เมนู

4. อฏฺฐกวคฺโค

1. กามสุตฺตวณฺณนา

[773] กามํ กามยมานสฺสาติ กามสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? ภควติ กิร สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต อญฺญตโร พฺราหฺมโณ สาวตฺถิยา เชตวนสฺส จ อนฺตเร อจิรวตีนทีตีเร ‘‘ยวํ วปิสฺสามี’’ติ เขตฺตํ กสติฯ ภควา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ปิณฺฑาย ปวิสนฺโต ตํ ทิสฺวา อาวชฺเชนฺโต อทฺทส – ‘‘อสฺส พฺราหฺมณสฺส ยวา วินสฺสิสฺสนฺตี’’ติ, ปุน อุปนิสฺสยสมฺปตฺติํ อาวชฺเชนฺโต จสฺส โสตาปตฺติผลสฺส อุปนิสฺสยํ อทฺทสฯ ‘‘กทา ปาปุเณยฺยา’’ติ อาวชฺเชนฺโต ‘‘สสฺเส วินฏฺเฐ โสกาภิภูโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา’’ติ อทฺทสฯ ตโต จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ ตทา เอว พฺราหฺมณํ อุปสงฺกมิสฺสามิ, น เม โอวาทํ โสตพฺพํ มญฺญิสฺสติฯ นานารุจิกา หิ พฺราหฺมณา, หนฺท, นํ อิโต ปภุติเยว สงฺคณฺหามิ, เอวํ มยิ มุทุจิตฺโต หุตฺวา ตทา โอวาทํ โสสฺสตี’’ติ พฺราหฺมณํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห – ‘‘กิํ, พฺราหฺมณ, กโรสี’’ติฯ พฺราหฺมโณ ‘‘เอวํ อุจฺจากุลีโน สมโณ โคตโม มยา สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กโรตี’’ติ ตาวตเกเนว ภควติ ปสนฺนจิตฺโต หุตฺวา ‘‘เขตฺตํ, โภ โคตม, กสามิ ยวํ วปิสฺสามี’’ติ อาหฯ อถ สาริปุตฺตตฺเถโร จินฺเตสิ – ‘‘ภควา พฺราหฺมเณน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ อกาสิ, น จ อเหตุ อปฺปจฺจยา ตถาคตา เอวํ กโรนฺติ, หนฺทาหมฺปิ เตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กโรมี’’ติ พฺราหฺมณํ อุปสงฺกมิตฺวา ตเถว ปฏิสนฺถารมกาสิฯ เอวํ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร เสสา จ อสีติ มหาสาวกาฯ พฺราหฺมโณ อตีว อตฺตมโน อโหสิฯ

อถ ภควา สมฺปชฺชมาเนปิ สสฺเส เอกทิวสํ กตภตฺตกิจฺโจ สาวตฺถิโต เชตวนํ คจฺฉนฺโต มคฺคา โอกฺกมฺม พฺราหฺมณสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อาห – ‘‘สุนฺทรํ เต, พฺราหฺมณ, ยวกฺเขตฺต’’นฺติฯ ‘‘เอวํ, โภ โคตม, สุนฺทรํ, สเจ สมฺปชฺชิสฺสติ, ตุมฺหากมฺปิ สํวิภาคํ กริสฺสามี’’ติฯ อถสฺส จตุมาสจฺจเยน ยวา นิปฺผชฺชิํสุฯ ตสฺส ‘‘อชฺช วา สฺเว วา ลายิสฺสามี’’ติ อุสฺสุกฺกํ กุรุมานสฺเสว มหาเมโฆ อุฏฺฐหิตฺวา สพฺพรตฺติํ วสฺสิฯ อจิรวตี นที ปูรา อาคนฺตฺวา สพฺพํ ยวํ วหิฯ พฺราหฺมโณ สพฺพรตฺติํ อนตฺตมโน หุตฺวา ปภาเต นทีตีรํ คโต สพฺพํ สสฺสวิปตฺติํ ทิสฺวา ‘‘วินฏฺโฐมฺหิ, กถํ ทานิ ชีวิสฺสามี’’ติ พลวโสกํ อุปฺปาเทสิ

