เมนู

อยญฺจ อุกฺกฏฺฐํ กตฺวา ปูเรสิ, ตสฺมา สตฺต มาเส ฐตฺวา อตฺตโน อายุสงฺขารปริกฺขยํ ญตฺวา นฺหายิตฺวา นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา ทิคุณํ สงฺฆาฏิํ ปารุปิตฺวา ทสพลาภิมุโข ปญฺจปติฏฺฐิตํ วนฺทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา หิงฺคุลกปพฺพตํ นิสฺสาย ฐิตโกว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิฯ ตสฺส ปรินิพฺพุตภาวํ ญตฺวา ภควา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ ตตฺถ คนฺตฺวา สรีรกิจฺจํ กตฺวา ธาตุโย คาหาเปตฺวา เจติยํ ปติฏฺฐาเปตฺวา อคมาสีติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย นาลกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. ทฺวยตานุปสฺสนาสุตฺตวณฺณนา

เอวํ เม สุตนฺติ ทฺวยตานุปสฺสนาสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? อิมสฺส สุตฺตสฺส อตฺตชฺฌาสยโต อุปฺปตฺติฯ อตฺตชฺฌาสเยน หิ ภควา อิมํ สุตฺตํ เทเสสิฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปนสฺส อตฺถวณฺณนายเมว อาวิ ภวิสฺสติฯ ตตฺถ เอวํ เม สุตนฺติอาทีนิ วุตฺตนยาเนวฯ ปุพฺพาราเมติ สาวตฺถินครสฺส ปุรตฺถิมทิสายํ อาราเมฯ มิคารมาตุ ปาสาเทติ เอตฺถ วิสาขา อุปาสิกา อตฺตโน สสุเรน มิคาเรน เสฏฺฐินา มาตุฏฺฐาเน ฐปิตตฺตา ‘‘มิคารมาตา’’ติ วุจฺจติฯ ตาย มิคารมาตุยา นวโกฏิอคฺฆนกํ มหาลตาปิฬนฺธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา การาปิโต ปาสาโท เหฏฺฐา จ อุปริ จ ปญฺจ ปญฺจ คพฺภสตานิ กตฺวา สหสฺสกูฏาคารคพฺโภ, โส ‘‘มิคารมาตุปาสาโท’’ติ วุจฺจติฯ ตสฺมิํ มิคารมาตุ ปาสาเทฯ

เตน โข ปน สมเยน ภควาติ ยํ สมยํ ภควา สาวตฺถิํ นิสฺสาย ปุพฺพาราเม มิคารมาตุ ปาสาเท วิหรติ, เตน สมเยนฯ ตทหุโปสเถติ ตสฺมิํ อหุ อุโปสเถ, อุโปสถทิวเสติ วุตฺตํ โหติฯ ปนฺนรเสติ อิทํ อุโปสถคฺคหเณน สมฺปตฺตาวเสสุโปสถปฏิกฺเขปวจนํฯ ปุณฺณาย ปุณฺณมาย รตฺติยาติ ปนฺนรสทิวสตฺตา ทิวสคณนาย อพฺภาทิอุปกฺกิเลสวิรหตฺตา รตฺติคุณสมฺปตฺติยา จ ปุณฺณตฺตา ปุณฺณาย, ปริปุณฺณจนฺทตฺตา ปุณฺณมาย จ รตฺติยาฯ ภิกฺขุสงฺฆปริวุโตติ ภิกฺขุสงฺเฆน ปริวุโตฯ อพฺโภกาเส นิสินฺโน โหตีติ มิคารมาตุ รตนปาสาทปริเวเณ อพฺโภกาเส อุปริ อปฺปฏิจฺฉนฺเน โอกาเส ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสินฺโน โหติฯ

ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูตนฺติ อตีว ตุณฺหีภูตํ, ยโต ยโต วา อนุวิโลเกติ , ตโต ตโต ตุณฺหีภูตํ, ตุณฺหีภูตํ วาจาย, ปุน ตุณฺหีภูตํ กาเยนฯ ภิกฺขุสงฺฆํ อนุวิโลเกตฺวาติ ตํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนํ อเนกสหสฺสภิกฺขุปริมาณํ ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูตํ ภิกฺขุสงฺฆํ ‘‘เอตฺตกา เอตฺถ โสตาปนฺนา, เอตฺตกา สกทาคามิโน, เอตฺตกา อนาคามิโน เอตฺตกา อารทฺธวิปสฺสกา กลฺยาณปุถุชฺชนา, อิมสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส กีทิสี ธมฺมเทสนา สปฺปายา’’ติ สปฺปายธมฺมเทสนาปริจฺเฉทนตฺถํ อิโต จิโต จ วิโลเกตฺวาฯ

