[920] กิญฺจ ภิยฺโย – โส เอวรูโป – ปุพฺพาสเวติ คาถาฯ ตตฺถ ปุพฺพาสเวติ อตีตรูปาทีนิ อารพฺภ อุปฺปชฺชมานธมฺเม กิเลเสฯ นเวติ ปจฺจุปฺปนฺนรูปาทีนิ อารพฺภ อุปฺปชฺชมานธมฺเมฯ น ฉนฺทคูติ ฉนฺทาทิวเสน น คจฺฉติฯ อนตฺตครหีติ กตากตวเสน อตฺตานํ อครหนฺโตฯ

[921] เอวํ อนตฺตครหี จ – ส สพฺพธมฺเมสูติ คาถาฯ ตตฺถ สพฺพธมฺเมสูติ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิธมฺเมสุ ‘‘ยํ กิญฺจิ ทิฏฺฐํ วา’’ติ เอวํปเภเทสุฯ ปนฺนภาโรติ ปติตภาโรฯ น กปฺเปตีติ น กปฺปิโย, ทุวิธมฺปิ กปฺปํ น กโรตีติ อตฺโถฯ นูปรโตติ ปุถุชฺชนกลฺยาณกเสกฺขา วิย อุปรติสมงฺคีปิ น โหติฯ น ปตฺถิโยติ นิตฺตณฺโหฯ ตณฺหา หิ ปตฺถิยตีติ ปตฺถิยา, นาสฺส ปตฺถิยาติ น ปตฺถิโยติฯ เสสํ ตตฺถ ตตฺถ ปากฏเมวาติ น วุตฺตํฯ เอวํ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ, เทสนาปริโยสาเน ปุราเภทสุตฺเต วุตฺตสทิโส เอวาภิสมโย อโหสีติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย มหาพฺยูหสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

14. ตุวฏกสุตฺตวณฺณนา

[922] ปุจฺฉามิ ตนฺติ ตุวฏกสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? อิทมฺปิ ตสฺมิํเยว มหาสมเย ‘‘กา นุ โข อรหตฺตปฺปตฺติยา ปฏิปตฺตี’’ติ อุปฺปนฺนจิตฺตานํ เอกจฺจานํ เทวตานํ ตมตฺถํ ปกาเสตุํ ปุริมนเยเนว นิมฺมิตพุทฺเธน อตฺตานํ ปุจฺฉาเปตฺวา วุตฺตํฯ

ตตฺถ อาทิคาถาย ตาว ปุจฺฉามีติ เอตฺถ อทิฏฺฐโชตนาทิวเสน ปุจฺฉา วิภชิตาฯ อาทิจฺจพนฺธุนฺติ อาทิจฺจสฺส โคตฺตพนฺธุํฯ วิเวกํ สนฺติปทญฺจาติ วิเวกญฺจ สนฺติปทญฺจฯ กถํ ทิสฺวาติ เกน การเณน ทิสฺวา, กถํ ปวตฺตทสฺสโน หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ

[923] อถ ภควา ยสฺมา ยถา ปสฺสนฺโต กิเลเส อุปรุนฺธติ, ตถา ปวตฺตทสฺสโน หุตฺวา ปรินิพฺพาติ, ตสฺมา ตมตฺถํ อาวิกโรนฺโต นานปฺปกาเรน ตํ เทวปริสํ กิเลสปฺปหาเน นิโยเชนฺโต ‘‘มูลํ ปปญฺจสงฺขายา’’ติ อารภิตฺวา ปญฺจ คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ อาทิคาถาย ตาว สงฺเขปตฺโถ – ปปญฺจาติ สงฺขาตตฺตา ปปญฺจา เอว ปปญฺจสงฺขาฯ ตสฺสา อวิชฺชาทโย กิเลสา มูลํ, ตํ ปปญฺจสงฺขาย มูลํ อสฺมีติ ปวตฺตมานญฺจ สพฺพํ มนฺตาย อุปรุนฺเธฯ ยา กาจิ อชฺฌตฺตํ ตณฺหา อุปชฺเชยฺยุํ, ตาสํ วินยา สทา สโต สิกฺเข อุปฏฺฐิตสฺสติ หุตฺวา สิกฺเขยฺยาติฯ

