2. คุหฏฺฐกสุตฺตวณฺณนา

[779] สตฺโต คุหายนฺติ คุหฏฺฐกสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? ภควติ กิร สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต อายสฺมา ปิณฺโฑลภารทฺวาโช โกสมฺพิยํ คํงฺคาตีเร อาวฏฺฏกํ นาม อุเตนสฺส อุยฺยานํ, ตตฺถ อคมาสิ สีตเล ปเทเส ทิวาวิหารํ นิสีทิตุกาโมฯ อญฺญทาปิ จายํ คจฺฉเตว ตตฺถ ปุพฺพาเสวเนน ยถา ควมฺปติตฺเถโร ตาวติํสภวนนฺติ วุตฺตนยเมตํ วงฺคีสสุตฺตวณฺณนายํฯ โส ตตฺถ คงฺคาตีเร สีตเล รุกฺขมูเล สมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา ทิวาวิหารํ นิสีทิฯ ราชาปิ โข อุเตโน ตํ ทิวสํเยว อุยฺยานกีฬิกํ คนฺตฺวา พหุเทว ทิวสภาคํ นจฺจคีตาทีหิ อุยฺยาเน กีฬิตฺวา ปานมทมตฺโต เอกิสฺสา อิตฺถิยา องฺเก สีสํ กตฺวา สยิฯ เสสิตฺถิโย ‘‘สุตฺโต ราชา’’ติ อุฏฺฐหิตฺวา อุยฺยาเน ปุปฺผผลาทีนิ คณฺหนฺติโย เถรํ ทิสฺวา หิโรตฺตปฺปํ อุปฏฺฐาเปตฺวา ‘‘มา สทฺทํ อกตฺถา’’ติ อญฺญมญฺญํ นิวาเรตฺวา อปฺปสทฺทา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เถรํ สมฺปริวาเรตฺวา นิสีทิํสุฯ เถโร สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย ตาสํ ธมฺมํ เทเสสิ, ตา ตุฏฺฐา ‘‘สาธุ สาธู’’ติ วตฺวา สุณนฺติฯ

รญฺโญ สีสํ องฺเกนาทาย นิสินฺนิตฺถี ‘‘อิมา มํ โอหาย กีฬนฺตี’’ติ ตาสุ อิสฺสาปกตา อูรุํ จาเลตฺวา ราชานํ ปโพเธสิฯ ราชา ปฏิพุชฺฌิตฺวา อิตฺถาคารํ อปสฺสนฺโต ‘‘กุหิํ อิมา วสลิโย’’ติ อาหฯ สา อาห – ‘‘ตุมฺเหสุ อพหุกตา ‘สมณํ รมยิสฺสามา’ติ คตา’’ติฯ โส กุทฺโธ เถราภิมุโข อคมาสิฯ ตา อิตฺถิโย ราชานํ ทิสฺวา เอกจฺจา อุฏฺฐหิํสุ, เอกจฺจา ‘‘มหาราช, ปพฺพชิตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุณามา’’ติ น อุฏฺฐหิํสุฯ โส เตน ภิยฺโยโสมตฺตาย กุทฺโธ เถรํ อวนฺทิตฺวาว ‘‘กิมตฺถํ อาคโตสี’’ติ อาหฯ ‘‘วิเวกตฺถํ มหาราชา’’ติฯ โส ‘‘วิเวกตฺถาย อาคตา เอวํ อิตฺถาคารปริวุตา นิสีทนฺตี’’ติ วตฺวา ‘‘ตว วิเวกํ กเถหี’’ติ อาหฯ เถโร วิสารโทปิ วิเวกกถาย ‘‘นายํ อญฺญาตุกาโม ปุจฺฉตี’’ติ ตุณฺหี อโหสิฯ ราชา ‘‘สเจ น กเถสิ, ตมฺพกิปิลฺลิเกหิ ตํ ขาทาเปสฺสามี’’ติ อญฺญตรสฺมิํ อโสกรุกฺเข ตมฺพกิปิลฺลิกปุฏํ คณฺหนฺโต อตฺตโนว อุปริ วิกิริฯ โส สรีรํ ปุญฺฉิตฺวา อญฺญํ ปุฏํ คเหตฺวา เถราภิมุโข อคมาสิฯ

