11. กลหวิวาทสุตฺตวณฺณนา

[869] กุโต ปหูตา กลหา วิวาทาติ กลหวิวาทสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? อิทมฺปิ ตสฺมิํเยว มหาสมเย ‘‘กุโต นุ, โข, กลหาทโย อฏฺฐ ธมฺมา ปวตฺตนฺตี’’ติ อุปฺปนฺนจิตฺตานํ เอกจฺจานํ เทวตานํ เต ธมฺเม อาวิกาตุํ ปุริมนเยเนว นิมฺมิตพุทฺเธน อตฺตานํ ปุจฺฉาเปตฺวา วุตฺตํ ตตฺถ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนกฺกเมน ฐิตตฺตา สพฺพคาถา ปากฏสมฺพนฺธาเยวฯ

อนุตฺตานปทวณฺณนา ปเนตาสํ เอวํ เวทิตพฺพา – กุโตปหูตา กลหา วิวาทาติ กลโห จ ตสฺส ปุพฺพภาโค วิวาโท จาติ อิเม กุโต ชาตาฯ ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จาติ ปริเทวโสกา จ มจฺฉรา จ กุโตปหูตาฯ มานาติมานา สหเปสุณา จาติ มานา จ อติมานา จ เปสุณา จ กุโตปหูตาฯ เตติ เต สพฺเพปิ อฏฺฐ กิเลสธมฺมาฯ ตทิงฺฆ พฺรูหีติ ตํ มยา ปุจฺฉิตมตฺถํ พฺรูหิ ยาจามิ ตํ อหนฺติฯ ยาจนตฺโถ หิ อิงฺฆาติ นิปาโตฯ

[870] ปิยปฺปหูตาติ ปิยวตฺถุโต ชาตาฯ ยุตฺติ ปเนตฺถ นิทฺเทเส (มหานิ. 98) วุตฺตา เอวฯ มจฺเฉรยุตฺตา กลหา วิวาทาติ อิมินา กลหวิวาทาทีนํ น เกวลํ ปิยวตฺถุเมว, มจฺฉริยมฺปิ ปจฺจยํ ทสฺเสติฯ กลหวิวาทสีเสน เจตฺถ สพฺเพปิ เต ธมฺมา วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ ยถา จ เอเตสํ มจฺฉริยํ, ตถา เปสุณานญฺจ วิวาทํฯ เตนาห – ‘‘วิวาทชาเตสุ จ เปสุณานี’’ติฯ

[871] ปิยาสุ โลกสฺมิํ กุโตนิทานา เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเกติ ‘‘ปิยา ปหูตา กลหา’’ติ เย เอตฺถ วุตฺตาฯ เต ปิยา โลกสฺมิํ กุโตนิทานา, น เกวลญฺจ ปิยา, เย จาปิ ขตฺติยาทโย โลภา วิจรนฺติ โลภเหตุกา โลเภนาภิภูตา วิจรนฺติ, เตสํ โส โลโภ จ กุโตนิทาโนติ ทฺเว อตฺเถ เอกาย ปุจฺฉาย ปุจฺฉติฯ อาสา จ นิฏฺฐา จาติ อาสา จ ตสฺสา อาสาย สมิทฺธิ จฯ เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺตีติ เย นรสฺส สมฺปรายาย โหนฺติ, ปรายนา โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอกา เอวายมฺปิ ปุจฺฉาฯ

[872] ฉนฺทานิทานานีติ กามจฺฉนฺทาทิฉนฺทนิทานานิฯ เย จาปิ โลภา วิจรนฺตีติ เย จาปิ ขตฺติยาทโย โลภา วิจรนฺติ เตสํ โลโภปิ ฉนฺทนิทาโนติ ทฺเวปิ อตฺเถ เอกโต วิสฺสชฺเชติฯ อิโตนิทานาติ ฉนฺทนิทานา เอวาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘กุโตนิทานา กุโตนิทานา’’ติ (สุ. นิ. 273) เอเตสุ จ สทฺทสิทฺธิ สูจิโลมสุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ

[873] วินิจฺฉยาติ ตณฺหาทิฏฺฐิวินิจฺฉยาฯ เย วาปิ ธมฺมา สมเณน วุตฺตาติ เย จ อญฺเญปิ โกธาทีหิ สมฺปยุตฺตา, ตถารูปา วา อกุสลา ธมฺมา พุทฺธสมเณน วุตฺตา, เต กุโตปหูตาติฯ

