เอส นโย สุตาทีสุฯ สญฺญาติ สญฺญาสมุฏฺฐาปิกา ทิฏฺฐิฯ ธมฺมาปิ เตสํ น ปฏิจฺฉิตาเสติ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตธมฺมาปิ เตสํ ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ เอวํ น ปฏิจฺฉิตาฯ ปารงฺคโต น ปจฺเจติ ตาทีติ นิพฺพานปารํ คโต เตน เตน มคฺเคน ปหีเน กิเลเส ปุน นาคจฺฉติ, ปญฺจหิ จ อากาเรหิ ตาที โหตีติฯ เสสํ ปากฏเมวาติฯ
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย ปรมฏฺฐกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
6. ชราสุตฺตวณฺณนา
[811] อปฺปํ วต ชีวิตนฺติ ชราสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วสฺสํ วสิตฺวา ยานิ ตานิ พุทฺธานํ สรีราโรคฺยสมฺปาทนํ อนุปฺปนฺนสิกฺขาปทปญฺญาปนํ เวเนยฺยทมนํ ตถารูปาย อฏฺฐุปฺปตฺติยา ชาตกาทิกถนนฺติอาทีนิ ชนปทจาริกานิมิตฺตานิ, ตานิ สมเวกฺขิตฺวา ชนปทจาริกํ ปกฺกามิฯ อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน สายํ สาเกตํ อนุปฺปตฺโต อญฺชนวนํ ปาวิสิฯ สาเกตวาสิโน สุตฺวา ‘‘อกาโล อิทานิ ภควนฺตํ ทสฺสนายา’’ติ วิภาตาย รตฺติยา มาลาคนฺธาทีนิ คเหตฺวา ภควโต สนฺติกํ คนฺตฺวา ปูชนวนฺทนสมฺโมทนาทีนิ กตฺวา ปริวาเรตฺวา อฏฺฐํสุ ยาว ภควโต คามปฺปเวสนเวลา, อถ ภควา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ ตํ อญฺญตโร สาเกตโก พฺราหฺมณมหาสาโล นครา นิกฺขนฺโต นครทฺวาเร อทฺทสฯ ทิสฺวา ปุตฺตสิเนหํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘จิรทิฏฺโฐสิ, ปุตฺต, มยา’’ติ ปริเทวยมาโน อภิมุโข อคมาสิฯ ภควา ภิกฺขู สญฺญาเปสิ – ‘‘อยํ, ภิกฺขเว, พฺราหฺมโณ ยํ อิจฺฉติ, ตํ กโรตุ, น วาเรตพฺโพ’’ติฯ
พฺราหฺมโณปิ วจฺฉคิทฺธินีว คาวี อาคนฺตฺวา ภควโต กายํ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ ทกฺขิณโต จ วามโต จาติ สมนฺตา อาลิงฺคิ ‘‘จิรทิฏฺโฐสิ, ปุตฺต, จิรํ วินา อโหสี’’ติ ภณนฺโตฯ ยทิ ปน โส ตถา กาตุํ น ลเภยฺย, หทยํ ผาเลตฺวา มเรยฺยฯ
โส ภควนฺตํ อโวจ – ‘‘ภควา ตุมฺเหหิ สทฺธิํ อาคตภิกฺขูนํ อหเมว ภิกฺขํ ทาตุํ สมตฺโถ, มเมว อนุคฺคหํ กโรถา’’ติฯ อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวนฯ พฺราหฺมโณ ภควโต ปตฺตํ คเหตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺโต พฺราหฺมณิยา เปเสสิ – ‘‘ปุตฺโต เม อาคโต, อาสนํ ปญฺญาเปตพฺพ’’นฺติฯ สา ตถา กตฺวา อาคมนํ ปสฺสนฺตี ฐิตา ภควนฺตํ อนฺตรวีถิยํเยว ทิสฺวา ปุตฺตสิเนหํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘จิรทิฏฺโฐสิ, ปุตฺต, มยา’’ติ ปาเทสุ คเหตฺวา โรทิตฺวา ฆรํ อติเนตฺวา สกฺกจฺจํ โภเชสิฯ ภุตฺตาวิโน พฺราหฺมโณ ปตฺตํ อปนาเมสิฯ ภควา เตสํ สปฺปายํ วิทิตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ, เทสนาปริโยสาเน อุโภปิ โสตาปนฺนา อเหสุํฯ อถ ภควนฺตํ ยาจิํสุ – ‘‘ยาว, ภนฺเต, ภควา อิมํ นครํ อุปนิสฺสาย วิหรติ, อมฺหากํเยว ฆเร ภิกฺขา คเหตพฺพา’’ติฯ ภควา ‘‘น พุทฺธา เอวํ เอกํ นิพทฺธฏฺฐานํเยว คจฺฉนฺตี’’ติ ปฏิกฺขิปิฯ เต อาหํสุ – ‘‘เตน หิ, ภนฺเต, ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ ปิณฺฑาย จริตฺวาปิ ตุมฺเห อิเธว ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา วิหารํ คจฺฉถา’’ติฯ ภควา เตสํ อนุคฺคหตฺถาย ตถา อกาสิฯ มนุสฺสา พฺราหฺมณญฺจ พฺราหฺมณิญฺจ ‘‘พุทฺธปิตา พุทฺธมาตา’’ ตฺเวว โวหริํสุฯ ตมฺปิ กุลํ ‘‘พุทฺธกุล’’นฺติ นามํ ลภิฯ
อานนฺทตฺเถโร ภควนฺตํ ปุจฺฉิ – ‘‘อหํ ภควโต มาตาปิตโร ชานามิ, อิเม ปน กสฺมา วทนฺติ ‘อหํ พุทฺธมาตา อหํ พุทฺธปิตา’’’ติฯ ภควา อาห – ‘‘นิรนฺตรํ เม, อานนฺท, พฺราหฺมณี จ พฺราหฺมโณ จ ปญฺจ ชาติสตานิ มาตาปิตโร อเหสุํ, ปญฺจ ชาติสตานิ มาตาปิตูนํ เชฏฺฐกา, ปญฺจ ชาติสตานิ กนิฏฺฐกาฯ เต ปุพฺพสิเนเหเนว กเถนฺตี’’ติ อิมญฺจ คาถมภาสิ –
‘‘ปุพฺเพว สนฺนิวาเสน, ปจฺจุปฺปนฺนหิเตน วา;
เอวํ ตํ ชายเต เปมํ, อุปฺปลํว ยโถทเก’’ติฯ (ชา. 1.2.174);
ตโต ภควา สาเกเต ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา ปุน จาริกํ จรมาโน สาวตฺถิเมว อคมาสิฯ โสปิ พฺราหฺมโณ จ พฺราหฺมณี จ ภิกฺขู อุปสงฺกมิตฺวา ปติรูปํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เสสมคฺเค ปาปุณิตฺวา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิํสุฯ
นคเร พฺราหฺมณา สนฺนิปติํสุ ‘‘อมฺหากํ ญาตเก สกฺกริสฺสามา’’ติฯ โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิโน อุปาสกาปิ สนฺนิปติํสุ อุปาสิกาโย จ ‘‘อมฺหากํ สหธมฺมิเก สกฺกริสฺสามา’’ติฯ เต สพฺเพปิ กมฺพลกูฏาคารํ อาโรเปตฺวา มาลาคนฺธาทีหิ ปูเชนฺตา นครา นิกฺขาเมสุํฯ
ภควาปิ ตํ ทิวสํ ปจฺจูสสมเย พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต เตสํ ปรินิพฺพานภาวํ ญตฺวา ‘‘ตตฺถ มยิ คเต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา พหุชนสฺส ธมฺมาภิสมโย ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถิโต อาคนฺตฺวา อาฬาหนเมว ปาวิสิฯ มนุสฺสา ทิสฺวา ‘‘มาตาปิตูนํ สรีรกิจฺจํ กาตุกาโม ภควา อาคโต’’ติ วนฺทิตฺวา อฏฺฐํสุฯ นาคราปิ กูฏาคารํ ปูเชนฺตา อาฬาหนํ อาเนตฺวา ภควนฺตํ ปุจฺฉิํสุ – ‘‘คหฏฺฐอริยสาวกา กถํ ปูเชตพฺพา’’ติฯ ภควา ‘‘ยถา อเสกฺขา ปูชิยนฺติ, ตถา ปูเชตพฺพา อิเม’’ติ อธิปฺปาเยน เตสํ อเสกฺขมุนิภาวํ ทีเปนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘อหิํสกา เย มุนโย, นิจฺจํ กาเยน สํวุตา;
เต ยนฺติ อจฺจุตํ ฐานํ, ยตฺถ คนฺตฺวา น โสจเร’’ติฯ (ธ. ป. 225);
ตญฺจ ปริสํ โอโลเกตฺวา ตงฺขณานุรูปํ ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ สุตฺตมภาสิฯ