เถโร ‘‘สจายํ ราชา มยิ อปรชฺเฌยฺย , อปายาภิมุโข ภเวยฺยา’’ติ ตํ อนุกมฺปมาโน อิทฺธิยา อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา คโตฯ

ตโต อิตฺถิโย อาหํสุ – ‘‘มหาราช, อญฺเญ ราชาโน อีทิสํ ปพฺพชิตํ ทิสฺวา ปุปฺผคนฺธาทีหิ ปูเชนฺติ, ตฺวํ ตมฺพกิปิลฺลิกปุเฏน อาสาเทตุํ อารทฺโธ อโหสิ, กุลวํสํ นาเสตุํ อุฏฺฐิโต’’ติฯ โส อตฺตโน โทสํ ญตฺวา ตุณฺหี หุตฺวา อุยฺยานปาลํ ปุจฺฉิ – ‘‘อญฺญมฺปิ ทิวสํ เถโร อิธาคจฺฉตี’’ติ? ‘‘อาม, มหาราชา’’ติฯ เตน หิ ยทา อาคจฺฉติ, ตทา เม อาโรเจยฺยาสีติฯ โส เอกทิวสํ เถเร อาคเต อาโรเจสิฯ ราชาปิ เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา ปาเณหิ สรณํ คโต อโหสิฯ ตมฺพกิปิลฺลิกปุเฏน อาสาทิตทิวเส ปน เถโร อากาเสนาคนฺตฺวา ปุน ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา ภควโต คนฺธกุฏิยํ อุมฺมุชฺชิฯ ภควาปิ โข ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโน สีหเสยฺยํ กปฺปยมาโน เถรํ ทิสฺวา ‘‘กิํ, ภารทฺวาช, อกาเล อาคโตสี’’ติ อาหฯ เถโร ‘‘อาม ภควา’’ติ วตฺวา สพฺพํ ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ ตํ สุตฺวา ภควา ‘‘กิํ กริสฺสติ ตสฺส วิเวกกถา กามคุณคิทฺธสฺสา’’ติ วตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน นิปนฺโน เอว เถรสฺส ธมฺมเทสนตฺถํ อิมํ สุตฺตมภาสิฯ

ตตฺถ สตฺโตติ ลคฺโคฯ คุหายนฺติ กาเยฯ กาโย หิ ราคาทีนํ วาฬานํ วสโนกาสโต ‘‘คุหา’’ติ วุจฺจติฯ พหุนาภิฉนฺโนติ พหุนา ราคาทิกิเลสชาเลน อภิจฺฉนฺโนฯ เอเตน อชฺฌตฺตพนฺธนํ วุตฺตํฯ ติฏฺฐนฺติ ราคาทิวเสน ติฏฺฐนฺโตฯ นโรติ สตฺโตฯ โมหนสฺมิํ ปคาฬฺโหติ โมหนํ วุจฺจติ กามคุณาฯ เอตฺถ หิ เทวมนุสฺสา มุยฺหนฺติ, เตสุ อชฺโฌคาฬฺโห หุตฺวา ฯ เอเตน พหิทฺธาพนฺธนํ วุตฺตํฯ ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โสติ โส ตถารูโป นโร ติวิธาปิ กายวิเวกาทิกา วิเวกา ทูเร อนาสนฺเนฯ กิํการณา? กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายา, ยสฺมา โลเก กามา สุปฺปหายา น โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ

[780] เอวํ ปฐมคาถาย ‘‘ทูเร วิเวกา ตถาวิโธ’’ติ สาเธตฺวา ปุน ตถาวิธานํ สตฺตานํ ธมฺมตํ อาวิกโรนฺโต ‘‘อิจฺฉานิทานา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ อิจฺฉานิทานาติ ตณฺหาเหตุกาฯ ภวสาตพทฺธาติ สุขเวทนาทิมฺหิ ภวสาเต พทฺธาฯ