เย เต, ภิกฺขเว, กุสลา ธมฺมาติ เย เต อาโรคฺยฏฺเฐน อนวชฺชฏฺเฐน อิฏฺฐผลฏฺเฐน โกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐน จ กุสลา สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺมา, ตชฺโชตกา วา ปริยตฺติธมฺมาฯ อริยา นิยฺยานิกา สมฺโพธคามิโนติ อุปคนฺตพฺพฏฺเฐน อริยา, โลกโต นิยฺยานฏฺเฐน นิยฺยานิกา, สมฺโพธสงฺขาตํ อรหตฺตํ คมนฏฺเฐน สมฺโพธคามิโนฯ เตสํ โว ภิกฺขเว…เป.… สวนาย, เตสํ ภิกฺขเว กุสลานํ…เป.… สมฺโพธคามีนํ กา อุปนิสา, กิํ การณํ, กิํ ปโยชนํ ตุมฺหากํ สวนาย, กิมตฺถํ ตุมฺเห เต ธมฺเม สุณาถาติ วุตฺตํ โหติฯ ยาวเทว ทฺวยตานํ ธมฺมานํ ยถาภูตํ ญาณายาติ เอตฺถ ยาวเทวาติ ปริจฺเฉทาวธารณวจนํฯ ทฺเว อวยวา เอเตสนฺติ ทฺวยา, ทฺวยา เอว ทฺวยตา, เตสํ ทฺวยตานํฯ ‘‘ทฺวยาน’’นฺติปิ ปาโฐฯ ยถาภูตํ ญาณายาติ อวิปรีตญาณายฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ยเทตํ โลกิยโลกุตฺตราทิเภเทน ทฺวิธา ววตฺถิตานํ ธมฺมานํ วิปสฺสนาสงฺขาตํ ยถาภูตญาณํ, เอตทตฺถาย น อิโต ภิยฺโยติ, สวเนน หิ เอตฺตกํ โหติ, ตทุตฺตริ วิเสสาธิคโม ภาวนายาติฯ กิญฺจ ทฺวยตํ วเทถาติ เอตฺถ ปน สเจ, โว ภิกฺขเว, สิยา, กิญฺจ ตุมฺเห, ภนฺเต, ทฺวยตํ วเทถาติ อยมธิปฺปาโยฯ ปทตฺโถ ปน ‘‘กิญฺจ ทฺวยตาภาวํ วเทถา’’ติฯ

(1) ตโต ภควา ทฺวยตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ เอวมาทิมาหฯ ตตฺถ ทฺวยตานํ จตุสจฺจธมฺมานํ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ, อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ เอวํ โลกิยสฺส เอกสฺส อวยวสฺส สเหตุกสฺส วา ทุกฺขสฺส ทสฺสเนน อยํ เอกานุปสฺสนา, อิตรา โลกุตฺตรสฺส ทุติยสฺส อวยวสฺส สอุปายสฺส วา นิโรธสฺส ทสฺสเนน ทุติยานุปสฺสนาฯ ปฐมา เจตฺถ ตติยจตุตฺถวิสุทฺธีหิ โหติ, ทุติยา ปญฺจมวิสุทฺธิยาฯ

เอวํ สมฺมา ทฺวยตานุปสฺสิโนติ อิมินา วุตฺตนเยน สมฺมา ทฺวยธมฺเม อนุปสฺสนฺตสฺส สติยา อวิปฺปวาเสน อปฺปมตฺตสฺส, กายิกเจตสิกวีริยาตาเปน อาตาปิโน กาเย จ ชีวิเต จ นิรเปกฺขตฺตา , ปหิตตฺตสฺสปาฏิกงฺขนฺติ อิจฺฉิตพฺพํฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเม อญฺญาติ อสฺมิํเยว อตฺตภาเว อรหตฺตํฯ สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตาติ ‘‘อุปาทิเสส’’นฺติ ปุนพฺภววเสน อุปาทาตพฺพกฺขนฺธเสสํ วุจฺจติ, ตสฺมิํ วา สติ อนาคามิภาโว ปฏิกงฺโขติ ทสฺเสติฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ เหฏฺฐิมผลานิปิ เอวํ ทฺวยตานุปสฺสิโนว โหนฺติ, อุปริมผเลสุ ปน อุสฺสาหํ ชเนนฺโต เอวมาหฯ

