ปวตฺติํ ชานิสฺสามา’’ติฯ

ตโต โสฬสสหสฺสปริวารา โสฬส อมจฺจา ราชานํ อภิวาเทตฺวา ‘‘ยทิ พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน ปุน ทสฺสนํ นตฺถิ, ยทิ น อุปฺปนฺโน, อาคมิสฺสามา’’ติ นิคฺคตาฯ รญฺโญ ปน ภาคิเนยฺโย ปจฺฉา ราชานํ วนฺทิตฺวา ‘‘อหมฺปิ คจฺฉามี’’ติ อาหฯ ตาต, ตฺวํ ตตฺถ พุทฺธุปฺปาทํ ญตฺวา ปุน อาคนฺตฺวา มม อาโรเจหีติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อคมาสิฯ เต สพฺเพปิ สพฺพตฺถ เอกรตฺติวาเสน คนฺตฺวา พาราณสิํ ปตฺตาฯ อสมฺปตฺเตสฺเวว จ เตสุ ภควา ปรินิพฺพายิฯ เต ‘‘โก พุทฺโธ, กุหิํ พุทฺโธ’’ติ สกลวิหารํ อาหิณฺฑนฺตา สมฺมุขสาวเก ทิสฺวา ปุจฺฉิํสุฯ เต เนสํ ‘‘พุทฺโธ ปรินิพฺพุโต’’ติ อาจิกฺขิํสุฯ เต ‘‘อโห ทูรทฺธานํ อาคนฺตฺวา ทสฺสนมตฺตมฺปิ น ลภิมฺหา’’ติ ปริเทวมานา ‘‘กิํ, ภนฺเต, โกจิ ภควตา ทินฺนโอวาโท อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ อาม, อุปาสกา อตฺถิ, สรณตฺตเย ปติฏฺฐาตพฺพํ, ปญฺจสีลานิ สมาทาตพฺพานิ, อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโต อุโปสโถ อุปวสิตพฺโพ, ทานํ ทาตพฺพํ, ปพฺพชิตพฺพนฺติฯ เต สุตฺวา ตํ ภาคิเนยฺยํ อมจฺจํ ฐเปตฺวา สพฺเพ ปพฺพชิํสุฯ ภาคิเนยฺโย ปริโภคธาตุํ คเหตฺวา กฏฺฐวาหนรฏฺฐาภิมุโข ปกฺกามิฯ ปริโภคธาตุ นาม โพธิรุกฺขปตฺตจีวราทีนิฯ อยํ ปน ภควโต ธมฺมกรณํ ธมฺมธรํ วินยธรเมกํ เถรญฺจ คเหตฺวา ปกฺกามิ, อนุปุพฺเพน จ นครํ คนฺตฺวา ‘‘พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน จ ปรินิพฺพุตฺโต จา’’ติ รญฺโญ อาโรเจตฺวา ภควตา ทินฺโนวาทํ อาจิกฺขิฯ

ราชา เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา วิหารํ การาเปตฺวา เจติยํ ปติฏฺฐาเปตฺวา โพธิรุกฺขํ โรเปตฺวา สรณตฺตเย ปญฺจสุ จ นิจฺจสีเลสุ ปติฏฺฐาย อฏฺฐงฺคุเปตํ อุโปสถํ อุปวสนฺโต ทานาทีนิ เทนฺโต ยาวตายุกํ ฐตฺวา กามาวจรเทวโลเก นิพฺพตฺติฯ เตปิ โสฬสสหสฺสา ปพฺพชิตฺวา ปุถุชฺชนกาลกิริยํ กตฺวา ตสฺเสว รญฺโญ ปริวารา สมฺปชฺชิํสุฯ