เต ทุปฺปมุญฺจาติ เต ภวสาตวตฺถุภูตา ธมฺมา, เต วา ตตฺถ พทฺธา อิจฺฉานิทานา สตฺตา ทุปฺปโมจยาฯ น หิ อญฺญโมกฺขาติ อญฺเญน จ โมเจตุํ น สกฺโกนฺติฯ การณวจนํ วา เอตํ, เต สตฺตา ทุปฺปมุญฺจาฯ กสฺมา? ยสฺมา อญฺเญน โมเจตพฺพา น โหนฺติฯ ยทิ ปน มุญฺเจยฺยุํ, สเกน ถาเมน มุญฺเจยฺยุนฺติ อยมสฺส อตฺโถฯ ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานาติ อนาคเต อตีเต วา กาเม อเปกฺขมานาฯ อิเมว กาเม ปุริเมว ชปฺปนฺติ อิเม วา ปจฺจุปฺปนฺเน กาเม ปุริเม วา ทุวิเธปิ อตีตานาคเต พลวตณฺหาย ปตฺถยมานาฯ อิเมสญฺจ ทฺวินฺนํ ปทานํ ‘‘เต ทุปฺปมุญฺจา น หิ อญฺญโมกฺขา’’ติ อิมินา สห สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ, อิตรถา ‘‘อเปกฺขมานา ชปฺปํ กิํ กโรนฺติ กิํ วา กตา’’ติ น ปญฺญาเยยฺยุํฯ

[781-2] เอวํ ปฐมคาถาย ‘‘ทูเร วิเวกา ตถาวิโธ’’ติ สาเธตฺวา ทุติยคาถาย จ ตถาวิธานํ สตฺตานํ ธมฺมตํ อาวิกตฺวา อิทานิ เนสํ ปาปกมฺมกรณํ อาวิกโรนฺโต ‘‘กาเมสุ คิทฺธา’’ติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – เต สตฺตา กาเมสุ ปริโภคตณฺหาย คิทฺธา ปริเยสนาทิมนุยุตฺตตฺตา ปสุตา สมฺโมหมาปนฺนตฺตา ปมูฬฺหา อวคมนตาย มจฺฉริตาย พุทฺธาทีนํ วจนํ อนาทิยนตาย จ อวทานิยาฯ กายวิสมาทิมฺหิ วิสเม นิวิฏฺฐา อนฺตกาเล มรณทุกฺขูปนีตา ‘‘กิํสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเส’’ติ ปริเทวยนฺตีติฯ ยสฺมา เอตเทว, ตสฺมา หิ สิกฺเขถ…เป.… มาหุ ธีราติฯ ตตฺถ สิกฺเขถาติ ติสฺโส สิกฺขา อาปชฺเชยฺยฯ อิเธวาติ อิมสฺมิํเยว สาสเนฯ เสสมุตฺตานเมวฯ

[783] อิทานิ เย ตถา น กโรนฺติ, เตสํ พฺยสนปฺปตฺติํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปสฺสามี’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ ปสฺสามีติ มํสจกฺขุอาทีหิ เปกฺขามิฯ โลเกติ อปายาทิมฺหิฯ ปริผนฺทมานนฺติ อิโต จิโต จ ผนฺทมานํฯ ปชํ อิมนฺติ อิมํ สตฺตกายํฯ ตณฺหคตนฺติ ตณฺหาย คตํ อภิภูตํ, นิปาติตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ภเวสูติ กามภวาทีสุฯ หีนา นราติ หีนกมฺมนฺตา นราฯ มจฺจุมุเข ลปนฺตีติ อนฺตกาเล สมฺปตฺเต มรณมุเข ปริเทวนฺติฯ อวีตตณฺหาเสติ อวิคตตณฺหาฯ ภวาภเวสูติ กามภวาทีสุฯ อถ วา ภวาภเวสูติ ภวภเวสุ, ปุนปฺปุนภเวสูติ วุตฺตํ โหติฯ

