11. นาลกสุตฺตวณฺณนา

[685] อานนฺทชาเตติ นาลกสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? ปทุมุตฺตรสฺส กิร ภควโต สาวกํ โมเนยฺยปฏิปทํ ปฏิปนฺนํ ทิสฺวา ตถตฺตํ อภิกงฺขมาโน ตโต ปภุติ กปฺปสตสหสฺสํ ปารมิโย ปูเรตฺวา อสิตสฺส อิสิโน ภาคิเนยฺโย นาลโก นาม ตาปโส ภควนฺตํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺติตทิวสโต สตฺตเม ทิวเส ‘‘อญฺญาตเมต’’นฺติอาทีหิ ทฺวีหิ คาถาหิ โมเนยฺยปฏิปทํ ปุจฺฉิฯ ตสฺส ภควา ‘‘โมเนยฺยํ เต อุปญฺญิสฺส’’นฺติอาทินา นเยน ตํ พฺยากาสิฯ ปรินิพฺพุเต ปน ภควติ สงฺคีติํ กโรนฺเตนายสฺมตา มหากสฺสเปน อายสฺมา อานนฺโท ตเมว โมเนยฺยปฏิปทํ ปุฏฺโฐ เยน ยทา จ สมาทปิโต นาลโก ภควนฺตํ ปุจฺฉิ ฯ ตํ สพฺพํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุกาโม ‘‘อานนฺทชาเต’’ติอาทิกา วีสติ วตฺถุคาถาโย วตฺวา อภาสิฯ ตํ สพฺพมฺปิ ‘‘นาลกสุตฺต’’นฺติ วุจฺจติฯ

ตตฺถ อานนฺทชาเตติ สมิทฺธิชาเต วุทฺธิปฺปตฺเตฯ ปตีเตติ ตุฏฺเฐฯ อถ วา อานนฺทชาเตติ ปมุทิเตฯ ปตีเตติ โสมนสฺสชาเตฯ สุจิวสเนติ อกิลิฏฺฐวสเนฯ เทวานญฺหิ กปฺปรุกฺขนิพฺพตฺตานิ วสนานิ รชํ วา มลํ วา น คณฺหนฺติฯ ทุสฺสํ คเหตฺวาติ อิธ ทุสฺสสทิสตฺตา ‘‘ทุสฺส’’นฺติ ลทฺธโวหารํ ทิพฺพวตฺถํ อุกฺขิปิตฺวาฯ อสิโต อิสีติ กณฺหสรีรวณฺณตฺตา เอวํลทฺธนาโม อิสิฯ ทิวาวิหาเรติ ทิวาวิหารฏฺฐาเนฯ เสสํ ปทโต อุตฺตานเมวฯ

สมฺพนฺธโต ปน – อยํ กิร สุทฺโธทนสฺส ปิตุ สีหหนุรญฺโญ ปุโรหิโต สุทฺโธทนสฺสปิ อนภิสิตฺตกาเล สิปฺปาจริโย หุตฺวา อภิสิตฺตกาเล ปุโรหิโตเยว อโหสิฯ ตสฺส สายํ ปาตํ ราชุปฏฺฐานํ อาคตสฺส ราชา ทหรกาเล วิย นิปจฺจการํ อกตฺวา อญฺชลิกมฺมมตฺตเมว กโรติฯ ธมฺมตา กิเรสา ปตฺตาภิเสกานํ สกฺยราชูนํฯ ปุโรหิโต เตน นิพฺพิชฺชิตฺวา ‘‘ปพฺพชฺชามหํ มหาราชา’’ติ อาหฯ ราชา ตสฺส นิจฺฉยํ ญตฺวา ‘‘เตน หิ, อาจริย, มเมว อุยฺยาเน วสิตพฺพํ, ยถา เต อหํ อภิณฺหํ ปสฺเสยฺย’’นฺติ ยาจิฯ โส ‘‘เอวํ โหตู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา รญฺญา อุปฏฺฐหิยมาโน อุยฺยาเนเยว วสนฺโต กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปญฺจาภิญฺญาโย จ นิพฺพตฺเตสิฯ โส ตโต ปภุติ ราชกุเล ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา หิมวนฺตจาตุมหาราชิกภวนาทีนํ อญฺญตรํ คนฺตฺวา ทิวาวิหารํ กโรติฯ อเถกทิวสํ ตาวติํสภวนํ คนฺตฺวา รตนวิมานํ ปวิสิตฺวา ทิพฺพรตนปลฺลงฺเก นิสินฺโน สมาธิสุขํ อนุภวิตฺวา สายนฺหสมยํ วุฏฺฐาย วิมานทฺวาเร ฐตฺวา อิโต จิโต จ วิโลเกนฺโต สฏฺฐิโยชนาย มหาวีถิยา เจลุกฺเขปํ กตฺวา โพธิสตฺตคุณปสํสิตานิ ถุติวจนานิ วตฺวา กีฬนฺเต สกฺกปฺปมุเข เทเว อทฺทสฯ เตนาห อายสฺมา อานนฺโท – ‘‘อานนฺทชาเต…เป.… ทิวาวิหาเร’’ติฯ

[686] ตโต โส เอวํ ทิสฺวาน เทเว…เป.… กิํ ปฏิจฺจฯ ตตฺถ อุทคฺเคติ อพฺภุนฺนตกาเยฯ จิตฺติํ กริตฺวานาติ อาทรํ กตฺวาฯ กลฺยรูโปติ ตุฏฺฐรูโปฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

[687] อิทานิ ‘‘ยทาปิ อาสี’’ติอาทิคาถา อุตฺตานสมฺพนฺธา เอวฯ ปทตฺโถ ปน ปฐมคาถาย ตาว สงฺคโมติ สงฺคาโมฯ ชโย สุรานนฺติ เทวานํ ชโยฯ

ตสฺสาวิภาวตฺถํ อยมนุปุพฺพิกถา เวทิตพฺพา – สกฺโก กิร มคธรฏฺเฐ มจลคามวาสี เตตฺติํสมนุสฺสเสฏฺโฐ มโฆ นาม มาณโว หุตฺวา สตฺต วตฺตปทานิ ปูเรตฺวา ตาวติํสภวเน นิพฺพตฺติ สทฺธิํ ปริสายฯ ตโต ปุพฺพเทวา ‘‘อาคนฺตุกเทวปุตฺตา อาคตา, สกฺการํ เนสํ กริสฺสามา’’ติ วตฺวา ทิพฺพปทุมานิ อุปนาเมสุํ, อุปฑฺฒรชฺเชน จ นิมนฺเตสุํฯ สกฺโก อุปฑฺฒรชฺเชน อสนฺตุฏฺโฐ สกปริสํ สญฺญาเปตฺวา เอกทิวสํ สุรามทมตฺเต เต ปาเท คเหตฺวา สิเนรุปพฺพตปาเท ขิปิฯ เตสํ สิเนรุสฺส เหฏฺฐิมตเล ทสสหสฺสโยชนํ อสุรภวนํ นิพฺพตฺติ ปาริจฺฉตฺตกปฏิจฺฉนฺนภูตาย จิตฺรปาฏลิยา อุปโสภิตํฯ ตโต เต สติํ ปฏิลภิตฺวา ตาวติํสภวนํ อปสฺสนฺตา ‘‘อโห เร นฏฺฐา มยํ ปานมทโทเสน, น ทานิ มยํ สุรํ ปิวิมฺหา, อสุรํ ปิวิมฺหา, น ทานิมฺหา สุรา, อสุรา ทานิ ชาตมฺหา’’ติฯ ตโต ปภุติ ‘‘อสุรา’’อิจฺเจว อุปฺปนฺนสมญฺญา หุตฺวา ‘‘หนฺท ทานิ เทเวหิ สทฺธิํ สงฺคาเมมา’’ติ สิเนรุํ ปริโต อาโรหิํสุฯ ตโต สกฺโก อสุเร ยุทฺเธน อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปุนปิ สมุทฺเท ปกฺขิปิตฺวา จตูสุ ทฺวาเรสุ อตฺตนา สทิสํ อินฺทปฏิมํ มาเปตฺวา ฐเปสิฯ ตโต อสุรา ‘‘อปฺปมตฺโต วตายํ สกฺโก นิจฺจํ รกฺขนฺโต ติฏฺฐตี’’ติ จินฺเตตฺวา ปุนเทว นครํ อคมิํสุฯ ตโต เทวา อตฺตโน ชยํ โฆเสนฺตา มหาวีถิยํ เจลุกฺเขปํ กโรนฺตา นกฺขตฺตํ กีฬิํสุฯ อถ อสิโต อตีตานาคเต จตฺตาลีสกปฺเป อนุสฺสริตุํ สมตฺถตาย ‘‘กิํ นุ โข อิเมหิ ปุพฺเพปิ เอวํ กีฬิตปุพฺพ’’นฺติ อาวชฺเชนฺโต ตํ เทวาสุรสงฺคาเม เทววิชยํ ทิสฺวา อาห –

‘‘ยทาปิ อาสี อสุเรหิ สงฺคโม,

ชโย สุรานํ อสุรา ปราชิตา;

ตทาปิ เนตาทิโส โลมหํสโน’’ติฯ

ตสฺมิมฺปิ กาเล เอตาทิโส โลมหํสโน ปโมโท น อาสิฯ กิมพฺภุตํ ทฏฺฐุ มรู ปโมทิตาติ อชฺช ปน กิํ อพฺภุตํ ทิสฺวา เอวํ เทวา ปมุทิตาติฯ

[688] ทุติยคาถาย เสเฬนฺตีติ มุเขน อุสฺเสฬนสทฺทํ มุญฺจนฺติฯ คายนฺติ นานาวิธานิ คีตานิ, วาทยนฺติ อฏฺฐสฏฺฐิ ตูริยสหสฺสานิ, โผเฏนฺตีติ อปฺโผเฏนฺติฯ ปุจฺฉามิ โวหนฺติ อตฺตนา อาวชฺเชตฺวา ญาตุํ สมตฺโถปิ เตสํ วจนํ โสตุกามตาย ปุจฺฉติฯ เมรุมุทฺธวาสิเนติ สิเนรุมุทฺธนิ วสนฺเตฯ สิเนรุสฺส หิ เหฏฺฐิมตเล ทสโยชนสหสฺสํ อสุรภวนํ, มชฺฌิมตเล ทฺวิสหสฺสปริตฺตทีปปริวารา จตฺตาโร มหาทีปา, อุปริมตเล ทสโยชนสหสฺสํ ตาวติํสภวนํฯ ตสฺมา เทวา ‘‘เมรุมุทฺธวาสิโน’’ติ วุจฺจนฺติฯ มาริสาติ เทเว อามนฺเตติ, นิทุกฺขา นิราพาธาติ วุตฺตํ โหติฯ

[689] อถสฺส ตมตฺถํ อาโรเจนฺเตหิ เทเวหิ วุตฺตาย ตติยคาถาย โพธิสตฺโตติ พุชฺฌนกสตฺโต, สมฺมาสมฺโพธิํ คนฺตุํ อรโห สตฺโต รตนวโรติ วรรตนภูโตฯ เตนมฺห ตุฏฺฐาติ เตน การเณน มยํ ตุฏฺฐาฯ โส หิ พุทฺธตฺตํ ปตฺวา ตถา ธมฺมํ เทเสสฺสติ, ยถา มยญฺจ อญฺเญ จ เทวคณา เสกฺขาเสกฺขภูมิํ ปาปุณิสฺสามฯ มนุสฺสาปิสฺส ธมฺมํ สุตฺวา เย น สกฺขิสฺสนฺติ ปรินิพฺพาตุํ, เต ทานาทีนิ กตฺวา เทวโลเก ปริปูเรสฺสนฺตีติ อยํ กิร เนสํ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถ ‘‘ตุฏฺฐา กลฺยรูปา’’ติ กิญฺจาปิ อิทํ ปททฺวยํ อตฺถโต อภินฺนํ, ตถาปิ ‘‘กิมพฺภุตํ ทฏฺฐุ มรู ปโมทิตา, กิํ เทวสงฺโฆ อติริว กลฺยรูโป’’ติ อิมสฺส ปญฺหทฺวยสฺส วิสฺสชฺชนตฺถํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[690] อิทานิ เยน อธิปฺปาเยน โพธิสตฺเต ชาเต ตุฏฺฐา อเหสุํ, ตํ อาวิกโรนฺเตหิ วุตฺตาย จตุตฺถคาถาย สตฺตคฺคหเณน เทวมนุสฺสคฺคหณํ, ปชาคหเณน เสสคติคฺคหณํฯ เอวํ ทฺวีหิ ปเทหิ ปญฺจสุปิ คตีสุ เสฏฺฐภาวํ ทสฺเสติฯ ติรจฺฉานาปิ หิ สีหาทโย อสนฺตาสาทิคุณยุตฺตา, เตปิ อยเมว อติเสติฯ ตสฺมา ‘‘ปชานมุตฺตโม’’ติ วุตฺโตฯ เทวมนุสฺเสสุ ปน เย อตฺตหิตาย ปฏิปนฺนาทโย จตฺตาโร ปุคฺคลา, เตสุ อุภยหิตปฏิปนฺโน อคฺคปุคฺคโล อยํ, นเรสุ จ อุสภสทิสตฺตา นราสโภฯ เตนสฺส ถุติํ ภณนฺตา อิทมฺปิ ปททฺวยมาหํสุฯ

[691] ปญฺจมคาถาย ตํ สทฺทนฺติ ตํ เทเวหิ วุตฺตวจนสทฺทํฯ อวสรีติ โอตริฯ ตท ภวนนฺติ ตทา ภวนํฯ

[692] ฉฏฺฐคาถาย ตโตติ อสิตสฺส วจนโต อนนฺตรํฯ อุกฺกามุเขวาติ อุกฺกามุเข เอว, มูสามุเขติ วุตฺตํ โหติฯ สุกุสลสมฺปหฏฺฐนฺติ สุกุสเลน สุวณฺณกาเรน สงฺฆฏฺฏิตํ, สงฺฆฏฺเฏนฺเตน ตาปิตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ททฺทลฺลมานนฺติ วิชฺโชตมานํฯ อสิตวฺหยสฺสาติ อสิตนามสฺส ทุติเยน นาเมน กณฺหเทวิลสฺส อิสิโนฯ

[693] สตฺตมคาถาย ตาราสภํ วาติ ตารานํ อุสภสทิสํ, จนฺทนฺติ อธิปฺปาโยฯ วิสุทฺธนฺติ อพฺภาทิอุปกฺกิเลสรหิตํฯ สรทริวาติ สรเท อิวฯ อานนฺทชาโตติ สวนมตฺเตเนว อุปฺปนฺนาย ปีติยา ปีติชาโตฯ อลตฺถ ปีตินฺติ ทิสฺวา ปุนปิ ปีติํ ลภิฯ

[694] ตโต ปรํ โพธิสตฺตสฺส เทเวหิ สทา ปยุชฺชมานสกฺการทีปนตฺถํ วุตฺตอฏฺฐมคาถาย อเนกสาขนฺติ อเนกสลากํฯ สหสฺสมณฺฑลนฺติ รตฺตสุวณฺณมยสหสฺสมณฺฑลยุตฺตํฯ ฉตฺตนฺติ ทิพฺพเสตจฺฉตฺตํฯ วีติปตนฺตีติ สรีรํ พีชมานา ปตนุปฺปตนํ กโรนฺติฯ

[695] นวมคาถาย ชฏีติ ชฏิโลฯ กณฺหสิริวฺหโยติ กณฺหสทฺเทน จ สิริสทฺเทน จ อวฺหยมาโนฯ ตํ กิร ‘‘สิริกณฺโห’’ติปิ อวฺหยนฺติ อามนฺเตนฺติ, อาลปนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ปณฺฑุกมฺพเลติ รตฺตกมฺพเลฯ อธิการโต เจตฺถ ‘‘กุมาร’’นฺติ วตฺตพฺพํ, ปาฐเสโส วา กาตพฺโพฯ ปุริมคาถาย จ อหตฺถปาสคตํ สนฺธาย ‘‘ทิสฺวา’’ติ วุตฺตํฯ อิธ ปน หตฺถปาสคตํ ปฏิคฺคหณตฺถํ อุปนีตํ, ตสฺมา ปุน วจนํ ‘‘ทิสฺวา’’ติฯ ปุริมํ วา ทสฺสนปีติลาภาเปกฺขํ คาถาวสาเน ‘‘วิปุลมลตฺถ ปีติ’’นฺติ วจนโต, อิทํ ปฏิคฺคหาเปกฺขํ อวสาเน ‘‘สุมโน ปฏิคฺคเห’’ติ วจนโตฯ ปุริมญฺจ กุมารสมฺพนฺธเมว, อิทํ เสตจฺฉตฺตสมฺพนฺธมฺปิฯ ทิสฺวาติ สตสหสฺสคฺฆนเก คนฺธารรตฺตกมฺพเล สุวณฺณนิกฺขํ วิย กุมารํ ‘‘ฉตฺตํ มรู’’ติ เอตฺถ วุตฺตปฺปการํ เสตจฺฉตฺตํ ธาริยนฺตํ มุทฺธนิ ทิสฺวาฯ เกจิ ปน ‘‘อิทํ มานุสกํ ฉตฺตํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ ภณนฺติฯ ยเถว หิ เทวา, เอวํ มนุสฺสาปิ ฉตฺตจามรโมรหตฺถตาลวณฺฏวาฬพีชนิหตฺถา มหาปุริสํ อุปคจฺฉนฺตีติฯ