อิทมโวจาติอาทิ สงฺคีติการานํ วจนํฯ ตตฺถ อิทนฺติ ‘‘เย เต, ภิกฺขเว’’ติอาทิวุตฺตนิทสฺสนํฯ เอตนฺติ อิทานิ ‘‘เย ทุกฺข’’นฺติ เอวมาทิวตฺตพฺพคาถาพนฺธนิทสฺสนํฯ อิมา จ คาถา จตุสจฺจทีปกตฺตา วุตฺตตฺถทีปิกา เอว, เอวํ สนฺเตปิ คาถารุจิกานํ ปจฺฉา อาคตานํ ปุพฺเพ วุตฺตํ อสมตฺถตาย อนุคฺคเหตฺวา ‘‘อิทานิ ยทิ วเทยฺย สุนฺทร’’นฺติ อากงฺขนฺตานํ วิกฺขิตฺตจิตฺตานญฺจ อตฺถาย วุตฺตาฯ วิเสสตฺถทีปิกา วาติ อวิปสฺสเก วิปสฺสเก จ ทสฺเสตฺวา เตสํ วฏฺฏวิวฏฺฏทสฺสนโต, ตสฺมา วิเสสตฺถทสฺสนตฺถเมว วุตฺตาฯ เอส นโย อิโต ปรมฺปิ คาถาวจเนสุฯ

[730] ตตฺถ ยตฺถ จาติ นิพฺพานํ ทสฺเสติฯ นิพฺพาเน หิ ทุกฺขํ สพฺพโส อุปรุชฺฌติ, สพฺพปฺปการํ อุปรุชฺฌติ, สเหตุกํ อุปรุชฺฌติ, อเสสญฺจ อุปรุชฺฌติฯ ตญฺจ มคฺคนฺติ ตญฺจ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํฯ

[731-3] เจโตวิมุตฺติหีนา เต, อโถ ปญฺญาวิมุตฺติยาติ เอตฺถ อรหตฺตผลสมาธิ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, อรหตฺตผลปญฺญา อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺตีติ เวทิตพฺพาฯ ตณฺหาจริเตน วา อปฺปนาฌานพเลน กิเลเส วิกฺขมฺเภตฺวา อธิคตํ อรหตฺตผลํ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, ทิฏฺฐิจริเตน อุปจารชฺฌานมตฺตํ นิพฺพตฺเตตฺวา วิปสฺสิตฺวา อธิคตํ อรหตฺตผลํ อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติฯ อนาคามิผลํ วา กามราคํ สนฺธาย ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, อรหตฺตผลํ สพฺพปฺปการโต อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺตีติฯ อนฺตกิริยายาติ วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตกรณตฺถาย ชาติชรูปคาติ ชาติชรํ อุปคตา, ชาติชราย วา อุปคตา, น ปริมุจฺจนฺติ ชาติชรายาติ เอวํ เวทิตพฺพาฯ เสสเมตฺถ อาทิโต ปภุติ ปากฏเมวฯ

คาถาปริโยสาเน จ สฏฺฐิมตฺตา ภิกฺขู ตํ เทสนํ อุคฺคเหตฺวา วิปสฺสิตฺวา ตสฺมิํเยว อาสเน อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ สพฺพวาเรสุฯ

(2) อโต เอว ภควา ‘‘สิยา อญฺเญนปิ ปริยาเยนา’’ติอาทินา นเยน นานปฺปการโต ทฺวยตานุปสฺสนํ อาหฯ ตตฺถ ทุติยวาเร อุปธิปจฺจยาติ สาสวกมฺมปจฺจยาฯ สาสวกมฺมญฺหิ อิธ ‘‘อุปธี’’ติ อธิปฺเปตํฯ อเสสวิราคนิโรธาติ อเสสํ วิราเคน นิโรธา, อเสสวิราคสงฺขาตา วา นิโรธาฯ

[734] อุปธินิทานาติ กมฺมปจฺจยาฯ ทุกฺขสฺส ชาติปฺปภวานุปสฺสีติ วฏฺฏทุกฺขสฺส ชาติการณํ ‘‘อุปธี’’ติ อนุปสฺสนฺโตฯ เสสเมตฺถ ปากฏเมวฯ เอวํ อยมฺปิ วาโร จตฺตาริ สจฺจานิ ทีเปตฺวา อรหตฺตนิกูเฏเนว วุตฺโตฯ ยถา จายํ, เอวํ สพฺพวาราฯ

(3) ตตฺถ ตติยวาเร อวิชฺชาปจฺจยาติ ภวคามิกมฺมสมฺภารอวิชฺชาปจฺจยาฯ ทุกฺขํ ปน สพฺพตฺถ วฏฺฏทุกฺขเมวฯ