เต เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวโลเก เขเปตฺวา อมฺหากํ ภควติ อนุปฺปนฺเนเยว เทวโลกโต จวิตฺวา อาจริโย ปเสนทิรญฺโญ ปิตุ ปุโรหิตสฺส ปุตฺโต ชาโต นาเมน ‘‘พาวรี’’ติ, ตีหิ มหาปุริสลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต ติณฺณํ เวทานํ ปารคู, ปิตุโน จ อจฺจเยน ปุโรหิตฏฺฐาเน อฏฺฐาสิฯ อวเสสาปิ โสฬสาธิกโสฬสสหสฺสา ตตฺเถว สาวตฺถิยา พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺตาฯ เตสุ โสฬส เชฏฺฐนฺเตวาสิโน พาวริสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคเหสุํ, อิตเร โสฬสสหสฺสา เตสํเยว สนฺติเกติ เอวํ เต ปุนปิ สพฺเพ สมาคจฺฉิํสุฯ มหาโกสลราชาปิ กาลมกาสิ, ตโต ปเสนทิํ รชฺเช อภิสิญฺจิํสุฯ พาวรี ตสฺสาปิ ปุโรหิโต อโหสิฯ ราชา ปิตรา ทินฺนญฺจ อญฺญญฺจ โภคํ พาวริสฺส อทาสิฯ โส หิ ทหรกาเล ตสฺเสว สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคเหสิฯ ตโต พาวรี รญฺโญ อาโรเจสิ – ‘‘ปพฺพชิสฺสามหํ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘อาจริย, ตุมฺเหสุ ฐิเตสุ มม ปิตา ฐิโต วิย โหติ, มา ปพฺพชิตฺถา’’ติฯ ‘‘อลํ, มหาราช, ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ ราชา วาเรตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘สายํ ปาตํ มม ทสฺสนฏฺฐาเน ราชุยฺยาเน ปพฺพชถา’’ติ ยาจิฯ อาจริโย โสฬสสหสฺสปริวาเรหิ โสฬสหิ สิสฺเสหิ สทฺธิํ ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ราชุยฺยาเน วสิ, ราชา จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺฐหติฯ สายํ ปาตญฺจสฺส อุปฏฺฐานํ คจฺฉติฯ

อเถกทิวสํ อนฺเตวาสิโน อาจริยํ อาหํสุ – ‘‘นครสมีเป วาโส นาม มหาปลิโพโธ, วิชนสมฺปาตํ อาจริย โอกาสํ คจฺฉาม, ปนฺตเสนาสนวาโส นาม พหูปกาโร ปพฺพชิตาน’’นฺติฯ อาจริโย ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ติกฺขตฺตุํ วาเรตฺวา วาเรตุํ อสกฺโกนฺโต ทฺเวสตสหสฺสานิ กหาปณานิ ทตฺวา ทฺเว อมจฺเจ อาณาเปสิ ‘‘ยตฺถ อิสิคโณ วาสํ อิจฺฉติ, ตตฺถ อสฺสมํ กตฺวา เทถา’’ติฯ

ตโต อาจริโย โสฬสาธิกโสฬสสหสฺสชฏิลปริวุโต อมจฺเจหิ อนุคฺคหมาโน อุตฺตรชนปทา ทกฺขิณชนปทาภิมุโข อคมาสิฯ ตมตฺถํ คเหตฺวา อายสฺมา อานนฺโท สงฺคีติกาเล ปารายนวคฺคสฺส นิทานํ อาโรเปนฺโต อิมา คาถาโย อภาสิฯ

ตตฺถ โกสลานํ ปุราติ โกสลรฏฺฐสฺส นครา, สาวตฺถิโตติ วุตฺตํ โหติฯ อากิญฺจญฺญนฺติ อกิญฺจนภาวํ, ปริคฺคหูปกรณวิเวกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