ตตฺถ อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทนฺติ ‘‘อิทํ วต มนุสฺสานํ ชีวิตํ อปฺปํ ปริตฺตํ ฐิติปริตฺตตาย สรสปริตฺตตายา’’ติ สลฺลสุตฺเตปิ วุตฺตนยเมตํฯ โอรํ วสฺสสตาปิ มิยฺยตีติ วสฺสสตา โอรํ กลลาทิกาเลปิ มิยฺยติฯ อติจฺจาติ วสฺสสตํ อติกฺกมิตฺวาฯ ชรสาปิ มิยฺยตีติ ชรายปิ มิยฺยติฯ
[812-6] มมายิเตติ มมายิตวตฺถุการณาฯ วินาภาวสนฺตเมวิทนฺติ สนฺตวินาภาวํ วิชฺชมานวินาภาวเมว อิทํ, น สกฺกา อวินาภาเวน ภวิตุนฺติ วุตฺตํ โหติฯ มามโกติ มม อุปาสโก ภิกฺขุ วาติ สงฺขํ คโต, พุทฺธาทีนิ วา วตฺถูนิ มมายมาโนฯ สงฺคตนฺติ สมาคตํ ทิฏฺฐปุพฺพํ วาฯ ปิยายิตนฺติ ปิยํ กตํฯ นามํเยวาวสิสฺสติ อกฺเขยฺยนฺติ สพฺพํ รูปาทิธมฺมชาตํ ปหียติ, นามมตฺตเมว ตุ อวสิสฺสติ ‘‘พุทฺธรกฺขิโต, ธมฺมรกฺขิโต’’ติ เอวํ สงฺขาตุํ กเถตุํฯ มุนโยติ ขีณาสวมุนโยฯ เขมทสฺสิโนติ นิพฺพานทสฺสิโนฯ
[817] สตฺตมคาถา เอวํ มรณพฺภาหเต โลเก อนุรูปปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตาฯ ตตฺถ ปติลีนจรสฺสาติ ตโต ตโต ปติลีนํ จิตฺตํ กตฺวา จรนฺตสฺสฯ ภิกฺขุโนติ กลฺยาณปุถุชฺชนสฺส เสกฺขสฺส วาฯ สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ, โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเยติ ตสฺเสตํ ปติรูปมาหุ, โย เอวํปฏิปนฺโน นิรยาทิเภเท ภวเน อตฺตานํ น ทสฺเสยฺยฯ เอวญฺหิ โส อิมมฺหา มรณา มุจฺเจยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ
[818-20] อิทานิ โย ‘‘อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเย’’ติ เอวํ ขีณาสโว วิภาวิโต, ตสฺส วณฺณภณนตฺถํ อิโต ปรา ติสฺโส คาถาโย อาหฯ ตตฺถ สพฺพตฺถาติ ทฺวาทสสุ อายตเนสุฯ ยทิทํ ทิฏฺฐสุตํ มุเตสุ วาติ เอตฺถ ปน ยทิทํ ทิฏฺฐสุตํ, เอตฺถ วา มุเตสุ วา ธมฺเมสุ เอวํ มุนิ น อุปลิมฺปตีติ เอวํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ โธโน น หิ เตน มญฺญติ, ยทิทํ ทิฏฺฐสุตํ มุเตสุ วาติ อตฺราปิ ยทิทํ ทิฏฺฐสุตฺตํ, เตน วตฺถุนา น มญฺญติ, มุเตสุ วา ธมฺเมสุ น มญฺญตีติ เอวเมว สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ น หิ โส รชฺชติ โน วิรชฺชตีติฯ พาลปุถุชฺชนา วิย น รชฺชติ, กลฺยาณปุถุชฺชนเสกฺขา วิย น วิรชฺชติ, ราคสฺส ปน ขีณตฺตา ‘‘วิราโค’’ตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวาติฯ เทสนาปริโยสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสีติฯ
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย ชราสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
7. ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตวณฺณนา
[821] เมถุนมนุยุตฺตสฺสาติ ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? ภควติ กิร สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต ติสฺสเมตฺเตยฺยา นาม ทฺเว สหายา สาวตฺถิํ อคมํสุฯ เต สายนฺหสมยํ มหาชนํ เชตวนาภิมุขํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘กุหิํ คจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ตโต เตหิ ‘‘พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน, พหุชนหิตาย ธมฺมํ เทเสติ, ตํ โสตุํ เชตวนํ คจฺฉามา’’ติ วุตฺเต ‘‘มยมฺปิ โสสฺสามา’’ติ อคมํสุฯ เต อวญฺฌธมฺมเทสกสฺส ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปริสนฺตเร นิสินฺนาว จินฺเตสุํ – ‘‘น สกฺกา อคารมชฺเฌ ฐิเตนายํ ธมฺโม ปริปูเรตุ’’นฺติฯ อถ ปกฺกนฺเต มหาชเน ภควนฺตํ ปพฺพชฺชํ ยาจิํสุฯ ภควา ‘‘อิเม ปพฺพาเชหี’’ติ อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อาณาเปสิฯ โส เต ปพฺพาเชตฺวา ตจปญฺจกกมฺมฏฺฐานํ ทตฺวา อรญฺญวาสํ คนฺตุมารทฺโธฯ เมตฺเตยฺโย ติสฺสํ อาห – ‘‘อาวุโส, อุปชฺฌาโย อรญฺญํ คจฺฉติ, มยมฺปิ คจฺฉามา’’ติฯ ติสฺโส ‘‘อลํ อาวุโส, ภควโต ทสฺสนํ ธมฺมสฺสวนญฺจ อหํ ปิเหมิ, คจฺฉ ตฺว’’นฺติ วตฺวา น อคมาสิฯ เมตฺเตยฺโย อุปชฺฌาเยน สห คนฺตฺวา อรญฺเญ สมณธมฺมํ กโรนฺโต น จิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ สทฺธิํ อาจริยุปชฺฌาเยหิฯ ติสฺสสฺสาปิ เชฏฺฐภาตา พฺยาธินา กาลมกาสิฯ โส ตํ สุตฺวา อตฺตโน คามํ อคมาสิ, ตตฺร นํ ญาตกา ปโลเภตฺวา อุปฺปพฺพาเชสุํฯ เมตฺเตยฺโยปิ อาจริยุปชฺฌาเยหิ สทฺธิํ สาวตฺถิํ อาคโตฯ อถ ภควา วุตฺถวสฺโส ชนปทจาริกํ จรมาโน อนุปุพฺเพน ตํ คามํ ปาปุณิฯ ตตฺถ เมตฺเตยฺโย ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ, ภนฺเต, คาเม มม คิหิสหาโย อตฺถิ, มุหุตฺตํ ตาว อาคเมถ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติ วตฺวา คามํ ปวิสิตฺวา ตํ ภควโต สนฺติกํ อาเนตฺวา เอกมนฺตํ ฐิโต ตสฺสตฺถาย อาทิคาถาย ภควนฺตํ ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ ตสฺส ภควา พฺยากโรนฺโต อวเสสคาถาโย อภาสิฯ อยมสฺส สุตฺตสฺส อุปฺปตฺติฯ
ตตฺถ เมถุนมนุยุตฺตสฺสาติ เมถุนธมฺมสมายุตฺตสฺสฯ อิตีติ เอวมาหฯ อายสฺมาติ ปิยวจนเมตํ, ติสฺโสติ นามํ ตสฺส เถรสฺสฯ โส หิ ติสฺโสติ นาเมนฯ เมตฺเตยฺโยติ โคตฺตํ, โคตฺตวเสเนว เจส ปากโฏ อโหสิฯ ตสฺมา อฏฺฐุปฺปตฺติยํ วุตฺตํ ‘‘ติสฺสเมตฺเตยฺยา นาม ทฺเว สหายา’’ติฯ วิฆาตนฺติ อุปฆาตํฯ พฺรูหีติ อาจิกฺขฯ มาริสาติ ปิยวจนเมตํ, นิทุกฺขาติ วุตฺตํ โหติฯ สุตฺวาน ตว สาสนนฺติ ตว วจนํ สุตฺวาฯ วิเวเก สิกฺขิสฺสามเสติ สหายํ อารพฺภ ธมฺมเทสนํ ยาจนฺโต ภณติฯ โส ปน สิกฺขิตสิกฺโขเยวฯ
[822] มุสฺสเต วาปิ สาสนนฺติ ปริยตฺติปฏิปตฺติโต ทุวิธมฺปิ สาสนํ นสฺสติฯ วาปีติ ปทปูรณมตฺตํฯ เอตํ ตสฺมิํ อนาริยนฺติ ตสฺมิํ ปุคฺคเล เอตํ อนริยํ, ยทิทํ มิจฺฉาปฏิปทาฯ