เอวํ สนฺเตปิ น ตสฺส วจเนน โกจิปิ อติสโย อตฺถิ, ตสฺมา ยถาวุตฺตเมว สุนฺทรํฯ ปฏิคฺคเหติ อุโภหิ หตฺเถหิ ปฏิคฺคเหสิฯ อิสิํ กิร วนฺทาเปตุํ กุมารํ อุปเนสุํฯ อถสฺส ปาทา ปริวตฺติตฺวา อิสิสฺส มตฺถเก ปติฏฺฐหิํสุฯ โส ตมฺปิ อจฺฉริยํ ทิสฺวา อุทคฺคจิตฺโต สุมโน ปฏิคฺคเหสิฯ

[696] ทสมคาถายํ ชิคีสโกติ ชิคีสนฺโต มคฺคนฺโต ปริเยสนฺโต, อุปปริกฺขนฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ ลกฺขณมนฺตปารคูติ ลกฺขณานํ เวทานญฺจ ปารํ คโตฯ อนุตฺตรายนฺติ อนุตฺตโร อยํฯ โส กิร อตฺตโน อภิมุขาคเตสุ มหาสตฺตสฺส ปาทตเลสุ จกฺกานิ ทิสฺวา ตทนุสาเรน เสสลกฺขณานิ ชิคีสนฺโต สพฺพํ ลกฺขณสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ‘‘อทฺธายํ พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา เอวมาหฯ

[697] เอกาทสายํ อถตฺตโน คมนนฺติ ปฏิสนฺธิวเสน อรูปคมนํฯ อกลฺยรูโป คฬยติ อสฺสุกานีติ ตํ อตฺตโน อรูปูปปตฺติํ อนุสฺสริตฺวา ‘‘น ทานาหํ อสฺส ธมฺมเทสนํ โสตุํ ลจฺฉามี’’ติ อตุฏฺฐรูโป พลวโสกาภิภเวน โทมนสฺสชาโต หุตฺวา อสฺสูนิ ปาเตติ คฬยติฯ ‘‘ครยตี’’ติปิ ปาโฐฯ ยทิ ปเนส รูปภเว จิตฺตํ นเมยฺย, กิํ ตตฺถ น อุปฺปชฺเชยฺย, เยเนวํ โรทตีติ? น น อุปฺปชฺเชยฺย, อกุสลตาย ปเนตํ วิธิํ น ชานาติฯ เอวํ สนฺเตปิ โทมนสฺสุปฺปตฺติเยวสฺส อยุตฺตา สมาปตฺติลาเภน วิกฺขมฺภิตตฺตาติ เจ? น, วิกฺขมฺภิตตฺตา เอวฯ มคฺคภาวนาย สมุจฺฉินฺนา หิ กิเลสา น อุปฺปชฺชนฺติ, สมาปตฺติลาภีนํ ปน พลวปจฺจเยน อุปฺปชฺชนฺติฯ อุปฺปนฺเน กิเลเส ปริหีนชฺฌานตฺตา กุตสฺส อรูปคมนนฺติ เจ? อปฺปกสิเรน ปุนาธิคมโตฯ สมาปตฺติลาภิโน หิ อุปฺปนฺเน กิเลเส พลววีติกฺกมํ อนาปชฺชนฺตา วูปสนฺตมตฺเตเยว กิเลสเวเค ปุน ตํ วิเสสํ อปฺปกสิเรเนวาธิคจฺฉนฺติ, ‘‘ปริหีนวิเสสา อิเม’’ติปิ ทุวิญฺเญยฺยา โหนฺติ, ตาทิโส จ เอโสฯ โน เจ กุมาเร ภวิสฺสติ อนฺตราโยติ น ภวิสฺสติ นุ โข อิมสฺมิํ กุมาเร อนฺตราโยฯ

[698] ทฺวาทสายํ น โอรกายนฺติ อยํ โอรโก ปริตฺโต น โหติฯ อุตฺตรคาถาย วตฺตพฺพํ พุทฺธภาวํ สนฺธายาหฯ

[699] เตรสายํ สมฺโพธิยคฺคนฺติ สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตญฺหิ อวิปรีตภาเวน สมฺมา พุชฺฌนโต สมฺโพธิ, กตฺถจิ อาวรณาภาเวน สพฺพญาณุตฺตมโต ‘‘อคฺค’’นฺติ วุจฺจติฯ ผุสิสฺสตีติ ปาปุณิสฺสติฯ ปรมวิสุทฺธทสฺสีติ นิพฺพานทสฺสีฯ ตญฺหิ เอกนฺตวิสุทฺธตฺตา ปรมวิสุทฺธํฯ วิตฺถาริกสฺสาติ วิตฺถาริกํ อสฺสฯ พฺรหฺมจริยนฺติ สาสนํฯ

[700] จุทฺทสายํ อถนฺตราติ อนฺตราเยว อสฺส, สมฺโพธิปฺปตฺติโต โอรโต เอวาติ วุตฺตํ โหติฯ น โสสฺสนฺติ น สุณิสฺสํฯ อสมธุรสฺสาติ อสมวีริยสฺสฯ อฏฺโฏติ อาตุโรฯ พฺยสนํ คโตติ สุขวินาสํ ปตฺโตฯ อฆาวีติ ทุกฺขิโต, สพฺพํ โทมนสฺสุปฺปาทเมว สนฺธายาหฯ โทมนสฺเสน หิ โส อาตุโรฯ ตญฺจสฺส สุขพฺยสนโต พฺยสนํ, สุขวินาสนโตติ วุตฺตํ โหติฯ เตน จ โส เจตสิกอฆภูเตน อฆาวีฯ

[701] ปนฺนรสายํ วิปุลํ ชเนตฺวานาติ วิปุลํ ชเนตฺวาฯ อยเมว วา ปาโฐฯ นิคฺคมาติ นิคฺคโตฯ เอวํ นิคฺคโต จ โส ภาคิเนยฺยํ สยนฺติ สกํ ภาคิเนยฺยํ, อตฺตโน ภคินิยา ปุตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สมาทเปสีติ อตฺตโน อปฺปายุกภาวํ ญตฺวา กนิฏฺฐภคินิยา จ ปุตฺตสฺส นาลกสฺส มาณวกสฺส อุปจิตปุญฺญตํ อตฺตโน พเลน ญตฺวา ‘‘วุฑฺฒิปฺปตฺโต ปมาทมฺปิ อาปชฺเชยฺยา’’ติ นํ อนุกมฺปมาโน ภคินิยา ฆรํ คนฺตฺวา ‘‘กหํ นาลโก’’ติฯ ‘‘พหิ, ภนฺเต, กีฬตี’’ติฯ ‘‘อาเนถ น’’นฺติ อาณาเปตฺวา ตงฺขณํเยว ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพาเชตฺวา สมาทเปสิ โอวทิ อนุสาสิฯ กถํ? ‘‘พุทฺโธติ โฆสํ…เป.… พฺรหฺมจริย’’นฺติ โสฬสมคาถมาหฯ

[702] ตตฺถ ยท ปรโตติ ยทา ปรโตฯ ธมฺมมคฺคนฺติ ปรมธมฺมสฺส นิพฺพานสฺส มคฺคํ, ธมฺมํ วา อคฺคํ สห ปฏิปทาย นิพฺพานํฯ ตสฺมินฺติ ตสฺส สนฺติเกฯ พฺรหฺมจริยนฺติ สมณธมฺมํฯ

[703] สตฺตรสายํ ตาทินาติ ตสฺสณฺฐิเตน, ตสฺมิํ สมเย กิเลสวิกฺขมฺภเน สมาธิลาเภ จ สติ วิกฺขมฺภิตกิเลเสน สมาหิตจิตฺเตน จาติ อธิปฺปาโยฯ