[984] โส อสฺสกสฺส วิสเย , อฬกสฺส สมาสเนติ โส พฺราหฺมโณ อสฺสกสฺส จ อฬกสฺส จาติ ทฺวินฺนมฺปิ ราชูนํ สมาสนฺเน วิสเย อาสนฺเน รฏฺเฐ, ทฺวินฺนมฺปิ รฏฺฐานํ มชฺเฌติ อธิปฺปาโยฯ โคธาวรี กูเลติ โคธาวริยา นทิยา กูเลฯ ยตฺถ โคธาวรี ทฺวิธา ภิชฺชิตฺวา ติโยชนปฺปมาณํ อนฺตรทีปมกาสิ สพฺพํ กปิฏฺฐวนสญฺฉนฺนํ, ยตฺถ ปุพฺเพสรภงฺคาทโย วสิํสุ, ตสฺมิํ เทเสติ อธิปฺปาโยฯ โส กิร ตํ ปเทสํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ปุพฺพสมณาลโย ปพฺพชิตสารุปฺป’’นฺติ อมจฺจานํ นิเวเทสิฯ อมจฺจา ภูมิคฺคหณตฺถํ อสฺสกรญฺโญ สตสหสฺสํ, อฬกรญฺโญ สตสหสฺสํ อทํสุฯ เต ตญฺจ ปเทสํ อญฺญญฺจ ทฺวิโยชนมตฺตนฺติ สพฺพมฺปิ ปญฺจโยชนมตฺตํ ปเทสํ อทํสุฯ เตสํ กิร รชฺชสีมนฺตเร โส ปเทโส โหติฯ อมจฺจา ตตฺถ อสฺสมํ กาเรตฺวา สาวตฺถิโต จ อญฺญมฺปิ ธนํ อาหราเปตฺวา โคจรคามํ นิเวเสตฺวา อคมํสุฯ อุญฺเฉ น จ ผเลน จาติ อุญฺฉาจริยาย จ วนมูลผเลน จฯ ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตสฺเสว อุปนิสฺสาย, คาโม จ วิปุโล อหู’’ติฯ

[985] ตตฺถ ตสฺสาติ ตสฺส โคธาวรีกูลสฺส, ตสฺส วา พฺราหฺมณสฺส อุปโยคตฺเถ เจตํ สามิวจนํ, ตํ อุปนิสฺสายาติ อตฺโถฯ ตโต ชาเตน อาเยน, มหายญฺญมกปฺปยีติ ตสฺมิํ คาเม กสิกมฺมาทินา สตสหสฺสํ อาโย อุปฺปชฺชิ, ตํ คเหตฺวา กุฏุมฺพิกา รญฺโญ อสฺสกสฺส สนฺติกํ อคมํสุ ‘‘สาทิยตุ เทโว อาย’’นฺติฯ โส ‘‘นาหํ สาทิยามิ, อาจริยสฺเสว อุปเนถา’’ติ อาหฯ อาจริโยปิ ตํ อตฺตโน อคฺคเหตฺวา ทานยญฺญํ อกปฺปยิฯ เอวํ โส สํวจฺฉเร สํวจฺฉเร ทานมทาสิฯ

[986] มหายญฺญนฺติ คาถายตฺโถ – โส เอวํ สํวจฺฉเร สํวจฺฉเร ทานยญฺญํ ยชนฺโต เอกสฺมิํ สํวจฺฉเร ตํ มหายญฺญํ ยชิตฺวา ตโต คามา นิกฺขมฺม ปุน ปาวิสิ อสฺสมํฯ ปวิฏฺโฐ จ ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา ‘‘สุฏฺฐุ ทินฺน’’นฺติ ทานํ อนุมชฺชนฺโต นิสีทิฯ เอวํ ตสฺมิํ ปฏิปวิฏฺฐมฺหิ ตรุณาย พฺราหฺมณิยา ฆเร กมฺมํ อกาตุกามาย ‘‘เอโส, พฺราหฺมณ, พาวรี โคธาวรีตีเร อนุสํวจฺฉรํ สตสหสฺสํ วิสฺสชฺเชติ, คจฺฉ ตโต ปญฺจสตานิ ยาจิตฺวา ทาสิํ เม อาเนหี’’ติ เปสิโต อญฺโญ อาคญฺฉิ พฺราหฺมโณติฯ

[987-8] อุคฺฆฏฺฏปาโทติ มคฺคคมเนน ฆฏฺฏปาทตโล, ปณฺหิกาย วา ปณฺหิกํ, โคปฺผเกน วา โคปฺผกํ, ชณฺณุเกน วา ชณฺณุกํ อาหจฺจ ฆฏฺฏปาโทฯ สุขญฺจ กุสลํ ปุจฺฉีติ สุขญฺจ กุสลญฺจ ปุจฺฉิ ‘‘กจฺจิ เต, พฺราหฺมณ, สุขํ, กจฺจิ กุสล’’นฺติฯ

