เมนู

เกวลํ ปน เอตฺถ ‘‘จกฺขูหิ เนว โลโล’’ติอาทีหิ อินฺทฺริยสํวโร, ‘‘อนฺนานมโถ ปานาน’’นฺติอาทีหิ สนฺนิธิปฏิกฺเขปมุเขน ปจฺจยปฏิเสวนสีลํ, เมถุนโมสวชฺชเปสุณิยาทีหิ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ, ‘‘อาถพฺพณํ สุปินํ ลกฺขณ’’นฺติอาทีหิ อาชีวปาริสุทฺธิสีลํ, ‘‘ฌายี อสฺสา’’ติ อิมินา สมาธิ, ‘‘วิจินํ ภิกฺขู’’ติ อิมินา ปญฺญา, ‘‘สทา สโต สิกฺเข’’ติ อิมินา ปุน สงฺเขปโต ติสฺโสปิ สิกฺขา, ‘‘อถ อาสเนสุ สยเนสุ, อปฺปสทฺเทสุ ภิกฺขุ วิหเรยฺย, นิทฺทํ น พหุลีกเรยฺยา’’ติอาทีหิ สีลสมาธิปญฺญานํ อุปการาปการสงฺคณฺหนวิโนทนานิ วุตฺตานีติฯ เอวํ ภควา นิมฺมิตสฺส ปริปุณฺณปฏิปทํ วตฺวา อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ, เทสนาปริโยสาเน ปุราเภทสุตฺเต วุตฺตสทิโสเยวาภิสมโย อโหสีติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย ตุวฏกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

15. อตฺตทณฺฑสุตฺตวณฺณนา

[942] อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตนฺติ อตฺตทณฺฑสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? โย โส สมฺมาปริพฺพาชนียสุตฺตสฺส อุปฺปตฺติยํ วุจฺจมานาย สากิยโกลิยานํ อุทกํ ปฏิจฺจ กลโห วณฺณิโต, ตํ ญตฺวา ภควา ‘‘ญาตกา กลหํ กโรนฺติ, หนฺท เน วาเรสฺสามี’’ติ ทฺวินฺนํ เสนานํ มชฺเฌ ฐตฺวา อิมํ สุตฺตมภาสิฯ

ตตฺถ ปฐมคาถายตฺโถ – ยํ โลกสฺส ทิฏฺฐธมฺมิกํ วา สมฺปรายิกํ วา ภยํ ชาตํ, ตํ สพฺพํ อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตํ อตฺตโน ทุจฺจริตการณา ชาตํ, เอวํ สนฺเตปิ ชนํ ปสฺสถ เมธคํ, อิมํ สากิยาทิชนํ ปสฺสถ อญฺญมญฺญํ เมธคํ หิํสกํ พาธกนฺติฯ

เอวํ ตํ ปฏิวิรุทฺธํ วิปฺปฏิปนฺนํ ชนํ ปริภาสิตฺวา อตฺตโน สมฺมาปฏิปตฺติทสฺสเนน ตสฺส สํเวคํ ชเนตุํ อาห ‘‘สํเวคํ กิตฺตยิสฺสามิ, ยถา สํวิชิตํ มยา’’ติ, ปุพฺเพ โพธิสตฺเตเนว สตาติ อธิปฺปาโยฯ

[943] อิทานิ ยถาเนน สํวิชิตํ, ตํ ปการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ผนฺทมาน’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ผนฺทมานนฺติ ตณฺหาทีหิ กมฺปมานํฯ อปฺโปทเกติ อปฺปอุทเกฯ อญฺญมญฺเญหิ พฺยารุทฺเธ ทิสฺวาติ นานาสตฺเต จ อญฺญมญฺเญหิ สทฺธิํ วิรุทฺเธ ทิสฺวาฯ มํ ภยมาวิสีติ มํ ภยํ ปวิฏฺฐํฯ

[944] สมนฺตมสาโร โลโกติ นิรยํ อาทิํ กตฺวา สมนฺตโต โลโก อสาโร นิจฺจสาราทิรหิโตฯ ทิสา สพฺพา สเมริตาติ สพฺพา ทิสา อนิจฺจตาย กมฺปิตาฯ อิจฺฉํ ภวนมตฺตโนติ อตฺตโน ตาณํ อิจฺฉนฺโตฯ นาทฺทสาสิํ อโนสิตนฺติ กิญฺจิ ฐานํ ชราทีหิ อนชฺฌาวุตฺถํ นาทฺทกฺขิํฯ