อนาคเต ปรมวิสุทฺธทสฺสินาติ ‘‘อยํ นาลโก อนาคเต กาเล ภควโต สนฺติเก ปรมวิสุทฺธํ นิพฺพานํ ปสฺสิสฺสตี’’ติ เอวํ ทิฏฺฐตฺตา โส อิสิ อิมินา ปริยาเยน ‘‘อนาคเต ปรมวิสุทฺธทสฺสี’’ติ วุตฺโตฯ เตน อนาคเต ปรมวิสุทฺธทสฺสินาฯ อุปจิตปุญฺญสญฺจโยติ ปทุมุตฺตรโต ปภุติ กตปุญฺญสญฺจโยฯ ปติกฺขนฺติ อาคมยมาโนฯ ปริวสีติ ปพฺพชิตฺวา ตาปสเวเสน วสิฯ รกฺขิตินฺทฺริโยติ รกฺขิตโสตินฺทฺริโย หุตฺวาฯ โส กิร ตโต ปภุติ อุทเก น นิมุชฺชิ ‘‘อุทกํ ปวิสิตฺวา โสตินฺทฺริยํ วินาเสยฺย, ตโต ธมฺมสฺสวนพาหิโร ภเวยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวาฯ

[704] อฏฺฐารสายํ สุตฺวาน โฆสนฺติ โส นาลโก เอวํ ปริวสนฺโต อนุปุพฺเพน ภควตา สมฺโพธิํ ปตฺวา พาราณสิยํ ธมฺมจกฺเก ปวตฺติเต ตํ ‘‘ภควตา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา อุปฺปนฺโน’’ติอาทินา นเยน ชินวรจกฺกวตฺตเน ปวตฺตโฆสํ อตฺตโน อตฺถกามาหิ เทวตาหิ อาคนฺตฺวา อาโรจิตํ สุตฺวาฯ คนฺตฺวาน ทิสฺวา อิสินิสภนฺติ สตฺตาหํ เทวตาหิ โมเนยฺยโกลาหเล กยิรมาเน สตฺตเม ทิวเส อิสิปตนํ คนฺตฺวา ‘‘นาลโก อาคมิสฺสติ, ตสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามี’’ติ อิมินา จ อภิสนฺธินา วรพุทฺธาสเน นิสินฺนํ ทิสฺวา นิสภสทิสํ อิสินิสภํ ภควนฺตํฯ ปสนฺโนติ สห ทสฺสเนเนว ปสนฺนจิตฺโต หุตฺวาฯ โมเนยฺยเสฏฺฐนฺติ ญาณุตฺตมํ, มคฺคญาณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สมาคเต อสิตาวฺหยสฺส สาสเนติ อสิตสฺส อิสิโน โอวาทกาเล อนุปฺปตฺเตฯ เตน หิ – ‘‘ยทา วิวรติ ธมฺมมคฺคํ, ตทา คนฺตฺวา สมยํ ปริปุจฺฉมาโน จรสฺสุ ตสฺมิํ ภควติ พฺรหฺมจริย’’นฺติ อนุสิฏฺโฐ, อยญฺจ โส กาโลฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สมาคเต อสิตาวฺหยสฺส สาสเน’’ติฯ เสสเมตฺถ ปากฏเมวฯ

อยํ ตาว วตฺถุคาถาวณฺณนาฯ

[705] ปุจฺฉาคาถาทฺวเย อญฺญาตเมตนฺติ วิทิตํ มยา เอตํฯ ยถาตถนฺติ อวิปรีตํฯ โก อธิปฺปาโย? ยํ อสิโต ‘‘สมฺโพธิยคฺคํ ผุสิสฺสตายํ กุมาโร’’ติ ญตฺวา ‘‘พุทฺโธติ โฆสํ ยท ปรโต สุโณสิ, สมฺโพธิปฺปตฺโต วิวรติ ธมฺมมคฺค’’นฺติ มํ อวจ, ตเทตํ มยา อสิตสฺส วจนํ อชฺช ภควนฺตํ สกฺขิํ ทิสฺวา ‘‘ยถาตถเมวา’’ติ อญฺญาตนฺติฯ ตํ ตนฺติ ตสฺมา ตํฯ สพฺพธมฺมาน ปารคุนฺติ เหมวตสุตฺเต วุตฺตนเยน ฉหิ อากาเรหิฯ สพฺพธมฺมานํ ปารคตํฯ

[706] อนคาริยุเปตสฺสาติ อนคาริยํ อุเปตสฺส, ปพฺพชิตสฺสาติ อตฺโถฯ ภิกฺขาจริยํ ชิคีสโตติ อริเยหิ อาจิณฺณํ อนุปกฺกิลิฏฺฐํ ภิกฺขาจริยํ ปริเยสมานสฺสฯ โมเนยฺยนฺติ มุนีนํ สนฺตกํฯ อุตฺตมํ ปทนฺติ อุตฺตมปฏิปทํฯ เสสเมตฺถ ปากฏเมวฯ

[707] อถสฺส เอวํ ปุฏฺโฐ ภควา ‘‘โมเนยฺยํ เต อุปญฺญิสฺส’’นฺติอาทินา นเยน โมเนยฺยปฏิปทํ พฺยากาสิฯ ตตฺถ อุปญฺญิสฺสนฺติ อุปญฺญาเปยฺยํ, วิวเรยฺยํ ปญฺญาเปยฺยนฺติ อตฺโถฯ ทุกฺกรํ ทุรภิสมฺภวนฺติ กาตุญฺจ ทุกฺขํ กยิรมานญฺจ สมฺภวิตุํ สหิตุํ ทุกฺขนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – อหํ เต โมเนยฺยํ ปญฺญาเปยฺยํ, ยทิ นํ กาตุํ วา อภิสมฺโภตุํ วา สุขํ ภเวยฺย, เอวํ ปน ทุกฺกรํ ทุรภิสมฺภวํ ปุถุชฺชนกาลโต ปภุติ กิลิฏฺฐจิตฺตํ อนุปฺปาเทตฺวา ปฏิปชฺชิตพฺพโตฯ ตถา หิ นํ เอกสฺส พุทฺธสฺส เอโกว สาวโก กโรติ จ สมฺโภติ จาติฯ

เอวํ ภควา โมเนยฺยสฺส ทุกฺกรภาวํ ทุรภิสมฺภวตญฺจ ทสฺเสนฺโต นาลกสฺส อุสฺสาหํ ชเนตฺวา ตมสฺส วตฺตุกาโม อาห ‘‘หนฺท เต นํ ปวกฺขามิ, สนฺถมฺภสฺสุ ทฬฺโห ภวา’’ติฯ ตตฺถ หนฺทาติ พฺยวสายตฺเถ นิปาโตฯ เต นํ ปวกฺขามีติ ตุยฺหํ ตํ โมเนยฺยํ ปวกฺขามิฯ สนฺถมฺภสฺสูติ ทุกฺกรกรณสมตฺเถน วีริยูปตฺถมฺเภน อตฺตานํ อุปตฺถมฺภยฯ ทฬฺโห ภวาติ ทุรภิสมฺภวสหนสมตฺถาย อสิถิลปรกฺกมตาย ถิโร โหติฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ยสฺมา ตฺวํ อุปจิตปุญฺญสมฺภาโร, ตสฺมาหํ เอกนฺตพฺยวสิโตว หุตฺวา เอวํ ทุกฺกรํ ทุรภิสมฺภวมฺปิ สมานํ ตุยฺหํ ตํ โมเนยฺยํ ปวกฺขามิ, สนฺถมฺภสฺสุ ทฬฺโห ภวาติฯ

[708] เอวํ ปรมสลฺเลขํ โมเนยฺยวตฺตํ วตฺตุกาโม นาลกํ สนฺถมฺภเน ทฬฺหีภาเว จ นิโยเชตฺวา ปฐมํ ตาว คามูปนิพทฺธกิเลสปฺปหานํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สมานภาค’’นฺติ อุปฑฺฒคาถมาหฯ ตตฺถ สมานภาคนฺติ สมภาคํ เอกสทิสํ นินฺนานากรณํฯ อกฺกุฏฺฐวนฺทิตนฺติ อกฺโกสญฺจ วนฺทนญฺจฯ

อิทานิ ยถา ตํ สมานภาคํ กยิรติ, ตํ อุปายํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มโนปโทส’’นฺติ อุปฑฺฒคาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – อกฺกุฏฺโฐ มโนปโทสํ รกฺเขยฺย, วนฺทิโต สนฺโต อนุณฺณโต จเร, รญฺญาปิ วนฺทิโต สมาโน ‘‘มํ วนฺทตี’’ติ อุทฺธจฺจํ นาปชฺเชยฺยฯ