[924] เอวํ ตาว ปฐมคาถาย เอว ติสิกฺขายุตฺตํ เทสนํ อรหตฺตนิกูเฏน เทเสตฺวา ปุน มานปฺปหานวเสน เทเสตุํ ‘‘ยํ กิญฺจี’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ ยํ กิญฺจิ ธมฺมมภิชญฺญา อชฺฌตฺตนฺติ ยํ กิญฺจิ อุจฺจากุลีนตาทิกํ อตฺตโน คุณํ ชาเนยฺย อถ วาปิ พหิทฺธาติ อถ วา พหิทฺธาปิ อาจริยุปชฺฌายานํ วา คุณํ ชาเนยฺยฯ น เตน ถามํ กุพฺเพถาติ เตน คุเณน ถามํ น กเรยฺยฯ

[925] อิทานิสฺส อกรณวิธิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เสยฺโย น เตนา’’ติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – เตน จ มาเนน ‘‘เสยฺโยห’’นฺติ วา ‘‘นีโจห’’นฺติ วา ‘‘สริกฺโขห’’นฺติ วาปิ น มญฺเญยฺย, เตหิ จ อุจฺจากุลีนตาทีหิ คุเณหิ ผุฏฺโฐ อเนกรูเปหิ ‘‘อหํ อุจฺจากุลา ปพฺพชิโต’’ติอาทินา นเยน อตฺตานํ วิกปฺเปนฺโต น ติฏฺเฐยฺยฯ

[926] เอวํ มานปฺปหานวเสนปิ เทเสตฺวา อิทานิ สพฺพกิเลสูปสมวเสนปิ เทเสตุํ ‘‘อชฺฌตฺตเมวา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ อชฺฌตฺตเมวุปสเมติ อตฺตนิ เอว ราคาทิสพฺพกิเลเส อุปสเมยฺยฯ น อญฺญโต ภิกฺขุ สนฺติเมเสยฺยาติ ฐเปตฺวา จ สติปฏฺฐานาทีนิ อญฺเญน อุปาเยน สนฺติํ น ปริเยเสยฺยฯ กุโต นิรตฺตา วาติ นิรตฺตา กุโต เอวฯ

[927] อิทานิ อชฺฌตฺตํ อุปสนฺตสฺส ขีณาสวสฺส ตาทิภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มชฺเฌ ยถา’’ติ คาถมาหฯ

ตสฺสตฺโถ – ยถา มหาสมุทฺทสฺส อุปริมเหฏฺฐิมภาคานํ เวมชฺฌสงฺขาเต จตุโยชนสหสฺสปฺปมาเณ มชฺเฌ ปพฺพตนฺตเร ฐิตสฺส วา มชฺเฌ สมุทฺทสฺส อูมิ น ชายติ, ฐิโตว โส โหติ อวิกมฺปมาโน, เอวํ อเนโช ขีณาสโว ลาภาทีสุ ฐิโต อสฺส อวิกมฺปมาโน, โส ตาทิโส ราคาทิอุสฺสทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจีติฯ

[928] อิทานิ เอตํ อรหตฺตนิกูเฏน เทสิตํ ธมฺมเทสนํ อพฺภนุโมทนฺโต ตสฺส จ อรหตฺตสฺส อาทิปฏิปทํ ปุจฺฉนฺโต นิมฺมิตพุทฺโธ ‘‘อกิตฺตยี’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ อกิตฺตยีติ อาจิกฺขิฯ วิวฏจกฺขูติ วิวเฏหิ อนาวรเณหิ ปญฺจหิ จกฺขูหิ สมนฺนาคโตฯ สกฺขิธมฺมนฺติ สยํ อภิญฺญาตํ อตฺตปจฺจกฺขํ ธมฺมํฯ ปริสฺสยวินยนฺติ ปริสฺสยวินยนํฯ ปฏิปทํ วเทหีติ อิทานิ ปฏิปตฺติํ วเทหิฯ ภทฺทนฺเตติ ‘‘ภทฺทํ ตว อตฺถู’’ติ ภควนฺตํ อาลปนฺโต อาหฯ อถ วา ภทฺทํ สุนฺทรํ ตว ปฏิปทํ วเทหีติ วุตฺตํ โหติฯ ปาติโมกฺขํ อถ วาปิ สมาธินฺติ ตเมว ปฏิปทํ ภินฺทิตฺวา ปุจฺฉติฯ ปฏิปทนฺติ เอเตน วา มคฺคํ ปุจฺฉติฯ อิตเรหิ สีลํ สมาธิญฺจ ปุจฺฉติฯ