[989-91] อนุชานาหีติ อนุมญฺญาหิ สทฺทหาหิฯ สตฺตธาติ สตฺตวิเธนฯ อภิสงฺขริตฺวาติ โคมยวนปุปฺผกุสติณาทีนิ อาทาย สีฆํ สีฆํ พาวริสฺส อสฺสมทฺวารํ คนฺตฺวา โคมเยน ภูมิํ อุปลิมฺปิตฺวา ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา ติณานิ สนฺถริตฺวา วามปาทํ กมณฺฑลูทเกน โธวิตฺวา สตฺตปาทมตฺตํ คนฺตฺวา อตฺตโน ปาทตเล ปรามสนฺโต เอวรูปํ กุหนํ กตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ เภรวํ โส อกิตฺตยีติ ภยชนกํ วจนํ อกิตฺตยิ, ‘‘สเจ เม ยาจมานสฺสา’’ติ อิมํ คาถมภาสีติ อธิปฺปาโยฯ ทุกฺขิโตติ โทมนสฺสชาโตฯ

[992-4] อุสฺสุสฺสตีติ ตสฺส ตํ วจนํ กทาจิ สจฺจํ ภเวยฺยาติ มญฺญมาโน สุสฺสติ ฯ เทวตาติ อสฺสเม อธิวตฺถา เทวตา เอวฯ มุทฺธนิ มุทฺธปาเต วาติ มุทฺเธ วา มุทฺธปาเต วาฯ

[995-6] โภตี จรหิ ชานาตีติ โภตี เจ ชานาติฯ มุทฺธาธิปาตญฺจาติ มุทฺธปาตญฺจฯ ญาณเมตฺถาติ ญาณํ เม เอตฺถฯ

[998] ปุราติ เอกูนติํสวสฺสวยกาเลฯ พาวริพฺราหฺมเณ ปน โคธาวรีตีเร วสมาเน อฏฺฐนฺนํ วสฺสานํ อจฺจเยน พุทฺโธ โลเก อุทปาทิฯ อปจฺโจติ อนุวํโสฯ

[999] สพฺพาภิญฺญาพลปฺปตฺโตติ สพฺพาภิญฺญาย พลปฺปตฺโต, สพฺพา วา อภิญฺญาโย จ พลานิ จ ปตฺโตฯ วิมุตฺโตติ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺติยา วิมุตฺตจิตฺโตฯ

[1001-3] โสกสฺสาติ โสโก อสฺสฯ ปหูตปญฺโญติ มหาปญฺโญฯ วรภูริเมธโสติ อุตฺตมวิปุลปญฺโญ ภูเต อภิรตวรปญฺโญ วาฯ วิธุโรติ วิคตธุโร, อปฺปฏิโมติ วุตฺตํ โหติฯ

[1004-9] มนฺตปารเคติ เวทปารเคฯ ปสฺสวฺโหติ ปสฺสถ อชานตนฺติ อชานนฺตานํฯ ลกฺขณาติ ลกฺขณานิฯ พฺยากฺขาตาติ กถิตานิ, วิตฺถาริตานีติ วุตฺตํ โหติฯ สมตฺตาติ สมตฺตานิ, ปริปุณฺณานีติ วุตฺตํ โหติฯ ธมฺเมน มนุสาสตีติ ธมฺเมน อนุสาสติฯ

[1011] ชาติํ โคตฺตญฺจ ลกฺขณนฺติ ‘‘กีว จิรํ ชาโต’’ติ มม ชาติญฺจ โคตฺตญฺจ ลกฺขณญฺจฯ มนฺเต สิสฺเสติ มยา ปริจิตเวเท จ มม สิสฺเส จฯ มนสาเยว ปุจฺฉถาติ อิเม สตฺต ปญฺเห จิตฺเตเนว ปุจฺฉถฯ