[709] อิทานิ อรญฺญูปนิพทฺธกิเลสปฺปหานํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อุจฺจาวจา’’ติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – อรญฺญสญฺญิเต ทาเยปิ อิฏฺฐานิฏฺฐวเสน อุจฺจาวจา นานปฺปการา อารมฺมณา นิจฺฉรนฺติ, จกฺขาทีนํ อาปาถมาคจฺฉนฺติ, เต จ โข อคฺคิสิขูปมา ปริฬาหชนกฏฺเฐนฯ ยถา วา ฑยฺหมาเน วเน อคฺคิสิขา นานปฺปการตาย อุจฺจาวจา นิจฺฉรนฺติ, สธูมาปิ, วิธูมาปิ, นีลาปิ, ปีตาปิ, รตฺตาปิ, ขุทฺทกาปิ, มหนฺตาปิ, เอวํ สีหพฺยคฺฆมนุสฺสามนุสฺสวิวิธวิหงฺควิรุตปุปฺผผลปลฺลวาทิเภทวเสน นานปฺปการตาย ทาเย อุจฺจาวจา อารมฺมณา นิจฺฉรนฺติ ภิํสนกาปิ, รชนียาปิ, โทสนียาปิ, โมหนียาปิฯ เตนาห – ‘‘อุจฺจาวจา นิจฺฉรนฺติ, ทาเย อคฺคิสิขูปมา’’ติฯ เอวํ นิจฺฉรนฺเตสุ จ อุจฺจาวเจสุ อารมฺมเณสุ ยา กาจิ อุยฺยานวนจาริกํ คตา สมานา ปกติยา วา วนจารินิโย กฏฺฐหาริกาทโย รโหคตํ ทิสฺวา หสิตลปิตรุทิตทุนฺนิวตฺถาทีหิ นาริโย มุนิํ ปโลเภนฺติ, ตา สุ ตํ มา ปโลภยุํ, ตา นาริโย ตํ มา ปโลภยุํฯ ยถา น ปโลเภนฺติ, ตถา กโรหีติ วุตฺตํ โหติฯ

[710-11] เอวมสฺส ภควา คาเม จ อรญฺเญ จ ปฏิปตฺติวิธิํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สีลสํวรํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิรโต เมถุนา ธมฺมา’’ติ คาถาทฺวยมาหฯ ตตฺถ หิตฺวา กาเม ปโรปเรติ เมถุนธมฺมโต อวเสเสปิ สุนฺทเร จ อสุนฺทเร จ ปญฺจ กามคุเณ หิตฺวาฯ ตปฺปหาเนน หิ เมถุนวิรติ สุสมฺปนฺนา โหติฯ เตนาห – ‘‘หิตฺวา กาเม ปโรปเร’’ติฯ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อวิรุทฺโธ’’ติอาทีนิ ปน ปทานิ ‘‘น หเนยฺย, น ฆาตเย’’ติ เอตฺถ วุตฺตาย ปาณาติปาตาเวรมณิยา สมฺปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิฯ ตตฺรายํ สงฺเขปวณฺณนา – ปรปกฺขิเยสุ ปาเณสุ อวิรุทฺโธ, อตฺตปกฺขิเยสุ อสารตฺโต, สพฺเพปิ สตณฺหนิตฺตณฺหตาย ตสถาวเร ปาเณ ชีวิตุกามตาย อมริตุกามตาย สุขกามตาย ทุกฺขปฏิกูลตาย จ ‘‘ยถา อหํ ตถา เอเต’’ติ อตฺตสมานตาย เตสุ วิโรธํ วิเนนฺโต เตเนว ปกาเรน ‘‘ยถา เอเต ตถา อห’’นฺติ ปเรสํ สมานตาย จ อตฺตนิ อนุโรธํ วิเนนฺโต เอวํ อุภยถาปิ อนุโรธวิโรธวิปฺปหีโน หุตฺวา มรณปฏิกูลตาย อตฺตานํ อุปมํ กตฺวา ปาเณสุ เย เกจิ ตเส วา ถาวเร วา ปาเณ น หเนยฺย สาหตฺถิกาทีหิ ปโยเคหิ, น ฆาตเย อาณตฺติกาทีหีติฯ

[712] เอวมสฺส เมถุนวิรติปาณาติปาตวิรติมุเขน สงฺเขปโต ปาติโมกฺขสํวรสีลํ วตฺวา ‘‘หิตฺวา กาเม’’ติอาทีหิ อินฺทฺริยสํวรญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อาชีวปาริสุทฺธิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘หิตฺวา อิจฺฉญฺจา’’ติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ยายํ ตณฺหา เอกํ ลทฺธา ทุติยํ อิจฺฉติ, ทฺเว ลทฺธา ตติยํ, สตสหสฺสํ ลทฺธา ตทุตฺตริมฺปิ อิจฺฉตีติ เอวํ อปฺปฏิลทฺธวิสยํ อิจฺฉนโต ‘‘อิจฺฉา’’ติ วุจฺจติ, โย จายํ ปฏิลทฺธวิสยลุพฺภโน โลโภฯ ตํ หิตฺวา อิจฺฉญฺจ โลภญฺจ ยตฺถ สตฺโต ปุถุชฺชโน, ยสฺมิํ จีวราทิปจฺจเย เตหิ อิจฺฉาโลเภหิ ปุถุชฺชโน สตฺโต ลคฺโค ปฏิพทฺโธ ติฏฺฐติ, ตตฺถ ตํ อุภยมฺปิ หิตฺวา ปจฺจยตฺถํ อาชีวปาริสุทฺธิํ อวิโรเธนฺโต ญาณจกฺขุนา จกฺขุมา หุตฺวา อิมํ โมเนยฺยปฏิปทํ ปฏิปชฺเชยฺยฯ เอวญฺหิ ปฏิปนฺโน ตเรยฺย นรกํ อิมํ, ทุปฺปูรณฏฺเฐน นรกสญฺญิตํ มิจฺฉาชีวเหตุภูตํ อิมํ ปจฺจยตณฺหํ ตเรยฺย, อิมาย วา ปฏิปทาย ตเรยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ

[713] เอวํ ปจฺจยตณฺหาปหานมุเขน อาชีวปาริสุทฺธิํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โภชเน มตฺตญฺญุตามุเขน ปจฺจยปริโภคสีลํ ตทนุสาเรน จ ยาว อรหตฺตปฺปตฺติ, ตาว ปฏิปทํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อูนูทโร’’ติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ธมฺเมน สเมน ลทฺเธสุ อิตรีตรจีวราทีสุ ปจฺจเยสุ อาหารํ ตาว อาหาเรนฺโต –

‘‘จตฺตาโร ปญฺจ อาโลเป, อภุตฺวา อุทกํ ปิเว;

อลํ ผาสุวิหาราย, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน’’ติฯ (เถรคา. 983) –

วุตฺตนเยน อูนอุทโร อสฺส, น วาตภริตภสฺตา วิย อุทฺธุมาตุทโร, ภตฺตสมฺมทปจฺจยา ถินมิทฺธํ ปริหเรยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ อูนูทโร โหนฺโตปิ จ มิตาหาโร อสฺส โภชเน มตฺตญฺญู, ‘‘เนว ทวายา’’ติอาทินา ปจฺจเวกฺขเณน คุณโต โทสโต จ ปริจฺฉินฺนาหาโรฯ เอวํ มิตาหาโร สมาโนปิ ปจฺจยธุตงฺคปริยตฺติอธิคมวเสน จตุพฺพิธาย อปฺปิจฺฉตาย อปฺปิจฺโฉ อสฺสฯ เอกํเสน หิ โมเนยฺยปฏิปทํ ปฏิปนฺเนน ภิกฺขุนา เอวํ อปฺปิจฺเฉน ภวิตพฺพํฯ ตตฺถ เอเกกสฺมิํ ปจฺจเย ตีหิ สนฺโตเสหิ สนฺตุสฺสนา ปจฺจยปฺปิจฺฉตาฯ ธุตงฺคธรสฺเสว สโต ‘‘ธุตวาติ มํ ปเร ชานนฺตู’’ติ อนิจฺฉนตา ธุตงฺคปฺปิจฺฉตาฯ

พหุสฺสุตสฺเสว สโต ‘‘พหุสฺสุโตติ มํ ปเร ชานนฺตู’’ติ อนิจฺฉนตา ปริยตฺติอปฺปิจฺฉตา มชฺฌนฺติกตฺเถรสฺส วิยฯ อธิคมสมฺปนฺนสฺเสว สโต ‘‘อธิคโต อยํ กุสลํ ธมฺมนฺติ มํ ปเร ชานนฺตู’’ติ อนิจฺฉนตา อธิคมปฺปิจฺฉตาฯ สา จ อรหตฺตาธิคมโต โอรํ เวทิตพฺพาฯ อรหตฺตาธิคมตฺถญฺหิ อยํ ปฏิปทาติฯ เอวํ อปฺปิจฺโฉปิ จ อรหตฺตมคฺเคน ตณฺหาโลลุปฺปํ หิตฺวา อโลลุโป อสฺสฯ เอวํ อโลลุโป หิ สทา อิจฺฉาย นิจฺฉาโต อนิจฺโฉ โหติ นิพฺพุโต, ยาย อิจฺฉาย ฉาตา โหนฺติ สตฺตา ขุปฺปิปาสาตุรา วิย อติตฺตา, ตาย อิจฺฉาย อนิจฺโฉ โหติ อนิจฺฉตฺตา จ นิจฺฉาโต โหติ อนาตุโร ปรมติตฺติปฺปตฺโตฯ เอวํ นิจฺฉาตตฺตา นิพฺพุโต โหติ วูปสนฺตสพฺพกิเลสปริฬาโหติ เอวเมตฺถ อุปฺปฏิปาฏิยา โยชนา เวทิตพฺพาฯ