[929-30] อถสฺส ภควา ยสฺมา อินฺทฺริยสํวโร สีลสฺส รกฺขา , ยสฺมา วา อิมินา อนุกฺกเมน เทสิยมานา อยํ เทสนา ตาสํ เทวตานํ สปฺปายา, ตสฺมา อินฺทฺริยสํวรโต ปภุติ ปฏิปทํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จกฺขูหี’’ติอาทิมารทฺโธฯ ตตฺถ จกฺขูหิ เนว โลลสฺสาติ อทิฏฺฐทกฺขิตพฺพาทิวเสน จกฺขูหิ โลโล เนวสฺสฯ คามกถาย อาวรเย โสตนฺติ ติรจฺฉานกถาโต โสตํ อาวเรยฺยฯ ผสฺเสนาติ โรคผสฺเสนฯ ภวญฺจ นาภิชปฺเปยฺยาติ ตสฺส ผสฺสสฺส วิโนทนตฺถาย กามภวาทิภวญฺจ น ปตฺเถยฺยฯ เภรเวสุ จ น สมฺปเวเธยฺยาติ ตสฺส ผสฺสสฺส ปจฺจยภูเตสุ สีหพฺยคฺฆาทีสุ เภรเวสุ จ น สมฺปเวเธยฺย, อวเสเสสุ วา ฆานินฺทฺริยมนินฺทฺริยวิสเยสุ นปฺปเวเธยฺยฯ เอวํ ปริปูโร อินฺทฺริยสํวโร วุตฺโต โหติฯ ปุริเมหิ วา อินฺทฺริยสํวรํ ทสฺเสตฺวา อิมินา ‘‘อรญฺเญ วสตา เภรวํ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา น เวธิตพฺพ’’นฺติ ทสฺเสติฯ

[931] ลทฺธา น สนฺนิธิํ กยิราติ เอเตสํ อนฺนาทีนํ ยํกิญฺจิ ธมฺเมน ลภิตฺวา ‘‘อรญฺเญ จ เสนาสเน วสตา สทา ทุลฺลภ’’นฺติ จินฺเตตฺวา สนฺนิธิํ น กเรยฺยฯ

[932] ฌายี น ปาทโลลสฺสาติ ฌานาภิรโต จ น ปาทโลโล อสฺสฯ วิรเม กุกฺกุจฺจา นปฺปมชฺเชยฺยาติ หตฺถกุกฺกุจฺจาทิกุกฺกุจฺจํ วิโนเทยฺยฯ สกฺกจฺจการิตาย เจตฺถ นปฺปมชฺเชยฺยฯ

[933] ตนฺทิํ มายํ หสฺสํ ขิฑฺฑนฺติ อาลสิยญฺจ มายญฺจ หสฺสญฺจ กายิกเจตสิกขิฑฺฑญฺจฯ สวิภูสนฺติ สทฺธิํ วิภูสายฯ

[934-7] อาถพฺพณนฺติ อาถพฺพณิกมนฺตปฺปโยคํฯ สุปินนฺติ สุปินสตฺถํฯ ลกฺขณนฺติ มณิลกฺขณาทิํฯ โน วิทเหติ นปฺปโยเชยฺยฯ วิรุตนฺติ มิคาทีนํ วสฺสิตํฯ เปสุณิยนฺติ เปสุญฺญํฯ กยวิกฺกเยติ ปญฺจหิ สหธมฺมิเกหิ สทฺธิํ วญฺจนาวเสน วา อุทยปตฺถนาวเสน วา น ติฏฺเฐยฺยฯ อุปวาทํ ภิกฺขุ น กเรยฺยาติ อุปวาทกเร กิเลเส อนิพฺพตฺเตนฺโต อตฺตนิ ปเรหิ สมณพฺราหฺมเณหิ อุปวาทํ น ชเนยฺยฯ คาเม จ นาภิสชฺเชยฺยาติ คาเม จ คิหิสํสคฺคาทีหิ นาภิสชฺเชยฺยฯ ลาภกมฺยา ชนํ น ลปเยยฺยาติ ลาภกามตาย ชนํ นาลปเยยฺยฯ ปยุตฺตนฺติ จีวราทีหิ สมฺปยุตฺตํ , ตทตฺถํ วา ปโยชิตํฯ