[945] โอสาเนตฺเวว พฺยารุทฺเธ, ทิสฺวา เม อรตี อหูติ โยพฺพญฺญาทีนํ โอสาเน เอว อนฺตคมเก เอว วินาสเก เอว ชราทีหิ พฺยารุทฺเธ อาหตจิตฺเต สตฺเต ทิสฺวา อรติ เม อโหสิฯ อเถตฺถ สลฺลนฺติ อถ เอเตสุ สตฺเตสุ ราคาทิสลฺลํฯ หทยนิสฺสิตนฺติ จิตฺตนิสฺสิตํฯ

[946] ‘‘กถํอานุภาวํ สลฺล’’นฺติ เจ – เยน สลฺเลน โอติณฺโณติ คาถาฯ ตตฺถ ทิสา สพฺพา วิธาวตีติ สพฺพา ทุจฺจริตทิสาปิ ปุรตฺถิมาทิทิสาวิทิสาปิ ธาวติฯ ตเมว สลฺลมพฺพุยฺห, น ธาวติ น สีทตีติ ตเมว สลฺลํ อุทฺธริตฺวา ตา จ ทิสา น ธาวติ, จตุโรเฆ จ น สีทตีติฯ

[947] เอวํมหานุภาเวน สลฺเลน โอติณฺเณสฺวปิ จ สตฺเตสุ – ตตฺถ สิกฺขานุคียนฺติ, ยานิ โลเก คธิตานีติ คาถาฯ ตสฺสตฺโถ – เย โลเก ปญฺจ กามคุณา ปฏิลาภาย คิชฺฌนฺตีติ กตฺวา ‘‘คธิตานี’’ติ วุจฺจนฺติ, จิรกาลาเสวิตตฺตา วา ‘‘คธิตานี’’ติ วุจฺจนฺติ, ตตฺถ ตํ นิมิตฺตํ หตฺถิสิกฺขาทิกา อเนกา สิกฺขา กถียนฺติ อุคฺคยฺหนฺติ วาฯ ปสฺสถ ยาว ปมตฺโต วายํ โลโก, ยโต ปณฺฑิโต กุลปุตฺโต เตสุ วา คธิเตสุ ตาสุ วา สิกฺขาสุ อธิมุตฺโต น สิยา, อญฺญทตฺถุ อนิจฺจาทิทสฺสเนน นิพฺพิชฺฌ สพฺพโส กาเม อตฺตโน นิพฺพานเมว สิกฺเขติฯ

[948] อิทานิ ยถา นิพฺพานาย สิกฺขิตพฺพํ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สจฺโจ สิยา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สจฺโจติ วาจาสจฺเจน ญาณสจฺเจน มคฺคสจฺเจน จ สมนฺนาคโตฯ ริตฺตเปสุโณติ ปหีนเปสุโณฯ เววิจฺฉนฺติ มจฺฉริยํฯ

[949] นิทฺทํ ตนฺทิํ สเห ถีนนฺติ ปจลายิกญฺจ กายาลสิยญฺจ จิตฺตาลสิยญฺจาติ อิเม ตโย ธมฺเม อภิภเวยฺยฯ นิพฺพานมนโสติ นิพฺพานนินฺนจิตฺโตฯ

[950-51] สาหสาติ รตฺตสฺส ราคจริยาทิเภทา สาหสกรณาฯ ปุราณํ นาภินนฺเทยฺยาติ อตีตรูปาทิํ นาภินนฺเทยฺยฯ นเวติ ปจฺจุปฺปนฺเนฯ หิยฺยมาเนติ วินสฺสมาเนฯ อากาสํ น สิโต สิยาติ ตณฺหานิสฺสิโต น ภเวยฺยฯ ตณฺหา หิ รูปาทีนํ อากาสนโต ‘‘อากาโส’’ติ วุจฺจติฯ