[874] ตมูปนิสฺสาย ปโหติ ฉนฺโทติ ตํ สุขทุกฺขเวทนํฯ ตทุภยวตฺถุสงฺขาตํ สาตาสาตํ อุปนิสฺสาย สํโยควิโยคปตฺถนาวเสน ฉนฺโท ปโหติฯ เอตฺตาวตา ‘‘ฉนฺโท นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโน’’ติ อยํ ปญฺโห วิสฺสชฺชิโต โหติฯ รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวญฺจาติ รูเปสุ วยญฺจ อุปฺปาทญฺจ ทิสฺวาฯ วินิจฺฉยํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเกติ อปายาทิเก โลเก อยํ ชนฺตุ โภคาธิคมนตฺถํ ตณฺหาวินิจฺฉยํ ‘‘อตฺตา เม อุปฺปนฺโน’’ติอาทินา นเยน ทิฏฺฐิวินิจฺฉยญฺจ กุรุเตฯ ยุตฺติ ปเนตฺถ นิทฺเทเส (มหานิ. 102) วุตฺตา เอวฯ เอตฺตาวตา ‘‘วินิจฺฉยา จาปิ กุโตปหูตา’’ติ อยํ ปญฺโห วิสฺสชฺชิโต โหติฯ

[875] เอเตปิ ธมฺมา ทฺวยเมว สนฺเตติ เอเตปิ โกธาทโย ธมฺมา สาตาสาตทฺวเย สนฺเต เอว ปโหนฺติ อุปฺปชฺชนฺติฯ อุปฺปตฺติ จ เนสํ นิทฺเทเส (มหานิ. 103) วุตฺตาเยวฯ เอตฺตาวตา ตติยปญฺโหปิ วิสฺสชฺชิโต โหติฯ อิทานิ โย เอวํ วิสฺสชฺชิเตสุ เอเตสุ ปญฺเหสุ กถํกถี ภเวยฺย, ตสฺส กถํกถาปหานูปายํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘กถํกถี ญาณปถาย สิกฺเข’’ติ, ญาณทสฺสนญาณาธิคมนตฺถํ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺเขยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ กิํ การณํ? ญตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมาฯ พุทฺธสมเณน หิ ญตฺวาว ธมฺมา วุตฺตา, นตฺถิ ตสฺส ธมฺเมสุ อญฺญาณํฯ อตฺตโน ปน ญาณาภาเวน เต อชานนฺโต น ชาเนยฺย, น เทสนา โทเสน, ตสฺมา กถํกถี ญาณปถาย สิกฺเข, ญตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมาติฯ

[876-7] สาตํ อสาตญฺจ กุโตนิทานาติ เอตฺถ สาตํ อสาตนฺติ สุขทุกฺขเวทนา เอว อธิปฺเปตาฯ น ภวนฺติ เหเตติ น ภวนฺติ เอเตฯ วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถํ เอตํ เม ปพฺรูหิ ยโตนิทานนฺติ สาตาสาตานํ วิภวํ ภวญฺจ เอตมฺปิ ยํ อตฺถํฯ ลิงฺคพฺยตฺตโย เอตฺถ กโตฯ อิทํ ปน วุตฺตํ โหติ – สาตาสาตานํ วิภโว ภโว จาติ โย เอส อตฺโถ, เอวํ เม ปพฺรูหิ ยโตนิทานนฺติฯ เอตฺถ จ สาตาสาตานํ วิภวภววตฺถุกา วิภวภวทิฏฺฐิโย เอว วิภวภวาติ อตฺถโต เวทิตพฺพาฯ ตถา หิ อิมสฺส ปญฺหสฺส วิสฺสชฺชนปกฺเข ‘‘ภวทิฏฺฐิปิ ผสฺสนิทานา, วิภวทิฏฺฐิปิ ผสฺสนิทานา’’ติ นิทฺเทเส (มหานิ. 105) วุตฺตํฯ อิโตนิทานนฺติ ผสฺสนิทานํฯ

[878] กิสฺมิํ วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาติ กิสฺมิํ วีติวตฺเต จกฺขุสมฺผสฺสาทโย ปญฺจ ผสฺสา น ผุสนฺติฯ

[879] นามญฺจ รูปญฺจ ปฏิจฺจาติ สมฺปยุตฺตกนามํ วตฺถารมฺมณรูปญฺจ ปฏิจฺจฯ รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาติ รูเป วีติวตฺเต ปญฺจ ผสฺสา น ผุสนฺติฯ

[880] กถํ สเมตสฺสาติ กถํ ปฏิปนฺนสฺสฯ วิโภติ รูปนฺติ รูป วิภวติ, น ภเวยฺย วาฯ สุขํ ทุขญฺจาติ อิฏฺฐานิฏฺฐํ รูปเมว ปุจฺฉติฯ