[1013-8] ติสฺสเมตฺเตยฺโยติ เอโกเยว เอส นามโคตฺตวเสน วุตฺโตฯ ทุภโยติ อุโภฯ ปจฺเจกคณิโนติ วิสุํ วิสุํ คณวนฺโตฯ ปุพฺพวาสนวาสิตาติ ปุพฺเพ กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวาฯ คตปจฺจาคตวตฺตปุญฺญวาสนาย วาสิตจิตฺตาฯ ปุรมาหิสฺสตินฺติ มาหิสฺสตินามิกํ ปุรํ, นครนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตญฺจ นครํ ปวิฏฺฐาติ อธิปฺปาโย, เอวํ สพฺพตฺถฯ โคนทฺธนฺติ โคธปุรสฺส นามํฯ วนสวฺหยนฺติ ปวนนครํ วุจฺจติ, ‘‘วนสาวตฺถิ’’นฺติ เอเกฯ เอวํ วนสาวตฺถิโต โกสมฺพิํ, โกสมฺพิโต จ สาเกตํ อนุปฺปตฺตานํ กิร เตสํ โสฬสนฺนํ ชฏิลานํ ฉโยชนมตฺตา ปริสา อโหสิฯ

[1019] อถ ภควา ‘‘พาวริสฺส ชฏิลา มหาชนํ สํวฑฺเฒนฺตา อาคจฺฉนฺติ, น จ ตาว เนสํ อินฺทฺริยานิ ปริปากํ คจฺฉนฺติ, นาปิ อยํ เทโส สปฺปาโย, มคธเขตฺเต ปน เตสํ ปาสาณกเจติยํ สปฺปายํฯ

ตตฺร หิ มยิ ธมฺมํ เทเสนฺเต มหาชนสฺส ธมฺมาภิสมโย ภวิสฺสติ, สพฺพนครานิ จ ปวิสิตฺวา อาคจฺฉนฺตา พหุตเรน ชเนน อาคมิสฺสนฺตี’’ติ ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต สาวตฺถิโต ราชคหาภิมุโข อคมาสิฯ เตปิ ชฏิลา สาวตฺถิํ อาคนฺตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา ‘‘โก พุทฺโธ, กุหิํ พุทฺโธ’’ติ วิจินนฺตา คนฺธกุฏิมูลํ คนฺตฺวา ภควโต ปทนิกฺเขปํ ทิสฺวา ‘‘รตฺตสฺส หิ อุกฺกุฏิกํ ปทํ ภเว…เป.… วิวฏฺฏจฺฉทสฺส อิทมีทิสํ ปท’’นฺติ (อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.260-261; ธ. ป. อฏฺฐ. 1.20 สามาวตีวตฺถุ; วิสุทฺธิ. 1.45) ‘‘สพฺพญฺญุ พุทฺโธ’’ติ นิฏฺฐํ คตาฯ ภควาปิ อนุปุพฺเพน เสตพฺยกปิลวตฺถุอาทีนิ นครานิ ปวิสิตฺวา มหาชนํ สํวฑฺเฒนฺโต ปาสาณกเจติยํ คโตฯ ชฏิลาปิ ตาวเทว สาวตฺถิโต นิกฺขมิตฺวา สพฺพานิ ตานิ นครานิ ปวิสิตฺวา ปาสาณกเจติยเมว อคมํสุฯ เตน วุตฺตํ ‘‘โกสมฺพิญฺจาปิ สาเกตํ, สาวตฺถิญฺจ ปุรุตฺตมํฯ เสตพฺยํ กปิลวตฺถุ’’นฺติอาทิฯ

[1020] ตตฺถ มาคธํ ปุรนฺติ มคธปุรํ ราชคหนฺติ อธิปฺปาโยฯ ปาสาณกํ เจติยนฺติ มหโต ปาสาณสฺส อุปริ ปุพฺเพ เทวฏฺฐานํ อโหสิฯ อุปฺปนฺเน ปน ภควติ วิหาโร ชาโตฯ โส เตเนว ปุริมโวหาเรน ‘‘ปาสาณกํ เจติย’’นฺติ วุจฺจติฯ

[1021] ตสิโตวุทกนฺติ เต หิ ชฏิลา เวคสา ภควนฺตํ อนุพนฺธมานา สายํ คตมคฺคํ ปาโต, ปาโต คตมคฺคญฺจ สายํ คจฺฉนฺตา ‘‘เอตฺถ ภควา’’ติ สุตฺวา อติวิย ปีติปาโมชฺชชาตา ตํ เจติยํ อภิรุหิํสุฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตุริตา ปพฺพตมารุหุ’’นฺติฯ