[735] ชาติมรณสํสารนฺติ ขนฺธนิพฺพตฺติํ ชาติํ ขนฺธเภทํ มรณํ ขนฺธปฏิปาฏิํ สํสารญฺจฯ วชนฺตีติ คจฺฉนฺติ อุเปนฺติฯ อิตฺถภาวญฺญถาภาวนฺติ อิมํ มนุสฺสภาวํ อิโต อวเสสอญฺญนิกายภาวญฺจฯ คตีติ ปจฺจยภาโวฯ

[736] อวิชฺชา หายนฺติ อวิชฺชา หิ อยํฯ วิชฺชาคตา จ เย สตฺตาติ เย จ อรหตฺตมคฺควิชฺชาย กิเลเส วิชฺฌิตฺวา คตา ขีณาสวสตฺตาฯ เสสมุตฺตานตฺถเมวฯ

(4) จตุตฺถวาเร สงฺขารปจฺจยาติ ปุญฺญาปุญฺญาเนญฺชาภิสงฺขารปจฺจยาฯ

[738-9] เอตมาทีนวํ ญตฺวาติ ยทิทํ ทุกฺขํ สงฺขารปจฺจยา, เอตํ อาทีนวนฺติ ญตฺวาฯ สพฺพสงฺขารสมถาติ สพฺเพสํ วุตฺตปฺปการานํ สงฺขารานํ มคฺคญาเณน สมถา, อุปหตตาย ผลสมตฺถตายาติ วุตฺตํ โหติฯ สญฺญานนฺติ กามสญฺญาทีนํ มคฺเคเนว อุปโรธนาฯ เอตํ ญตฺวา ยถาตถนฺติ เอตํ ทุกฺขกฺขยํ อวิปรีตํ ญตฺวาฯ สมฺมทฺทสาติ สมฺมาทสฺสนาฯ สมฺมทญฺญายาติ สงฺขตํ อนิจฺจาทิโต, อสงฺขตญฺจ นิจฺจาทิโต ญตฺวาฯ มารสํโยคนฺติ เตภูมกวฏฺฏํฯ เสสมุตฺตานตฺถเมวฯ

(5) ปญฺจมวาเร วิญฺญาณปจฺจยาติ กมฺมสหชาตอภิสงฺขารวิญฺญาณปจฺจยาฯ

[741] นิจฺฉาโตติ นิตฺตณฺโหฯ ปรินิพฺพุโตติ กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโต โหติฯ เสสํ ปากฏเมวฯ

(6) ฉฏฺฐวาเร ผสฺสปจฺจยาติ อภิสงฺขารวิญฺญาณสมฺปยุตฺตผสฺสปจฺจยาติ อตฺโถฯ เอวํ เอตฺถ ปทปฏิปาฏิยา วตฺตพฺพานิ นามรูปสฬายตนานิ อวตฺวา ผสฺโส วุตฺโตฯ ตานิ หิ รูปมิสฺสกตฺตา กมฺมสมฺปยุตฺตาเนว น โหนฺติ, อิทญฺจ วฏฺฏทุกฺขํ กมฺมโต วา สมฺภเวยฺย กมฺมสมฺปยุตฺตธมฺมโต วาติฯ

[742-3] ภวโสตานุสารินนฺติ ตณฺหานุสารินํฯ ปริญฺญายาติ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวาฯ อญฺญายาติ อรหตฺตมคฺคปญฺญาย ญตฺวาฯ อุปสเม รตาติ ผลสมาปตฺติวเสน นิพฺพาเน รตาฯ ผสฺสาภิสมยาติ ผสฺสนิโรธาฯ เสสํ ปากฏเมวฯ

(7) สตฺตมวาเร เวทนาปจฺจยาติ กมฺมสมฺปยุตฺตเวทนาปจฺจยาฯ

[744-5] อทุกฺขมสุขํ สหาติ อทุกฺขมสุเขน สหฯ เอตํ ทุกฺขนฺติ ญตฺวานาติ เอตํ สพฺพํ เวทยิตํ ‘‘ทุกฺขการณ’’นฺติ ญตฺวา, วิปริณามฏฺฐิติอญฺญาณทุกฺขตาหิ วา ทุกฺขํ ญตฺวาฯ โมสธมฺมนฺติ นสฺสนธมฺมํฯ ปโลกินนฺติ ชรามรเณหิ ปลุชฺชนธมฺมํฯ ผุสฺส ผุสฺสาติ อุทยพฺพยญาเณน ผุสิตฺวา ผุสิตฺวาฯ วยํ ปสฺสนฺติ อนฺเต ภงฺคเมว ปสฺสนฺโตฯ เอวํ ตตฺถ วิชานตีติ เอวํ ตา เวทนา วิชานาติ, ตตฺถ วา ทุกฺขภาวํ วิชานาติฯ เวทนานํ ขยาติ ตโต ปรํ มคฺคญาเณน กมฺมสมฺปยุตฺตานํ เวทนานํ ขยาฯ เสสมุตฺตานเมวฯ