[881] น สญฺญสญฺญีติ ยถา สเมตสฺส วิโภติ รูปํ, โส ปกติสญฺญาย สญฺญีปิ น โหติฯ น วิสญฺญสญฺญีติ วิสญฺญายปิ วิรูปาย สญฺญาย สญฺญี น โหติ อุมฺมตฺตโก วา ขิตฺตจิตฺโต วาฯ โนปิ อสญฺญีติ สญฺญาวิรหิโตปิ น โหติ นิโรธสมาปนฺโน วา อสญฺญสตฺโต วาฯ น วิภูตสญฺญีติ ‘‘สพฺพโส รูปสญฺญาน’’นฺติอาทินา (ธ ส. 265; วิภ. 602) นเยน สมติกฺกนฺตสญฺญีปิ น โหติ อรูปชฺฌานลาภีฯ เอวํ สเมตสฺส วิโภติ รูปนฺติ เอตสฺมิํ สญฺญสญฺญิตาทิภาเว อฏฺฐตฺวา ยเทตํ วุตฺตํ ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต…เป.… อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติปฏิลาภตฺถาย จิตฺตํ อภินีหรตี’’ติฯ เอวํ สเมตสฺส อรูปมคฺคสมงฺคิโน วิโภติ รูปํฯ สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขาติ เอวํ ปฏิปนฺนสฺสาปิ ยา สญฺญา, ตนฺนิทานา ตณฺหาทิฏฺฐิปปญฺจา อปฺปหีนา เอว โหนฺตีติ ทสฺเสติฯ

[882-3] เอตฺตาวตคฺคํ นุ วทนฺติ, เหเก ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเสฯ อุทาหุ อญฺญมฺปิ วทนฺติ เอตฺโตติ เอตฺตาวตา นุ อิธ ปณฺฑิตา สมณพฺราหฺมณา อคฺคํ สุทฺธิํ สตฺตสฺส วทนฺติ, อุทาหุ อญฺญมฺปิ เอตฺโต อรูปสมาปตฺติโต อธิกํ วทนฺตีติ ปุจฺฉติฯ เอตฺตาวตคฺคมฺปิ วทนฺติ เหเกติ เอเก สสฺสตวาทา สมณพฺราหฺมณา ปณฺฑิตมานิโน เอตฺตาวตาปิ อคฺคํ สุทฺธิํ วทนฺติฯ เตสํ ปเนเก สมยํ วทนฺตีติ เตสํเยว เอเก อุจฺเฉทวาทา สมยํ อุจฺเฉทํ วทนฺติฯ อนุปาทิเสเส กุสลา วทานาติ อนุปาทิเสเส กุสลวาทา สมานาฯ

[884] เอเต จ ญตฺวา อุปนิสฺสิตาติ เอเต จ ทิฏฺฐิคติเก สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิโย นิสฺสิตาติ ญตฺวาฯ ญตฺวา มุนี นิสฺสเย โส วิมํสีติ นิสฺสเย จ ญตฺวา โส วีมํสี ปณฺฑิโต พุทฺธมุนิฯ ญตฺวา วิมุตฺโตติ ทุกฺขานิจฺจาทิโต ธมฺเม ญตฺวา วิมุตฺโตฯ ภวาภวาย น สเมตีติ ปุนปฺปุนํ อุปปตฺติยา น สมาคจฺฉตีติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ เทสนาปริโยสาเน ปุราเภทสุตฺเต วุตฺตสทิโสเยวาภิสมโย อโหสีติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย กลหวิวาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. จูฬพฺยูหสุตฺตวณฺณนา

[885-6] สกํสกํทิฏฺฐิปริพฺพสานาติ จูฬพฺยูหสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? อิทมฺปิ ตสฺมิํเยว มหาสมเย ‘‘สพฺเพปิ อิเม ทิฏฺฐิคติกา ‘สาธุรูปมฺหา’ติ ภณนฺติ, กิํ นุ โข สาธุรูปาว อิเม อตฺตโนเยว ทิฏฺฐิยา ปติฏฺฐหนฺติ, อุทาหุ อญฺญมฺปิ ทิฏฺฐิํ คณฺหนฺตี’’ติ อุปฺปนฺนจิตฺตานํ เอกจฺจานํ เทวตานํ ตมตฺถํ ปกาเสตุํ ปุริมนเยเนว นิมฺมิตพุทฺเธน อตฺตานํ ปุจฺฉาเปตฺวา วุตฺตํฯ

ตตฺถ อาทิโต ทฺเวปิ คาถา ปุจฺฉาคาถาเยวฯ ตาสุ สกํสกํทิฏฺฐิปริพฺพสานาติ อตฺตโน อตฺตโน ทิฏฺฐิยา วสมานาฯ