[1024] เอกมนฺตํ ฐิโต หฏฺโฐติ ตสฺมิํ ปาสาณเก เจติเย สกฺเกน มาปิตมหามณฺฑเป นิสินฺนํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ‘‘กจฺจิ อิสโย ขมนีย’’นฺติอาทินา นเยน ภควตา ปฏิสมฺโมทนีเย กเต ‘‘ขมนียํ โภ โคตมา’’ติอาทีหิ สยมฺปิ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา อชิโต เชฏฺฐนฺเตวาสี เอกมนฺตํ ฐิโต หฏฺฐจิตฺโต หุตฺวา มโนปญฺเห ปุจฺฉิฯ

[1025] ตตฺถ อาทิสฺสาติ ‘‘กติวสฺโส’’ติ เอวํ อุทฺทิสฺสฯ ชมฺมนนฺติ ‘‘อมฺหากํ อาจริยสฺส ชาติํ พฺรูหี’’ติ ปุจฺฉติฯ ปารมินฺติ นิฏฺฐาคมนํฯ

[1026-7] วีสํ วสฺสสตนฺติ วีสติวสฺสาธิกํ วสฺสสตํฯ ลกฺขเณติ มหาปุริสลกฺขเณฯ

เอตสฺมิํ อิโต ปเรสุ จ อิติหาสาทีสุ อนวโยติ อธิปฺปาโย ปรปทํ วา อาเนตฺวา เตสุ ปารมิํ คโตติ โยเชตพฺพํฯ ปญฺจสตานิ วาเจตีติ ปกติอลสทุมฺเมธมาณวกานํ ปญฺจสตานิ สยํ มนฺเต วาเจติฯ สธมฺเมติ เอเก พฺราหฺมณธมฺเม, เตวิชฺชเก ปาวจเนติ วุตฺตํ โหติฯ

[1028] ลกฺขณานํ ปวิจยนฺติ ลกฺขณานํ วิตฺถารํ, ‘‘กตมานิ ตานิสฺส คตฺเต ตีณิ ลกฺขณานี’’ติ ปุจฺฉติฯ

[1030-31] ปุจฺฉญฺหีติ ปุจฺฉมานํ กเมตํ ปฏิภาสตีติ เทวาทีสุ กํ ปุคฺคลํ เอตํ ปญฺหวจนํ ปฏิภาสตีติฯ

[1032-33] เอวํ พฺราหฺมโณ ปญฺจนฺนํ ปญฺหานํ เวยฺยากรณํ สุตฺวา อวเสเส ทฺเว ปุจฺฉนฺโต ‘‘มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตญฺจา’’ติ อาหฯ อถสฺส ภควา เต พฺยากโรนฺโต ‘‘อวิชฺชา มุทฺธา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ ยสฺมา จตูสุ สจฺเจสุ อญฺญาณภูตา อวิชฺชา สํสารสฺส สีสํ, ตสฺมา ‘‘อวิชฺชา มุทฺธา’’ติ อาหฯ ยสฺมา จ อรหตฺตมคฺควิชฺชา อตฺตนา สหชาเตหิ สทฺธาสติสมาธิกตฺตุกมฺยตาฉนฺทวีริเยหิ สมนฺนาคตา อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺฐภาวมุปคตตฺตา ตํ มุทฺธํ อธิปาเตติ, ตสฺมา ‘‘ธิชฺชา มุทฺธาธิปาตินี’’ติอาทิมาหฯ