(8) อฏฺฐมวาเร ตณฺหาปจฺจยาติ กมฺมสมฺภารตณฺหาปจฺจยา

[747] เอตมาทีนวํ ญตฺวา, ตณฺหํ ทุกฺขสฺส สมฺภวนฺติ เอตํ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ ตณฺหาย อาทีนวํ ญตฺวาฯ เสสมุตฺตานเมวฯ

(9) นวมวาเร อุปาทานปจฺจยาติ กมฺมสมฺภารอุปาทานปจฺจยาฯ

[748-9] ภโวติ วิปากภโว ขนฺธปาตุภาโวฯ ภูโต ทุกฺขนฺติ ภูโต สมฺภูโต วฏฺฏทุกฺขํ นิคจฺฉติฯ ชาตสฺส มรณนฺติ ยตฺราปิ ‘‘ภูโต สุขํ นิคจฺฉตี’’ติ พาลา มญฺญนฺติ, ตตฺราปิ ทุกฺขเมว ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘ชาตสฺส มรณํ โหตี’’ติฯ ทุติยคาถาย โยชนา – อนิจฺจาทีหิ สมฺมทญฺญาย ปณฺฑิตา อุปาทานกฺขยา ชาติกฺขยํ นิพฺพานํ อภิญฺญาย น คจฺฉนฺติ ปุนพฺภวนฺติฯ

(10) ทสมวาเร อารมฺภปจฺจยาติ กมฺมสมฺปยุตฺตวีริยปจฺจยาฯ

[751] อนารมฺเภ วิมุตฺติโนติ อนารมฺเภ นิพฺพาเน วิมุตฺตสฺสฯ เสสมุตฺตานเมวฯ

(11) เอกาทสมวาเร อาหารปจฺจยาติ กมฺมสมฺปยุตฺตาหารปจฺจยาฯ อปโร นโย – จตุพฺพิธา สตฺตา รูปูปคา, เวทนูปคา, สญฺญูปคา, สงฺขารูปคาติฯ ตตฺถ เอกาทสวิธาย กามธาตุยา สตฺตา รูปูปคา กพฬีการาหารเสวนโตฯ รูปธาตุยา สตฺตา อญฺญตฺร อสญฺเญหิ เวทนูปคา ผสฺสาหารเสวนโตฯ เหฏฺฐา ติวิธาย อรูปธาตุยา สตฺตา สญฺญูปคา สญฺญาภินิพฺพตฺตมโนสญฺเจตนาหารเสวนโต ฯ ภวคฺเค สตฺตา สงฺขารูปคา สงฺขาราภินิพฺพตฺตวิญฺญาณาหารเสวนโตติฯ เอวมฺปิ ยํ กิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ, สพฺพํ อาหารปจฺจยาติ เวทิตพฺพํฯ

[755] อาโรคฺยนฺติ นิพฺพานํฯ สงฺขาย เสวีติ จตฺตาโร ปจฺจเย ปจฺจเวกฺขิตฺวา เสวมาโน, ‘‘ปญฺจกฺขนฺธา ทฺวาทสายตนานิ อฏฺฐารสธาตุโย’’ติ เอวํ วา โลกํ สงฺขาย ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ ญาเณน เสวมาโนฯ ธมฺมฏฺโฐติ จตุสจฺจธมฺเม ฐิโตฯ สงฺขฺยํ โนเปตีติ ‘‘เทโว’’ติ วา ‘‘มนุสฺโส’’ติ วา อาทิกํ สงฺขฺยํ น คจฺฉติฯ เสสมุตฺตานเมวฯ

(12) ทฺวาทสมวาเร อิญฺชิตปจฺจยาติ ตณฺหามานทิฏฺฐิกมฺมกิเลสอิญฺชิเตสุ ยโต กุโตจิ กมฺมสมฺภาริญฺชิตปจฺจยาฯ

[757] เอชํ โวสฺสชฺชาติ ตณฺหํ จชิตฺวาฯ สงฺขาเร อุปรุนฺธิยาติ กมฺมํ กมฺมสมฺปยุตฺเต จ สงฺขาเร นิโรเธตฺวาฯ เสสมุตฺตานเมวฯ