[714] เอวํ ยาว อรหตฺตปฺปตฺติ, ตาวปฏิปทํ กเถตฺวา อิทานิ ตํ ปฏิปทํ ปฏิปนฺนสฺส ภิกฺขุโน อรหตฺตปฺปตฺตินิฏฺฐํ ธุตงฺคสมาทานํ เสนาสนวตฺตญฺจ กเถนฺโต ‘‘ส ปิณฺฑจาร’’นฺติ คาถาทฺวยมาหฯ ตตฺถ ส ปิณฺฑจารํ จริตฺวาติ โส ภิกฺขุ ภิกฺขํ จริตฺวา ภตฺตกิจฺจํ วา กตฺวาฯ วนนฺตมภิหารเยติ อปปญฺจิโต คิหิปปญฺเจน วนํ เอว คจฺเฉยฺยฯ อุปฏฺฐิโต รุกฺขมูลสฺมินฺติ รุกฺขมูเล ฐิโต วา หุตฺวาฯ อาสนูปคโตติ อาสนํ อุปคโต วา หุตฺวา, นิสินฺโนติ วุตฺตํ โหติฯ มุนีติ โมเนยฺยปฏิปทํ ปฏิปนฺโนฯ เอตฺถ จ ‘‘ปิณฺฑจารํ จริตฺวา’’ติ อิมินา ปิณฺฑปาติกงฺคํ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน อุกฺกฏฺฐปิณฺฑปาติโก สปทานจารี เอกาสนิโก ปตฺตปิณฺฑิโก ขลุปจฺฉาภตฺติโก จ โหติเยว, เตจีวริกปํสุกูลมฺปิ จ สมาทิยเตว, ตสฺมา อิมานิปิ ฉ วุตฺตาเนว โหนฺติฯ ‘‘วนนฺตมภิหารเย’’ติ อิมินา ปน อารญฺญิกงฺคํ วุตฺตํ, ‘‘อุปฏฺฐิโต รุกฺขมูลสฺมิ’’นฺติ อิมินา รุกฺขมูลิกงฺคํ, ‘‘อาสนูปคโต’’ติ อิมินา เนสชฺชิกงฺคํฯ ยถากฺกมํ ปน เอเตสํ อนุโลมตฺตา อพฺโภกาสิกยถาสนฺถติกโสสานิกงฺคานิ วุตฺตานิเยว โหนฺตีติ เอวเมตาย คาถาย เตรส ธุตงฺคานิ นาลกตฺเถรสฺส กเถสิฯ

[715] ส ฌานปสุโต ธีโรติ โส อนุปฺปนฺนสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทเนน อุปฺปนฺนสฺส อาวชฺชนสมาปชฺชนาธิฏฺฐานวุฏฺฐานปจฺจเวกฺขเณหิ จ ฌาเนสุ ปสุโต อนุยุตฺโตฯ ธีโรติ ธิติสมฺปนฺโนฯ

วนนฺเต รมิโต สิยาติ วเน อภิรโต สิยา, คามนฺตเสนาสเน นาภิรเมยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ ฌาเยถ รุกฺขมูลสฺมิํ, อตฺตานมภิโตสยนฺติ น เกวลํ โลกิยชฺฌานปสุโตเยว สิยา, อปิจ โข ตสฺมิํเยว รุกฺขมูเล โสตาปตฺติมคฺคาทิสมฺปยุตฺเตน โลกุตฺตรชฺฌาเนนาปิ อตฺตานํ อตีว โตเสนฺโต ฌาเยถฯ ปรมสฺสาสปฺปตฺติยา หิ โลกุตฺตรชฺฌาเนเนว จิตฺตํ อตีว ตุสฺสติ, น อญฺเญนฯ เตนาห – ‘‘อตฺตานมภิโตสย’’นฺติฯ เอวมิมาย คาถาย ฌานปสุตตาย วนนฺตเสนาสนาภิรติํ อรหตฺตญฺจ กเถสิฯ

[716] อิทานิ ยสฺมา อิมํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา นาลกตฺเถโร วนนฺตมภิหาเรตฺวา นิราหาโรปิ ปฏิปทาปูรเณ อตีว อุสฺสุกฺโก อโหสิ, นิราหาเรน จ สมณธมฺมํ กาตุํ น สกฺกาฯ ตถา กโรนฺตสฺส หิ ชีวิตํ นปฺปวตฺตติ, กิเลเส ปน อนุปฺปาเทนฺเตน อาหาโร ปริเยสิตพฺโพ, อยเมตฺถ ญาโยฯ ตสฺมา ตสฺส ภควา อปราปเรสุปิ ทิวเสสุ ปิณฺฑาย จริตพฺพํ, กิเลสา ปน น อุปฺปาเทตพฺพาติ ทสฺสนตฺถํ อรหตฺตปฺปตฺตินิฏฺฐํเยว ภิกฺขาจารวตฺตํ กเถนฺโต ‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน’’ติอาทิกา ฉ คาถาโย อภาสิฯ ตตฺถ ตโตติ ‘‘ส ปิณฺฑจารํ จริตฺวา, วนนฺตมภิหารเย’’ติ เอตฺถ วุตฺตปิณฺฑจารวนนฺตาภิหารโต อุตฺตริปิฯ รตฺยา วิวสาเนติ รตฺติสมติกฺกเม, ทุติยทิวเสติ วุตฺตํ โหติฯ คามนฺตมภิหารเยติ อาภิสมาจาริกวตฺตํ กตฺวา ยาว ภิกฺขาจารเวลา, ตาว วิเวกมนุพฺรูเหตฺวา คตปจฺจาคตวตฺเต วุตฺตนเยน กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรนฺโต คามํ คจฺเฉยฺยฯ อวฺหานํ นาภินนฺเทยฺยาติ ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ ฆเร ภุญฺชิตพฺพ’’นฺติ นิมนฺตนํ, ‘‘เทติ นุ โข น เทติ นุ โข สุนฺทรํ นุ โข เทติ อสุนฺทรํ นุ โข เทตี’’ติ เอวรูปํ วิตกฺกํ โภชนญฺจ ปฏิปทาปูรโก ภิกฺขุ นาภินนฺเทยฺย, นปฺปฏิคฺคณฺเหยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ ยทิ ปน พลกฺกาเรน ปตฺตํ คเหตฺวา ปูเรตฺวา เทนฺติ, ปริภุญฺชิตฺวา สมณธมฺโม กาตพฺโพ, ธุตงฺคํ น กุปฺปติ, ตทุปาทาย ปน ตํ คามํ น ปวิสิตพฺพํฯ อภิหารญฺจ คามโตติ สเจ คามํ ปวิฏฺฐสฺส ปาติสเตหิปิ ภตฺตํ อภิหรนฺติ , ตมฺปิ นาภินนฺเทยฺย, ตโต เอกสิตฺถมฺปิ นปฺปฏิคฺคณฺเหยฺย, อญฺญทตฺถุ ฆรปฏิปาฏิยา ปิณฺฑปาตเมว จเรยฺยาติฯ

[717] น มุนี คามมาคมฺม, กุเลสุ สหสา จเรติ โส จ โมนตฺถาย ปฏิปนฺนโก มุนิ คามํ คโต สมาโน กุเลสุ สหสา น จเร, สหโสกิตาทิอนนุโลมิกํ คิหิสํสคฺคํ น อาปชฺเชยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ ฆาเสสนํ ฉินฺนกโถ, น วาจํ ปยุตํ ภเณติ ฉินฺนกโถ วิย หุตฺวา โอภาสปริกถานิมิตฺตวิญฺญตฺติปยุตฺตํ ฆาเสสนวาจํ น ภเณยฺยฯ สเจ อากงฺเขยฺย, คิลาโน สมาโน เคลญฺญปฏิพาหนตฺถาย ภเณยฺยฯ เสนาสนตฺถาย วา วิญฺญตฺติํ ฐเปตฺวา โอภาสปริกถานิมิตฺตปยุตฺตํ, อวเสสปจฺจยตฺถาย ปน อคิลาโน เนว กิญฺจิ ภเณยฺยาติฯ