[1034-8] ตโต เวเทน มหตาติ อถ อิมํ ปญฺหเวยฺยากรณํ สุตฺวา อุปฺปนฺนาย มหาปีติยา สนฺถมฺภิตฺวา อลีนภาวํ, กายจิตฺตานํ อุทคฺคํ ปตฺวาติ อตฺโถฯ ปติตฺวา จ ‘‘พาวรี’’ติ อิมํ คาถมาหฯ อถ นํ อนุกมฺปมาโน ภควา ‘‘สุขิโต’’ติ คาถมาหฯ วตฺวา จ ‘‘พาวริสฺส จา’’ติ สพฺพญฺญุปวารณํ ปวาเรสิฯ ตตฺถ สพฺเพสนฺติ อนวเสสานํ โสฬสสหสฺสานํฯ ตตฺถ ปุจฺฉิ ตถาคตนฺติ ตตฺถ ปาสาณเก เจติเย, ตตฺถ วา ปริสาย, เตสุ วา ปวาริเตสุ อชิโต ปฐมํ ปญฺหํ ปุจฺฉีติฯ เสสํ สพฺพคาถาสุ ปากฏเมวาติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย วตฺถุคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

1. อชิตสุตฺตวณฺณนา

[1039] ตสฺมิํ ปน ปญฺเห นิวุโตติ ปฏิจฺฉาทิโตฯ กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสีติ กิํ อสฺส โลกสฺส อภิเลปนํ วเทสิฯ

[1040] เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสตีติ มจฺฉริยเหตุ จ ปมาทเหตุ จ นปฺปกาสติฯ มจฺฉริยํ หิสฺส ทานาทิคุเณหิ ปกาสิตุํ น เทติ, ปมาโท สีลาทีหิฯ ชปฺปาภิเลปนนฺติ ตณฺหา อสฺส โลกสฺส มกฺกฏเลโป วิย มกฺกฏสฺส อภิเลปนํฯ ทุกฺขนฺติ ชาติอาทิกํ ทุกฺขํฯ

[1041] สวนฺติ สพฺพธิ โสตาติ สพฺเพสุ รูปาทิอายตเนสุ ตณฺหาทิกา โสตา สนฺทนฺติฯ กิํ นิวารณนฺติ เตสํ กิํ อาวรณํ กา รกฺขาติ? สํวรํ พฺรูหีติ ตํ เตสํ นิวารณสงฺขาตํ สํวรํ พฺรูหิฯ เอเตน สาวเสสปฺปหานํ ปุจฺฉติฯ เกน โสตา ปิธิยฺยเรติ เกน ธมฺเมน เอเต โสตา ปิธิยฺยนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติฯ เอเตน อนวเสสปฺปหานํ ปุจฺฉติฯ

[1042] สติ เตสํ นิวารณนฺติ วิปสฺสนายุตฺตาฯ กุสลานํ ธมฺมานํ คติโย สมนฺเนสมานา สติ เตสํ โสตานํ นิวารณํฯ โสตานํ สํวรํ พฺรูมีติ ตเมวาหํ สติํ โสตานํ สํวรํ พฺรูมีติ อธิปฺปาโยฯ ปญฺญาเยเต ปิธิยฺยเรติ รูปาทีสุ ปน อนิจฺจตาทิปฏิเวธสาธิกาย มคฺคปญฺญาย เอเต โสตา สพฺพโส ปิธิยฺยนฺตีติฯ

[1043] ปญฺญา เจวาติ ปญฺหคาถาย, ยา จายํ ตยา วุตฺตา ปญฺญา ยา จ สติ, ยญฺจ ตทวเสสํ นามรูปํ, เอตํ สพฺพมฺปิ กตฺถ นิรุชฺฌติ, เอตํ เม ปญฺหํ ปุฏฺโฐ พฺรูหีติ เอวํ สงฺเขปตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[1044] วิสฺสชฺชนคาถาย ปนสฺส ยสฺมา ปญฺญาสติโย นาเมเนว สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา ตา วิสุํ น วุตฺตาฯ อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ยํ มํ ตฺวํ, อชิต, เอตํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ ‘‘กตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติ, ตํ เต ยตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ อเสสํ อุปรุชฺฌติ, ตํ วทนฺโต วทามิ , ตสฺส, ตสฺส หิ วิญฺญาณสฺส นิโรเธน สเหว อปุพฺพํ อจริมํ เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌติฯ เอตฺเถว วิญฺญาณนิโรเธ นิรุชฺฌติ เอตํ, วิญฺญาณนิโรธา ตสฺส นิโรโธ โหติฯ ตํ นาติวตฺตตีติ วุตฺตํ โหติฯ