(13) เตรสมวาเร นิสฺสิตสฺส จลิตนฺติ ตณฺหาย ตณฺหาทิฏฺฐิมาเนหิ วา ขนฺเธ นิสฺสิตสฺส สีหสุตฺเต (สํ. นิ. 3.78) เทวานํ วิย ภยจลนํ โหติฯ เสสมุตฺตานเมวฯ

(14) จุทฺทสมวาเร รูเปหีติ รูปภเวหิ รูปสมาปตฺตีหิ วาฯ อรูปาติ อรูปภวา อรูปสมาปตฺติโย วาฯ นิโรโธติ นิพฺพานํฯ

[761] มจฺจุหายิโนติ มรณมจฺจุ กิเลสมจฺจุ เทวปุตฺตมจฺจุหายิโน, ติวิธมฺปิ ตํ มจฺจุํ หิตฺวา คามิโนติ วุตฺตํ โหติฯ เสสมุตฺตานเมวฯ

(15) ปนฺนรสมวาเร นฺติ นามรูปํ สนฺธายาหฯ ตญฺหิ โลเกน ธุวสุภสุขตฺตวเสน ‘‘อิทํ สจฺจ’’นฺติ อุปนิชฺฌายิตํ ทิฏฺฐมาโลกิตํฯ ตทมริยานนฺติ อิทํ อริยานํ, อนุนาสิกอิการโลปํ กตฺวา วุตฺตํฯ เอตํ มุสาติ เอตํ ธุวาทิวเสน คหิตมฺปิ มุสา, น ตาทิสํ โหตีติฯ ปุน นฺติ นิพฺพานํ สนฺธายาหฯ ตญฺหิ โลเกน รูปเวทนาทีนมภาวโต ‘‘อิทํ มุสา นตฺถิ กิญฺจี’’ติ อุปนิชฺฌายิตํฯ ตทมริยานํ เอตํ สจฺจนฺติ ตํ อิทํ อริยานํ เอตํ นิกฺกิเลสสงฺขาตา สุภภาวา, ปวตฺติทุกฺขปฏิปกฺขสงฺขาตา สุขภาวา, อจฺจนฺตสนฺติสงฺขาตา นิจฺจภาวา จ อนปคมเนน ปรมตฺถโต ‘‘สจฺจ’’นฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐํฯ

[762-3] อนตฺตนิ อตฺตมานินฺติ อนตฺตนิ นามรูเป อตฺตมานิํฯ อิทํ สจฺจนฺติ มญฺญตีติ อิทํ นามรูปํ ธุวาทิวเสน ‘‘สจฺจ’’นฺติ มญฺญติฯ เยน เยน หีติ เยน เยน รูเป วา เวทนาย วา ‘‘มม รูปํ, มม เวทนา’’ติอาทินา นเยน มญฺญนฺติฯ ตโต ตนฺติ ตโต มญฺญิตาการา ตํ นามรูปํ โหติ อญฺญถาฯ กิํ การณํ? ตญฺหิ ตสฺส มุสา โหติ, ยสฺมา ตํ ยถามญฺญิตาการา มุสา โหติ, ตสฺมา อญฺญถา โหตีติ อตฺโถฯ กสฺมา ปน มุสา โหตีติ? โมสธมฺมญฺหิ อิตฺตรํ, ยสฺมา ยํ อิตฺตรํ ปริตฺตปจฺจุปฏฺฐานํ, ตํ โมสธมฺมํ นสฺสนธมฺมํ โหติ, ตถารูปญฺจ นามรูปนฺติฯ สจฺจาภิสมยาติ สจฺจาวโพธาฯ เสสมุตฺตานเมวฯ

(16) โสฬสมวาเร นฺติ ฉพฺพิธมิฏฺฐารมฺมณํ สนฺธายาหฯ

ตญฺหิ โลเกน สลภมจฺฉมกฺกฏาทีหิ ปทีปพฬิสเลปาทโย วิย ‘‘อิทํ สุข’’นฺติ อุปนิชฺฌายิตํฯ ตทมริยานํ เอตํ ทุกฺขนฺติ ตํ อิทํ อริยานํ ‘‘กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา, วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺต’’นฺติอาทินา (สุ. นิ. 50; จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส 136) นเยน ‘‘เอตํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐํฯ ปุน นฺติ นิพฺพานเมว สนฺธายาหฯ ตญฺหิ โลเกน กามคุณาภาวา ‘‘ทุกฺข’’นฺติ อุปนิชฺฌายิตํฯ ตทมริยานนฺติ ตํ อิทํ อริยานํ ปรมตฺถสุขโต ‘‘เอตํ สุข’’นฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐํฯ

[765-6] เกวลาติ อนวเสสาฯ อิฏฺฐาติ อิจฺฉิตา ปตฺถิตาฯ กนฺตาติ ปิยาฯ มนาปาติ มนวุฑฺฒิกราฯ ยาวตตฺถีติ วุจฺจตีติ ยาวตา เอเต ฉ อารมฺมณา อตฺถีติ วุจฺจนฺติฯ วจนพฺยตฺตโย เวทิตพฺโพฯ เอเต โวติ เอตฺถ โวติ นิปาตมตฺตํฯ

[767-8] สุขนฺติ ทิฏฺฐมริเยหิ, สกฺกายสฺสุปโรธนนฺติ ‘‘สุข’’มิติ อริเยหิ ปญฺจกฺขนฺธนิโรโธ ทิฏฺโฐ, นิพฺพานนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ปจฺจนีกมิทํ โหตีติ ปฏิโลมมิทํ ทสฺสนํ โหติฯ ปสฺสตนฺติ ปสฺสนฺตานํ, ปณฺฑิตานนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ยํ ปเรติ เอตฺถ นฺติ วตฺถุกาเม สนฺธายาหฯ ปุน ยํ ปเรติ เอตฺถ นิพฺพานํฯ

[769-71] ปสฺสาติ โสตารํ อาลปติฯ ธมฺมนฺติ นิพฺพานธมฺมํฯ สมฺปมูฬฺเหตฺถวิทฺทสูติ สมฺปมูฬฺหา เอตฺถ อวิทฺทสู พาลาฯ กิํการณํ สมฺปมูฬฺหา? นิวุตานํ ตโม โหติ , อนฺธกาโร อปสฺสตํ , พาลานํ อวิชฺชาย นิวุตานํ โอตฺถฏานํ อนฺธภาวกรโณ ตโม โหติ, เยน นิพฺพานธมฺมํ ทฏฺฐุํ น สกฺโกนฺติฯ สตญฺจ วิวฏํ โหติ, อาโลโก ปสฺสตามิวาติ สตญฺจ สปฺปุริสานํ ปญฺญาทสฺสเนน ปสฺสตํ อาโลโกว วิวฏํ โหติ นิพฺพานํฯ สนฺติเก น วิชานนฺติ, มคา ธมฺมสฺสโกวิทาติ ยํ อตฺตโน สรีเร ตจปญฺจกมตฺตํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อนนฺตรเมว อธิคนฺตพฺพโต, อตฺตโน ขนฺธานํ วา นิโรธมตฺตโต สนฺติเก นิพฺพานํ, ตํ เอวํ สนฺติเก สนฺตมฺปิ น วิชานนฺติ มคภูตา ชนา มคฺคามคฺคธมฺมสฺส สจฺจธมฺมสฺส วา อโกวิทา, สพฺพถา ภวราค…เป.… สุสมฺพุโธฯ ตตฺถ มารเธยฺยานุปนฺเนหีติ เตภูมกวฏฺฏํ อนุปนฺเนหิฯ

[772] ปจฺฉิมคาถาย สมฺพนฺโธ ‘‘เอวํ อสุสมฺพุธํ โก นุ อญฺญตฺร มริเยหี’’ติฯ ตสฺสตฺโถ – ฐเปตฺวา อริเย โก นุ อญฺโญ นิพฺพานปทํ ชานิตุํ อรหติ, ยํ ปทํ จตุตฺเถน อริยมคฺเคน สมฺมทญฺญาย อนนฺตรเมว อนาสวา หุตฺวา กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพนฺติ, สมฺมทญฺญาย วา อนาสวา หุตฺวา อนฺเต อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพนฺตีติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ

อตฺตมนาติ ตุฏฺฐมนาฯ อภินนฺทุนฺติ อภินนฺทิํสุฯ อิมสฺมิญฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมินฺติ อิมสฺมิํ โสฬสเม เวยฺยากรเณฯ ภญฺญมาเนติ ภณิยมาเนฯ เสสํ ปากฏเมวฯ

เอวํ สพฺเพสุปิ โสฬสสุ เวยฺยากรเณสุ สฏฺฐิมตฺเต สฏฺฐิมตฺเต กตฺวา สฏฺฐิอธิกานํ นวนฺนํ ภิกฺขุสตานํ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจิํสุ, โสฬสกฺขตฺตุํ จตฺตาริ จตฺตาริ กตฺวา จตุสฏฺฐิ สจฺจาเนตฺถ เวเนยฺยวเสน นานปฺปการโต เทสิตานีติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย ทฺวยตานุปสฺสนาสุตฺตวณฺณนา