ภควาปิ ตเมว รตฺติํ ปจฺจูสสมเย พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต ‘‘อชฺช พฺราหฺมณสฺส ธมฺมเทสนากาโล’’ติ ญตฺวา ภิกฺขาจารวตฺเตน สาวตฺถิํ ปวิสิตฺวา พฺราหฺมณสฺส ฆรทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ ทิสฺวา ‘‘โสกาภิภูตํ มํ อสฺสาเสตุกาโม สมโณ โคตโม อาคโต’’ติ จินฺเตตฺวา อาสนํ ปญฺญาเปตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา ภควนฺตํ นิสีทาเปสิฯ ภควา ชานนฺโตว พฺราหฺมณํ ปุจฺฉิ – ‘‘กิํ พฺราหฺมณ ปทุฏฺฐจิตฺโต วิหาสี’’ติ? อาม, โภ โคตม, สพฺพํ เม ยวกฺเขตฺตํ อุทเกน วูฬฺหนฺติฯ อถ ภควา ‘‘น, พฺราหฺมณ, วิปนฺเน โทมนสฺสํ, สมฺปนฺเน จ โสมนสฺสํ กาตพฺพํฯ กามา หิ นาม สมฺปชฺชนฺติปิ วิปชฺชนฺติปี’’ติ วตฺวา ตสฺส พฺราหฺมณสฺส สปฺปายํ ญตฺวา ธมฺมเทสนาวเสน อิมํ สุตฺตมภาสิฯ ตตฺถ สงฺเขปโต ปทตฺถสมฺพนฺธมตฺตเมว วณฺณยิสฺสาม, วิตฺถาโร ปน นิทฺเทเส (มหานิ. 1) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ยถา จ อิมสฺมิํ สุตฺเต, เอวํ อิโต ปรํ สพฺพสุตฺเตสุฯ

ตตฺถ กามนฺติ มนาปิยรูปาทิเตภูมกธมฺมสงฺขาตํ วตฺถุกามํ, กามยมานสฺสาติ อิจฺฉมานสฺสฯ ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌตีติ ตสฺส กามยมานสฺส สตฺตสฺส ตํ กามสงฺขาตํ วตฺถุ สมิชฺฌติ เจ, สเจ โส ตํ ลภตีติ วุตฺตํ โหติฯ อทฺธา ปีติมโน โหตีติ เอกํสํ ตุฏฺฐจิตฺโต โหติฯ ลทฺธาติ ลภิตฺวาฯ มจฺโจติ สตฺโตฯ ยทิจฺฉตีติ ยํ อิจฺฉติฯ

[774] ตสฺส เจ กามยานสฺสาติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส กาเม อิจฺฉมานสฺส, กาเมน วา ยายมานสฺสฯ ฉนฺทชาตสฺสาติ ชาตตณฺหสฺสฯ ชนฺตุโนติ สตฺตสฺสฯ เต กามา ปริหายนฺตีติ เต กามา ปริหายนฺติ เจฯ สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตีติ อถ อโยมยาทินา สลฺเลน วิทฺโธ วิย ปีฬียติฯ

[775] ตติยคาถาย สงฺเขปตฺโถ – โย ปน อิเม กาเม ตตฺถ ฉนฺทราควิกฺขมฺภเนน วา สมุจฺเฉเทน วา อตฺตโน ปาเทน สปฺปสฺส สิรํ อิว ปริวชฺเชติฯ โส ภิกฺขุ สพฺพํ โลกํ วิสริตฺวา ฐิตตฺตา โลเก วิสตฺติกาสงฺขาตํ ตณฺหํ สโต หุตฺวา สมติวตฺตตีติฯ

[776-8] ตโต ปราสํ ติสฺสนฺนํ คาถานํ อยํ สงฺเขปตฺโถ – โย เอตํ สาลิกฺเขตฺตาทิํ เขตฺตํ วา ฆรวตฺถาทิํ วตฺถุํ วา กหาปณสงฺขาตํ หิรญฺญํ วา โคอสฺสเภทํ ควาสฺสํ วา อิตฺถิสญฺญิกา ถิโย วา ญาติพนฺธวาที พนฺธู วา อญฺเญ วา มนาปิยรูปาที ปุถุ กาเม อนุคิชฺฌติ, ตํ ปุคฺคลํ อพลสงฺขาตา กิเลสา พลียนฺติ สหนฺติ มทฺทนฺติ, สทฺธาพลาทิวิรเหน วา อพลํ ตํ ปุคฺคลํ อพลา กิเลสา พลียนฺติ, อพลตฺตา พลียนฺตีติ อตฺโถฯ อถ ตํ กามคิทฺธํ กาเม รกฺขนฺตํ ปริเยสนฺตญฺจ สีหาทโย จ ปากฏปริสฺสยา กายทุจฺจริตาทโย จ อปากฏปริสฺสยา มทฺทนฺติ, ตโต อปากฏปริสฺสเยหิ อภิภูตํ ตํ ปุคฺคลํ ชาติอาทิทุกฺขํ ภินฺนํ นาวํ อุทกํ วิย อนฺเวติฯ ตสฺมา กายคตาสติอาทิภาวนาย ชนฺตุ สทา สโต หุตฺวา วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทวเสน รูปาทีสุ วตฺถุกาเมสุ สพฺพปฺปการมฺปิ กิเลสกามํ ปริวชฺเชนฺโต กามานิ ปริวชฺชเยฯ เอวํ เต กาเม ปหาย ตปฺปหานกรมคฺเคเนว จตุพฺพิธมฺปิ ตเร โอฆํ ตเรยฺย ตริตุํ สกฺกุเณยฺยฯ ตโต ยถา ปุริโส อุทกครุกํ นาวํ สิญฺจิตฺวา ลหุกาย นาวาย อปฺปกสิเรเนว ปารคู ภเวยฺย, ปารํ คจฺเฉยฺย, เอวเมว อตฺตภาวนาวํ กิเลสูทกครุกํ สิญฺจิตฺวา ลหุเกน อตฺตภาเวน ปารคู ภเวยฺย, สพฺพธมฺมปารํ นิพฺพานํ คโต ภเวยฺย, อรหตฺตปฺปตฺติยา คจฺเฉยฺย จ, อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพาตีติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ เทสนาปริโยสาเน พฺราหฺมโณ จ พฺราหฺมณี จ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสูติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย กามสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. คุหฏฺฐกสุตฺตวณฺณนา