[784] อิทานิ ยสฺมา อวีตตณฺหา เอวํ ผนฺทนฺติ จ ลปนฺติ จ, ตสฺมา ตณฺหาวินเย สมาทเปนฺโต ‘‘มมายิเต’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ มมายิเตติ ตณฺหาทิฏฺฐิมมตฺเตหิ ‘‘มม’’นฺติ ปริคฺคหิเต วตฺถุสฺมิํฯ

ปสฺสถาติ โสตาเร อาลปนฺโต อาหฯ เอตมฺปีติ เอตมฺปิ อาทีนวํฯ เสสํ ปากฏเมวฯ

[785] เอวเมตฺถ ปฐมคาถาย อสฺสาทํ, ตโต ปราหิ จตูหิ อาทีนวญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สอุปายํ นิสฺสรณํ นิสฺสรณานิสํสญฺจ ทสฺเสตุํ สพฺพาหิ วา เอตาหิ กามานํ อาทีนวํ โอการํ สํกิเลสญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุโภสุ อนฺเตสู’’ติ คาถาทฺวยมาหฯ ตตฺถ อุโภสุ อนฺเตสูติ ผสฺสผสฺสสมุทยาทีสุ ทฺวีสุ ปริจฺเฉเทสุฯ วิเนยฺย ฉนฺทนฺติ ฉนฺทราคํ วิเนตฺวาฯ ผสฺสํ ปริญฺญายาติ จกฺขุสมฺผสฺสาทิผสฺสํ, ผสฺสานุสาเรน วา ตํสมฺปยุตฺเต สพฺเพปิ อรูปธมฺเม, เตสํ วตฺถุทฺวารารมฺมณวเสน รูปธมฺเม จาติ สกลมฺปิ นามรูปํ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวาฯ อนานุคิทฺโธติ รูปาทีสุ สพฺพธมฺเมสุ อคิทฺโธฯ ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโนติ ยํ อตฺตนา ครหติ, ตํ อกุรุมาโนฯ นลิปฺปตี ทิฏฺฐสุเตสุ ธีโรติ โส เอวรูโป ธิติสมฺปนฺโน ธีโร ทิฏฺเฐสุ จ สุเตสุ จ ธมฺเมสุ ทฺวินฺนํ เลปานํ เอเกนปิ เลเปน น ลิปฺปติฯ อากาสมิว นิรุปลิตฺโต อจฺจนฺตโวทานปฺปตฺโต โหติฯ

[786] สญฺญํ ปริญฺญาติ คาถาย ปน อยํ สงฺเขปตฺโถ – น เกวลญฺจ ผสฺสเมว, อปิจ โข ปน กามสญฺญาทิเภทํ สญฺญมฺปิ, สญฺญานุสาเรน วา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว นามรูปํ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวา อิมาย ปฏิปทาย จตุพฺพิธมฺปิ วิตเรยฺย โอฆํ, ตโต โส ติณฺโณโฆ ตณฺหาทิฏฺฐิปริคฺคเหสุ ตณฺหาทิฏฺฐิเลปปฺปหาเนน โนปลิตฺโต ขีณาสวมุนิ ราคาทิสลฺลานํ อพฺพูฬฺหตฺตา อพฺพูฬฺหสลฺโล สติเวปุลฺลปฺปตฺติยา อปฺปมตฺโต จรํ, ปุพฺพภาเค วา อปฺปมตฺโต จรํ เตน อปฺปมาทจาเรน อพฺพูฬฺหสลฺโล หุตฺวา สกปรตฺตภาวาทิเภทํ นาสีสตี โลกมิมํ ปรญฺจ, อญฺญทตฺถุ จริมจิตฺตนิโรธา นิรุปาทาโน ชาตเวโทว ปรินิพฺพาตีติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ ธมฺมเนตฺติฏฺฐปนเมว กโรนฺโต, น อุตฺตริํ อิมาย เทสนาย มคฺคํ วา ผลํ วา อุปฺปาเทสิ ขีณาสวสฺส เทสิตตฺตาติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย คุหฏฺฐกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ทุฏฺฐฏฺฐกสุตฺตวณฺณนา