นิฏฺฐิตฺตาฯ

นิฏฺฐิโต จ ตติโย วคฺโค อตฺถวณฺณนานยโต, นาเมน

มหาวคฺโคติฯ

4. อฏฺฐกวคฺโค

1. กามสุตฺตวณฺณนา

[773] กามํ กามยมานสฺสาติ กามสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? ภควติ กิร สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต อญฺญตโร พฺราหฺมโณ สาวตฺถิยา เชตวนสฺส จ อนฺตเร อจิรวตีนทีตีเร ‘‘ยวํ วปิสฺสามี’’ติ เขตฺตํ กสติฯ ภควา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ปิณฺฑาย ปวิสนฺโต ตํ ทิสฺวา อาวชฺเชนฺโต อทฺทส – ‘‘อสฺส พฺราหฺมณสฺส ยวา วินสฺสิสฺสนฺตี’’ติ, ปุน อุปนิสฺสยสมฺปตฺติํ อาวชฺเชนฺโต จสฺส โสตาปตฺติผลสฺส อุปนิสฺสยํ อทฺทสฯ ‘‘กทา ปาปุเณยฺยา’’ติ อาวชฺเชนฺโต ‘‘สสฺเส วินฏฺเฐ โสกาภิภูโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา’’ติ อทฺทสฯ ตโต จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ ตทา เอว พฺราหฺมณํ อุปสงฺกมิสฺสามิ, น เม โอวาทํ โสตพฺพํ มญฺญิสฺสติฯ นานารุจิกา หิ พฺราหฺมณา, หนฺท, นํ อิโต ปภุติเยว สงฺคณฺหามิ, เอวํ มยิ มุทุจิตฺโต หุตฺวา ตทา โอวาทํ โสสฺสตี’’ติ พฺราหฺมณํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห – ‘‘กิํ, พฺราหฺมณ, กโรสี’’ติฯ พฺราหฺมโณ ‘‘เอวํ อุจฺจากุลีโน สมโณ โคตโม มยา สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กโรตี’’ติ ตาวตเกเนว ภควติ ปสนฺนจิตฺโต หุตฺวา ‘‘เขตฺตํ, โภ โคตม, กสามิ ยวํ วปิสฺสามี’’ติ อาหฯ อถ สาริปุตฺตตฺเถโร จินฺเตสิ – ‘‘ภควา พฺราหฺมเณน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ อกาสิ, น จ อเหตุ อปฺปจฺจยา ตถาคตา เอวํ กโรนฺติ, หนฺทาหมฺปิ เตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กโรมี’’ติ พฺราหฺมณํ อุปสงฺกมิตฺวา ตเถว ปฏิสนฺถารมกาสิฯ เอวํ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร เสสา จ อสีติ มหาสาวกาฯ พฺราหฺมโณ อตีว อตฺตมโน อโหสิฯ

อถ ภควา สมฺปชฺชมาเนปิ สสฺเส เอกทิวสํ กตภตฺตกิจฺโจ สาวตฺถิโต เชตวนํ คจฺฉนฺโต มคฺคา โอกฺกมฺม พฺราหฺมณสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อาห – ‘‘สุนฺทรํ เต, พฺราหฺมณ, ยวกฺเขตฺต’’นฺติฯ ‘‘เอวํ, โภ โคตม, สุนฺทรํ, สเจ สมฺปชฺชิสฺสติ, ตุมฺหากมฺปิ สํวิภาคํ กริสฺสามี’’ติฯ อถสฺส จตุมาสจฺจเยน ยวา นิปฺผชฺชิํสุฯ ตสฺส ‘‘อชฺช วา สฺเว วา ลายิสฺสามี’’ติ อุสฺสุกฺกํ กุรุมานสฺเสว มหาเมโฆ อุฏฺฐหิตฺวา สพฺพรตฺติํ วสฺสิฯ อจิรวตี นที ปูรา อาคนฺตฺวา สพฺพํ ยวํ วหิฯ พฺราหฺมโณ สพฺพรตฺติํ อนตฺตมโน หุตฺวา ปภาเต นทีตีรํ คโต สพฺพํ สสฺสวิปตฺติํ ทิสฺวา ‘‘วินฏฺโฐมฺหิ, กถํ ทานิ ชีวิสฺสามี’’ติ พลวโสกํ อุปฺปาเทสิ