[779] สตฺโต คุหายนฺติ คุหฏฺฐกสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? ภควติ กิร สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต อายสฺมา ปิณฺโฑลภารทฺวาโช โกสมฺพิยํ คํงฺคาตีเร อาวฏฺฏกํ นาม อุเตนสฺส อุยฺยานํ, ตตฺถ อคมาสิ สีตเล ปเทเส ทิวาวิหารํ นิสีทิตุกาโมฯ อญฺญทาปิ จายํ คจฺฉเตว ตตฺถ ปุพฺพาเสวเนน ยถา ควมฺปติตฺเถโร ตาวติํสภวนนฺติ วุตฺตนยเมตํ วงฺคีสสุตฺตวณฺณนายํฯ โส ตตฺถ คงฺคาตีเร สีตเล รุกฺขมูเล สมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา ทิวาวิหารํ นิสีทิฯ ราชาปิ โข อุเตโน ตํ ทิวสํเยว อุยฺยานกีฬิกํ คนฺตฺวา พหุเทว ทิวสภาคํ นจฺจคีตาทีหิ อุยฺยาเน กีฬิตฺวา ปานมทมตฺโต เอกิสฺสา อิตฺถิยา องฺเก สีสํ กตฺวา สยิฯ เสสิตฺถิโย ‘‘สุตฺโต ราชา’’ติ อุฏฺฐหิตฺวา อุยฺยาเน ปุปฺผผลาทีนิ คณฺหนฺติโย เถรํ ทิสฺวา หิโรตฺตปฺปํ อุปฏฺฐาเปตฺวา ‘‘มา สทฺทํ อกตฺถา’’ติ อญฺญมญฺญํ นิวาเรตฺวา อปฺปสทฺทา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เถรํ สมฺปริวาเรตฺวา นิสีทิํสุฯ เถโร สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย ตาสํ ธมฺมํ เทเสสิ, ตา ตุฏฺฐา ‘‘สาธุ สาธู’’ติ วตฺวา สุณนฺติฯ

รญฺโญ สีสํ องฺเกนาทาย นิสินฺนิตฺถี ‘‘อิมา มํ โอหาย กีฬนฺตี’’ติ ตาสุ อิสฺสาปกตา อูรุํ จาเลตฺวา ราชานํ ปโพเธสิฯ ราชา ปฏิพุชฺฌิตฺวา อิตฺถาคารํ อปสฺสนฺโต ‘‘กุหิํ อิมา วสลิโย’’ติ อาหฯ สา อาห – ‘‘ตุมฺเหสุ อพหุกตา ‘สมณํ รมยิสฺสามา’ติ คตา’’ติฯ โส กุทฺโธ เถราภิมุโข อคมาสิฯ ตา อิตฺถิโย ราชานํ ทิสฺวา เอกจฺจา อุฏฺฐหิํสุ, เอกจฺจา ‘‘มหาราช, ปพฺพชิตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุณามา’’ติ น อุฏฺฐหิํสุฯ โส เตน ภิยฺโยโสมตฺตาย กุทฺโธ เถรํ อวนฺทิตฺวาว ‘‘กิมตฺถํ อาคโตสี’’ติ อาหฯ ‘‘วิเวกตฺถํ มหาราชา’’ติฯ โส ‘‘วิเวกตฺถาย อาคตา เอวํ อิตฺถาคารปริวุตา นิสีทนฺตี’’ติ วตฺวา ‘‘ตว วิเวกํ กเถหี’’ติ อาหฯ เถโร วิสารโทปิ วิเวกกถาย ‘‘นายํ อญฺญาตุกาโม ปุจฺฉตี’’ติ ตุณฺหี อโหสิฯ ราชา ‘‘สเจ น กเถสิ, ตมฺพกิปิลฺลิเกหิ ตํ ขาทาเปสฺสามี’’ติ อญฺญตรสฺมิํ อโสกรุกฺเข ตมฺพกิปิลฺลิกปุฏํ คณฺหนฺโต อตฺตโนว อุปริ วิกิริฯ โส สรีรํ ปุญฺฉิตฺวา อญฺญํ ปุฏํ คเหตฺวา เถราภิมุโข อคมาสิฯ