[718-9] อลตฺถํ ยทิทนฺติ อิมิสฺสา ปน คาถาย อยมตฺโถ – คามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโฐ อปฺปมตฺตเกปิ กิสฺมิญฺจิ ลทฺเธ ‘‘อลตฺถํ ยํ อิทํ สาธู’’ติ จินฺเตตฺวา อลทฺเธ ‘‘นาลตฺถํ กุสล’’นฺติ ตมฺปิ ‘‘สุนฺทร’’นฺติ จินฺเตตฺวา อุภเยเนว ลาภาลาเภน โส ตาที นิพฺพิกาโร หุตฺวา รุกฺขํวุปนิวตฺตติ, ยถาปิ ปุริโส ผลคเวสี รุกฺขํ อุปคมฺม ผลํ ลทฺธาปิ อลทฺธาปิ อนนุนีโต อปฺปฏิหโต มชฺฌตฺโตเยว หุตฺวา คจฺฉติ, เอวํ กุลํ อุปคมฺม ลาภํ ลทฺธาปิ อลทฺธาปิ มชฺฌตฺโตว หุตฺวา คจฺฉตีติฯ ส ปตฺตปาณี ติ คาถา อุตฺตานตฺถาวฯ

[720] อุจฺจาวจาติ อิมิสฺสา คาถาย สมฺพนฺโธ – เอวํ ภิกฺขาจารวตฺตสมฺปนฺโน หุตฺวาปิ ตาวตเกเนว ตุฏฺฐิํ อนาปชฺชิตฺวา ปฏิปทํ อาโรเธยฺยฯ ปฏิปตฺติสารญฺหิ สาสนํฯ สา จายํ อุจฺจาวจา…เป.… มุตนฺติฯ ตสฺสตฺโถ – สา จายํ มคฺคปฏิปทา อุตฺตมนิหีนเภทโต อุจฺจาวจา พุทฺธสมเณน ปกาสิตาฯ สุขาปฏิปทา หิ ขิปฺปาภิญฺญา อุจฺจา, ทุกฺขาปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา อวจาฯ อิตรา ทฺเว เอเกนงฺเคน อุจฺจา, เอเกน อวจาฯ ปฐมา เอว วา อุจฺจา, อิตรา ติสฺโสปิ อวจาฯ ตาย เจตาย อุจฺจาย อวจาย วา ปฏิปทาย น ปารํ ทิคุณํ ยนฺติฯ ‘‘ทุคุณ’’นฺติ วา ปาโฐ, เอกมคฺเคน ทฺวิกฺขตฺตุํ นิพฺพานํ น ยนฺตีติ อตฺโถฯ กสฺมา? เยน มคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เตสํ ปุน อปฺปหาตพฺพโตฯ เอเตน ปริหานธมฺมาภาวํ ทีเปติฯ นยิทํ เอกคุณํ มุตนฺติ ตญฺจ อิทํ ปารํ เอกกฺขตฺตุํเยว ผุสนารหมฺปิ น โหติฯ กสฺมา? เอเกน มคฺเคน สพฺพกิเลสปฺปหานาภาวโตฯ เอเตน เอกมคฺเคเนว อรหตฺตาภาวํ ทีเปติฯ

[721] อิทานิ ปฏิปทานิสํสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยสฺส จ วิสตา’’ติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ยสฺส จ เอวํ ปฏิปนฺนสฺส ภิกฺขุโน ตาย ปฏิปทาย ปหีนตฺตา อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตภาเวน วิสตตฺตา วิสตา ตณฺหา นตฺถิ, ตสฺส กิเลสโสตจฺเฉเทน ฉินฺนโสตสฺส กุสลากุสลปฺปหาเนน กิจฺจากิจฺจปฺปหีนสฺส ราคโช วา โทสโช วา อปฺปมตฺตโกปิ ปริฬาโห น วิชฺชตีติฯ

[722] อิทานิ ยสฺมา อิมา คาถาโย สุตฺวา นาลกตฺเถรสฺส จิตฺตํ อุทปาทิ – ‘‘ยทิ เอตฺตกํ โมเนยฺยํ สุกรํ น ทุกฺกรํ, สกฺกา อปฺปกสิเรน ปูเรตุ’’นฺติ, ตสฺมาสฺส ภควา ‘‘ทุกฺกรเมว โมเนยฺย’’นฺติ ทสฺเสนฺโต ปุน ‘‘โมเนยฺยํ เต อุปญฺญิสฺส’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุปญฺญิสฺสนฺติ อุปญฺญาเปยฺยํ, กถยิสฺสนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ขุรธารา อุปมา อสฺสาติ ขุรธารูปโม ฯ ภเวติ ภเวยฺยฯ โก อธิปฺปาโย? โมเนยฺยํ ปฏิปนฺโน ภิกฺขุ ขุรธารํ อุปมํ กตฺวา ปจฺจเยสุ วตฺเตยฺยฯ ยถา มธุทิทฺธํ ขุรธารํ ลิหนฺโต, เฉทโต, ชิวฺหํ รกฺขติ, เอวํ ธมฺเมน ลทฺเธ ปจฺจเย ปริภุญฺชนฺโต จิตฺตํ กิเลสุปฺปตฺติโต รกฺเขยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ ปจฺจยา หิ ปริสุทฺเธน ญาเยน ลทฺธุญฺจ อนวชฺชปริโภเคน ปริภุญฺชิตุญฺจ น สุเขน สกฺกาติ ภควา ปจฺจยนิสฺสิตเมว พหุโส ภณติฯ ชิวฺหาย ตาลุมาหจฺจ, อุทเร สญฺญโต สิยาติ ชิวฺหาย ตาลุํ อุปฺปีเฬตฺวาปิ รสตณฺหํ วิโนเทนฺโต กิลิฏฺเฐน มคฺเคน อุปฺปนฺนปจฺจเย อเสวนฺโต อุทเร สํยโต สิยาฯ

[723] อลีนจิตฺโต จ สิยาติ นิจฺจํ กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย อฏฺฐิตการิตาย อกุสีตจิตฺโต จ ภเวยฺยฯ น จาปิ พหุ จินฺตเยติ ญาติชนปทามรวิตกฺกวเสน จ พหุํ น จินฺเตยฺยฯ นิรามคนฺโธ อสิโต, พฺรหฺมจริยปรายโณติ นิกฺกิเลโส จ หุตฺวา ตณฺหาทิฏฺฐีหิ กิสฺมิญฺจิ ภเว อนิสฺสิโต สิกฺขาตฺตยสกลสาสนพฺรหฺมจริยปรายโณ เอว ภเวยฺยฯ

[724-5] เอกาสนสฺสาติ วิวิตฺตาสนสฺสฯ อาสนมุเขน เจตฺถ สพฺพอิริยาปถา วุตฺตาฯ ยโต สพฺพอิริยาปเถสุ เอกีภาวสฺส สิกฺเขยฺยาติ วุตฺตํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ เอกาสนสฺสาติ จ สมฺปทานวจนเมตํฯ

สมณูปาสนสฺส จาติ สมเณหิ อุปาสิตพฺพสฺส อฏฺฐติํสารมฺมณภาวนานุโยคสฺส, สมณานํ วา อุปาสนภูตสฺส อฏฺฐติํสารมฺมณเภทสฺเสวฯ อิทมฺปิ สมฺปทานวจนเมว, อุปาสนตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอตฺถ จ เอกาสเนน กายวิเวโก, สมณูปาสเนน จิตฺตวิเวโก วุตฺโต โหตีติ เวทิตพฺโพฯ เอกตฺตํ โมนมกฺขาตนฺติ เอวมิทํ กายจิตฺตวิเวกวเสน ‘‘เอกตฺตํ โมน’’นฺติ อกฺขาตํฯ เอโก เจ อภิรมิสฺสสีติ อิทํ ปน อุตฺตรคาถาเปกฺขํ ปทํ, ‘‘อถ ภาหิสิ ทสทิสา’’ติ อิมินา อสฺส สมฺพนฺโธฯ

ภาหิสีติ ภาสิสฺสสิ ปกาเสสฺสสิฯ อิมํ ปฏิปทํ ภาเวนฺโต สพฺพทิสาสุ กิตฺติยา ปากโฏ ภวิสฺสสีติ วุตฺตํ โหติฯ สุตฺวา ธีรานนฺติอาทีนํ ปน จตุนฺนํ ปทานํ อยมตฺโถ – เยน จ กิตฺติโฆเสน ภาหิสิ ทสทิสา ตํ ธีรานํ ฌายีนํ กามจาคินํ นิโฆสํ สุตฺวา อถ ตฺวํ เตน อุทฺธจฺจํ อนาปชฺชิตฺวา ภิยฺโย หิริญฺจ สทฺธญฺจ กเรยฺยาสิ, เตน โฆเสน หรายมาโน ‘‘นิยฺยานิกปฏิปทา อย’’นฺติ สทฺธํ อุปฺปาเทตฺวา อุตฺตริ ปฏิปตฺติเมว พฺรูเหยฺยาสิฯ มามโกติ เอวญฺหิ สนฺเต มม สาวโก โหตีติฯ