[952] ‘‘กิํการณา อากาสํ น สิโต สิยา’’ติ เจ – ‘‘เคธํ พฺรูมี’’ติ คาถาฯ ตสฺสตฺโถ – อหญฺหิ อิมํ อากาสสงฺขาตํ ตณฺหํ รูปาทีสุ คิชฺฌนโต เคธํ พฺรูมิ ‘‘เคโธ’’ติ วทามิฯ กิญฺจ ภิยฺโย – อวหนนฏฺเฐน ‘‘โอโฆ’’ติ จ อาชวนฏฺเฐน ‘‘อาชว’’นฺติ จ ‘‘อิทํ มยฺหํ, อิทํ มยฺห’’นฺติ ชปฺปการณโต ‘‘ชปฺปน’’นฺติ จ ทุมฺมุญฺจนฏฺเฐน ‘‘อารมฺมณ’’นฺติ จ กมฺปกรเณน ‘‘ปกมฺปน’’นฺติ จ พฺรูมิ, เอสา จ โลกสฺส ปลิโพธฏฺเฐน ทุรติกฺกมนียฏฺเฐน จ กามปงฺโก ทุรจฺจโยติฯ ‘‘อากาสํ น สิโต สิยา’’ติ เอวํ วุตฺเต วา ‘‘กิเมตํ อากาส’’นฺติ เจ? เคธํ พฺรูมีติฯ เอวมฺปิ ตสฺสา คาถาย สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ ปทโยชนา – อากาสนฺติ เคธํ พฺรูมีติฯ ตถา ยฺวายํ มโหโฆติ วุจฺจติฯ ตํ พฺรูมิ, อาชวํ พฺรูมิ, ชปฺปนํ พฺรูมิ, ปกมฺปนํ พฺรูมิ, ยฺวายํ สเทวเก โลเก กามปงฺโก ทุรจฺจโย, ตํ พฺรูมีติฯ

[953] เอวเมตํ เคธาทิปริยายํ อากาสํ อนิสฺสิโต – สจฺจา อโวกฺกมฺมาติ คาถาฯ ตสฺสตฺโถ – ปุพฺเพ วุตฺตา ติวิธาปิ สจฺจา อโวกฺกมฺม โมเนยฺยปฺปตฺติยา มุนีติ สงฺขฺยํ คโต นิพฺพานตฺถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณ, ส เว เอวรูโป สพฺพานิ อายตนานิ นิสฺสชฺชิตฺวา ‘‘สนฺโต’’ติ วุจฺจตีติฯ

[954] กิญฺจ ภิยฺโย – ส เว วิทฺวาติ คาถาฯ ตตฺถ ญตฺวา ธมฺมนฺติ อนิจฺจาทินเยน สงฺขตธมฺมํ ญตฺวาฯ สมฺมา โส โลเก อิริยาโนติ อสมฺมาอิริยนกรานํ กิเลสานํ ปหานา สมฺมา โส โลเก อิริยมาโนฯ

[955] เอวํ อปิเหนฺโต จ – โยธ กาเมติ คาถาฯ ตตฺถ สงฺคนฺติ สตฺตวิธํ สงฺคญฺจ โย อจฺจตริ นาชฺเฌตีติ นาภิชฺฌายติฯ

[956] ตสฺมา ตุมฺเหสุปิ โย เอวรูโป โหตุมิจฺฉติ, ตํ วทามิ – ยํ ปุพฺเพติ คาถาฯ ตตฺถ ยํ ปุพฺเพติ อตีเต สงฺขาเร อารพฺภ อุปฺปชฺชนธมฺมํ กิเลสชาตํ อตีตกมฺมญฺจฯ ปจฺฉา เต มาหุ กิญฺจนนฺติ อนาคเตปิ สงฺขาเร อารพฺภ อุปฺปชฺชนธมฺมํ ราคาทิกิญฺจนํ มาหุฯ มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสีติ ปจฺจุปฺปนฺเน รูปาทิธมฺเมปิ น คเหสฺสสิ เจฯ

[957] เอวํ ‘‘อุปสนฺโต จริสฺสสี’’ติ อรหตฺตปฺปตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อรหโต ถุติวเสน อิโต ปรา คาถาโย อภาสิฯ ตตฺถ สพฺพโสติ คาถาย มมายิตนฺติ มมตฺตกรณํ, ‘‘มม อิท’’นฺติ คหิตํ วา วตฺถุฯ อสตา จ น โสจตีติ อวิชฺชมานการณา อสนฺตการณา น โสจติฯ น ชียตีติ ชานิมฺปิ น คจฺฉติฯ