[938-9] โมสวชฺเช น นีเยถาติ มุสาวาเท น นีเยถฯ ชีวิเตนาติ ชีวิกายฯ สุตฺวา รุสิโต พหุํ วาจํ, สมณานํ วา ปุถุชนานนฺติ รุสิโต ฆฏฺฏิโต ปเรหิ เตส สมณานํ วา ขตฺติยาทิเภทานํ วา อญฺเญสํ ปุถุชนานํ พหุมฺปิ อนิฏฺฐวาจํ สุตฺวาฯ น ปฏิวชฺชาติ น ปฏิวเทยฺยฯ กิํ การณํ? น หิ สนฺโต ปฏิเสนิกโรนฺติฯ

[940] เอตญฺจ ธมฺมมญฺญายาติ สพฺพเมตํ ยถาวุตฺตํ ธมฺมํ ญตฺวาฯ วิจินนฺติ วิจินนฺโตฯ สนฺตีติ นิพฺพุติํ ญตฺวาติ นิพฺพุติํ ราคาทีนํ สนฺตีติ ญตฺวาฯ

[941] กิํการณา นปฺปมชฺเชอิติ เจ – อภิภู หิ โสติ คาถาฯ ตตฺถ อภิภูติ รูปาทีนํ อภิภวิตาฯ อนภิภูโตติ เตหิ อนภิภูโตฯ สกฺขิธมฺมมนีติหมทสฺสีติ ปจฺจกฺขเมว อนีติหํ ธมฺมมทฺทกฺขิฯ สทา นมสฺสมนุสิกฺเขติ สทา นมสฺสนฺโต ติสฺโส สิกฺขาโย สิกฺเขยฺยฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ

เกวลํ ปน เอตฺถ ‘‘จกฺขูหิ เนว โลโล’’ติอาทีหิ อินฺทฺริยสํวโร, ‘‘อนฺนานมโถ ปานาน’’นฺติอาทีหิ สนฺนิธิปฏิกฺเขปมุเขน ปจฺจยปฏิเสวนสีลํ, เมถุนโมสวชฺชเปสุณิยาทีหิ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ, ‘‘อาถพฺพณํ สุปินํ ลกฺขณ’’นฺติอาทีหิ อาชีวปาริสุทฺธิสีลํ, ‘‘ฌายี อสฺสา’’ติ อิมินา สมาธิ, ‘‘วิจินํ ภิกฺขู’’ติ อิมินา ปญฺญา, ‘‘สทา สโต สิกฺเข’’ติ อิมินา ปุน สงฺเขปโต ติสฺโสปิ สิกฺขา, ‘‘อถ อาสเนสุ สยเนสุ, อปฺปสทฺเทสุ ภิกฺขุ วิหเรยฺย, นิทฺทํ น พหุลีกเรยฺยา’’ติอาทีหิ สีลสมาธิปญฺญานํ อุปการาปการสงฺคณฺหนวิโนทนานิ วุตฺตานีติฯ เอวํ ภควา นิมฺมิตสฺส ปริปุณฺณปฏิปทํ วตฺวา อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ, เทสนาปริโยสาเน ปุราเภทสุตฺเต วุตฺตสทิโสเยวาภิสมโย อโหสีติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย ตุวฏกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

15. อตฺตทณฺฑสุตฺตวณฺณนา

[942] อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตนฺติ อตฺตทณฺฑสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? โย โส สมฺมาปริพฺพาชนียสุตฺตสฺส อุปฺปตฺติยํ วุจฺจมานาย สากิยโกลิยานํ อุทกํ ปฏิจฺจ กลโห วณฺณิโต, ตํ ญตฺวา ภควา ‘‘ญาตกา กลหํ กโรนฺติ, หนฺท เน วาเรสฺสามี’’ติ ทฺวินฺนํ เสนานํ มชฺเฌ ฐตฺวา อิมํ สุตฺตมภาสิฯ

ตตฺถ ปฐมคาถายตฺโถ – ยํ โลกสฺส ทิฏฺฐธมฺมิกํ วา สมฺปรายิกํ วา ภยํ ชาตํ, ตํ สพฺพํ อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตํ อตฺตโน ทุจฺจริตการณา ชาตํ, เอวํ สนฺเตปิ ชนํ ปสฺสถ เมธคํ, อิมํ สากิยาทิชนํ ปสฺสถ อญฺญมญฺญํ เมธคํ หิํสกํ พาธกนฺติฯ