[787] วทนฺติ เว ทุฏฺฐมนาปีติ ทุฏฺฐฏฺฐกสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? อาทิคาถาย ตาว อุปฺปตฺติ – มุนิสุตฺตนเยน ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ อุปฺปนฺนลาภสกฺการํ อสหมานา ติตฺถิยา สุนฺทริํ ปริพฺพาชิกํ อุยฺโยเชสุํฯ สา กิร ชนปทกลฺยาณี เสตวตฺถปริพฺพาชิกาว อโหสิฯ สา สุนฺหาตา สุนิวตฺถา มาลาคนฺธวิเลปนวิภูสิตา ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา สาวตฺถิวาสีนํ เชตวนโต นิกฺขมนเวลาย สาวตฺถิโต นิกฺขมิตฺวา เชตวนาภิมุขี คจฺฉติฯ มนุสฺเสหิ จ ‘‘กุหิํ คจฺฉสี’’ติ ปุจฺฉิตา ‘‘สมณํ โคตมํ สาวเก จสฺส รมยิตุํ คจฺฉามี’’ติ วตฺวา เชตวนทฺวารโกฏฺฐเก วิจริตฺวา เชตวนทฺวารโกฏฺฐเก ปิทหิเต นครํ ปวิสิตฺวา ปภาเต ปุน เชตวนํ คนฺตฺวา คนฺธกุฏิสมีเป ปุปฺผานิ วิจินนฺตี วิย จรติ ฯ พุทฺธุปฏฺฐานํ อาคเตหิ จ มนุสฺเสหิ ‘‘กิมตฺถํ อาคตาสี’’ติ ปุจฺฉิตา ยํกิญฺจิเทว ภณติฯ เอวํ อฑฺฒมาสมตฺเต วีติกฺกนฺเต ติตฺถิยา ตํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา ปริขาตเฏ นิกฺขิปิตฺวา ปภาเต ‘‘สุนฺทริํ น ปสฺสามา’’ติ โกลาหลํ กตฺวา รญฺโญ จ อาโรเจตฺวา เตน อนุญฺญาตา เชตวนํ ปวิสิตฺวา วิจินนฺตา วิย ตํ นิกฺขิตฺตฏฺฐานา อุทฺธริตฺวา มญฺจกํ อาโรเปตฺวา นครํ อภิหริตฺวา อุปกฺโกสํ อกํสุฯ สพฺพํ ปาฬิยํ (อุทา. 38) อาคตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

ภควา ตํ ทิวสํ ปจฺจูสสมเย พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต ‘‘ติตฺถิยา อชฺช อยสํ อุปฺปาเทสฺสนฺตี’’ติ ญตฺวา ‘‘เตสํ สทฺทหิตฺวา มาทิเส จิตฺตํ ปโกเปตฺวา มหาชโน อปายาภิมุโข มา อโหสี’’ติ คนฺธกุฏิทฺวารํ ปิทหิตฺวา อนฺโตคนฺธกุฏิยํเยว อจฺฉิ, น นครํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ ภิกฺขู ปน ทฺวารํ ปิทหิตํ ทิสฺวา ปุพฺพสทิสเมว ปวิสิํสุฯ มนุสฺสา ภิกฺขู ทิสฺวา นานปฺปกาเรหิ อกฺโกสิํสุฯ อถ อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ตํ ปวตฺติํ อาโรเจตฺวา ‘‘ติตฺถิเยหิ, ภนฺเต, มหาอยโส อุปฺปาทิโต, น สกฺกา อิธ วสิตุํ, วิปุโล ชมฺพุทีโป, อญฺญตฺถ คจฺฉามา’’ติ อาหฯ ตตฺถปิ อยเส อุฏฺฐิเต กุหิํ คมิสฺสสิ อานนฺทาติ? ‘‘อญฺญํ นครํ ภควา’’ติฯ