[958-9] กิญฺจ ภิยฺโย – ยสฺส นตฺถีติ คาถาฯ ตตฺถ กิญฺจนนฺติ กิญฺจิ รูปาทิธมฺมชาตํฯ กิญฺจ ภิยฺโย – อนิฏฺฐุรีติ คาถาฯ ตตฺถ อนิฏฺฐุรีติ อนิสฺสุกีฯ ‘‘อนิทฺธุรี’’ติปิ เกจิ ปฐนฺติฯ สพฺพธี สโมติ สพฺพตฺถ สโม, อุเปกฺขโกติ อธิปฺปาโยฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? โย โส ‘‘นตฺถิ เม’’ติ น โสจติ, ตมหํ อวิกมฺปินํ ปุคฺคลํ ปุฏฺโฐ สมาโน อนิฏฺฐุรี อนนุคิทฺโธ อเนโช สพฺพธิ สโมติ อิมํ ตสฺมิํ ปุคฺคเล จตุพฺพิธมานิสํสํ พฺรูมีติฯ

[960] กิญฺจ ภิยฺโย – อเนชสฺสาติ คาถาฯ ตตฺถ นิสงฺขตีติ ปุญฺญาภิสงฺขาราทีสุ โย โกจิ สงฺขาโรฯ โส หิ ยสฺมา นิสงฺขริยติ นิสงฺขโรติ วา, ตสฺมา ‘‘นิสงฺขตี’’ติ วุจฺจติฯ

วิยารมฺภาติ วิวิธา ปุญฺญาภิสงฺขาราทิกา อารมฺภาฯ เขมํ ปสฺสติ สพฺพธีติ สพฺพตฺถ อภยเมว ปสฺสติฯ

[961] เอวํ ปสฺสนฺโต น สเมสูติ คาถาฯ ตตฺถ น วทเตติ ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติอาทินา มานวเสน สเมสุปิ อตฺตานํ น วทติ โอเมสุปิ อุสฺเสสุปิฯ นาเทติ น นิรสฺสตีติ รูปาทีสุ กญฺจิ ธมฺมํ น คณฺหาติ; น นิสฺสชฺชติฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ เอวํ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ, เทสนาปริโยสาเน ปญฺจสตา สากิยกุมารา จ โกลิยกุมารา จ เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพชิตา, เต คเหตฺวา ภควา มหาวนํ ปาวิสีติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย อตฺตทณฺฑสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

16. สาริปุตฺตสุตฺตวณฺณนา

[962] เม ทิฏฺโฐติ สาริปุตฺตสุตฺตํ, ‘‘เถรปญฺหสุตฺต’’นฺติปิ วุจฺจติฯ กา อุปฺปตฺติ? อิมสฺส สุตฺตสฺส อุปฺปตฺติ – ราชคหกสฺส เสฏฺฐิสฺส จนฺทนฆฏิกาย ปฏิลาภํ อาทิํ กตฺวา ตาย จนฺทนฆฏิกาย กตสฺส ปตฺตสฺส อากาเส อุสฺสาปนํ อายสฺมโต ปิณฺโฑลภารทฺวาชสฺส อิทฺธิยา ปตฺตคฺคหณํ, ตสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ สาวกานํ อิทฺธิปฏิกฺเขโป, ติตฺถิยานํ ภควตา สทฺธิํ ปาฏิหาริยํ กตฺตุกามตา, ปาฏิหาริยกรณํ, ภควโต สาวตฺถิคมนํ, ติตฺถิยานุพนฺธนํ, สาวตฺถิยํ ปเสนทิโน พุทฺธูปคมนํ กณฺฑมฺพปาตุภาโว, จตุนฺนํ ปริสานํ ติตฺถิยชยตฺถํ ปาฏิหาริยกรณุสฺสุกฺกนิวารณํ, ยมกปาฏิหาริยกรณํ, กตปาฏิหาริยสฺส ภควโต ตาวติํสภวนคมนํ, ตตฺถ เตมาสํ ธมฺมเทสนา, อายสฺมตา มหาโมคฺคลฺลานตฺเถเรน ยาจิตสฺส เทวโลกโต สงฺกสฺสนคเร โอโรหณนฺติ อิมานิ วตฺถูนิ อนฺตรนฺตเร จ ชาตกานิ วิตฺถาเรตฺวา ยาว ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตาหิ ปูชิยมาโน ภควา มชฺเฌ มณิมเยน โสปาเนน สงฺกสฺสนคเร โอรุยฺห โสปานกเฬวเร อฏฺฐาสิ –