[726] ตํ นทีหีติ ยํ ตํ มยา ‘‘หิริญฺจ สทฺธญฺจ ภิยฺโย กุพฺเพถา’’ติ วทตา ‘‘อุทฺธจฺจํ น กาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ อิมินา นทีนิทสฺสเนนาปิ ชานาถ, ตพฺพิปริยายญฺจ โสพฺเภสุ จ ปทเรสุจ ชานาถฯ โสพฺเภสูติ มาติกาสุ ฯ ปทเรสูติ ทรีสุฯ กถํ? สณนฺตา ยนฺติ กุโสพฺภา, ตุณฺหี ยนฺติ มโหทธีติฯ กุโสพฺภา หิ โสพฺภปทราทิเภทา สพฺพาปิ กุนฺนทิโย สณนฺตา สทฺทํ กโรนฺตา อุทฺธตา หุตฺวา ยนฺติ, คงฺคาทิเภทา ปน มหานทิโย ตุณฺหี ยนฺติ, เอวํ ‘‘โมเนยฺยํ ปูเรมี’’ติ อุทฺธโต โหติ อมามโก, มามโก ปน หิริญฺจ สทฺธญฺจ อุปฺปาเทตฺวา นีจจิตฺโตว โหติฯ

[727-9] กิญฺจ ภิยฺโย – ยทูนกํ…เป.… ปณฺฑิโตติฯ ตตฺถ สิยา – สเจ อฑฺฒกุมฺภูปโม พาโล สณนฺตตาย, รหโท ปูโรว ปณฺฑิโต สนฺตตาย, อถ กสฺมา พุทฺธสมโณ เอวํ ธมฺมเทสนาพฺยาวโฏ หุตฺวา พหุํ ภาสตีติ อิมินา สมฺพนฺเธน ‘‘ยํ สมโณ’’ติ คาถมาหฯ

ตสฺสตฺโถ – ยํ พุทฺธสมโณ พหุํ ภาสติ อุเปตํ อตฺถสญฺหิตํ, อตฺถุเปตํ ธมฺมุเปตญฺจ หิเตน จ สํหิตํ, ตํ น อุทฺธจฺเจน, อปิจ โข ชานํ โส ธมฺมํ เทเสติ ทิวสมฺปิ เทเสนฺโต นิปฺปปญฺโจว หุตฺวาฯ ตสฺส หิ สพฺพํ วจีกมฺมํ ญาณานุปริวตฺติฯ เอวํ เทเสนฺโต จ ‘‘อิทมสฺส หิตํ อิทมสฺส หิต’’นฺติ นานปฺปการโต ชานํ โส พหุ ภาสติ, น เกวลํ พหุภาณิตายฯ อวสานคาถาย สมฺพนฺโธ – เอวํ ตาว สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สมนฺนาคโต พุทฺธสมโณ ชานํ โส ธมฺมํ เทเสติ, ชานํ โส พหุ ภาสติฯ เตน เทสิตํ ปน ธมฺมํ นิพฺเพธภาคิเยเนว ญาเณน โย จ ชานํ สํยตตฺโต, ชานํ น พหุ ภาสติ, ส มุนิ โมนมรหติ, ส มุนิ โมนมชฺฌคาติฯ ตสฺสตฺโถ – ตํ ธมฺมํ ชานนฺโต สํยตตฺโต คุตฺตจิตฺโต หุตฺวา ยํ ภาสิตํ สตฺตานํ หิตสุขาวหํ น โหติ, ตํ ชานํ น พหุ ภาสติฯ โส เอวํวิโธ โมนตฺถํ ปฏิปนฺนโก มุนิ โมเนยฺยปฏิปทาสงฺขาตํ โมนํ อรหติฯ น เกวลญฺจ อรหติเยว, อปิจ โข ปน ส มุนิ อรหตฺตมคฺคญาณสงฺขาตํ โมนํ อชฺฌคา อิจฺเจว เวทิตพฺโพติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ

ตํ สุตฺวา นาลกตฺเถโร ตีสุ ฐาเนสุ อปฺปิจฺโฉ อโหสิ ทสฺสเน สวเน ปุจฺฉายาติฯ โส หิ เทสนาปริโยสาเน ปสนฺนจิตฺโต ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา วนํ ปวิฏฺโฐ, ปุน ‘‘อโห วตาหํ ภควนฺตํ ปสฺเสยฺย’’นฺติ โลลภาวํ น ชเนสิฯ อยมสฺส ทสฺสเน อปฺปิจฺฉตาฯ ตถา ‘‘อโห วตาหํ ปุน ธมฺมเทสนํ สุเณยฺย’’นฺติ โลลภาวํ น ชเนสิฯ อยมสฺส สวเน อปฺปิจฺฉตาฯ ตถา ‘‘อโห วตาหํ ปุน โมเนยฺยปฏิปทํ ปุจฺเฉยฺย’’นฺติ โลลภาวํ น ชเนสิฯ อยมสฺส ปุจฺฉาย อปฺปิจฺฉตาฯ

โส เอวํ อปฺปิจฺโฉ สมาโน ปพฺพตปาทํ ปวิสิตฺวา เอกวนสณฺเฑ ทฺเว ทิวสานิ น วสิ , เอกรุกฺขมูเล ทฺเว ทิวสานิ น นิสีทิ, เอกคาเม ทฺเว ทิวสานิ ปิณฺฑาย น ปาวิสิฯ อิติ วนโต วนํ, รุกฺขโต รุกฺขํ, คามโต คามํ อาหิณฺฑนฺโต อนุรูปปฏิปทํ ปฏิปชฺชิตฺวา อคฺคผเล ปติฏฺฐาสิฯ อถ ยสฺมา โมเนยฺยปฏิปทํ อุกฺกฏฺฐํ กตฺวา ปูเรนฺโต ภิกฺขุ สตฺเตว มาสานิ ชีวติ, มชฺฌิมํ กตฺวา ปูเรนฺโต สตฺต วสฺสานิ, มนฺทํ กตฺวา ปูเรนฺโต โสฬส วสฺสานิฯ

อยญฺจ อุกฺกฏฺฐํ กตฺวา ปูเรสิ, ตสฺมา สตฺต มาเส ฐตฺวา อตฺตโน อายุสงฺขารปริกฺขยํ ญตฺวา นฺหายิตฺวา นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา ทิคุณํ สงฺฆาฏิํ ปารุปิตฺวา ทสพลาภิมุโข ปญฺจปติฏฺฐิตํ วนฺทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา หิงฺคุลกปพฺพตํ นิสฺสาย ฐิตโกว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิฯ ตสฺส ปรินิพฺพุตภาวํ ญตฺวา ภควา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ ตตฺถ คนฺตฺวา สรีรกิจฺจํ กตฺวา ธาตุโย คาหาเปตฺวา เจติยํ ปติฏฺฐาเปตฺวา อคมาสีติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย นาลกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. ทฺวยตานุปสฺสนาสุตฺตวณฺณนา

เอวํ เม สุตนฺติ ทฺวยตานุปสฺสนาสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? อิมสฺส สุตฺตสฺส อตฺตชฺฌาสยโต อุปฺปตฺติฯ อตฺตชฺฌาสเยน หิ ภควา อิมํ สุตฺตํ เทเสสิฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปนสฺส อตฺถวณฺณนายเมว อาวิ ภวิสฺสติฯ ตตฺถ เอวํ เม สุตนฺติอาทีนิ วุตฺตนยาเนวฯ ปุพฺพาราเมติ สาวตฺถินครสฺส ปุรตฺถิมทิสายํ อาราเมฯ มิคารมาตุ ปาสาเทติ เอตฺถ วิสาขา อุปาสิกา อตฺตโน สสุเรน มิคาเรน เสฏฺฐินา มาตุฏฺฐาเน ฐปิตตฺตา ‘‘มิคารมาตา’’ติ วุจฺจติฯ ตาย มิคารมาตุยา นวโกฏิอคฺฆนกํ มหาลตาปิฬนฺธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา การาปิโต ปาสาโท เหฏฺฐา จ อุปริ จ ปญฺจ ปญฺจ คพฺภสตานิ กตฺวา สหสฺสกูฏาคารคพฺโภ, โส ‘‘มิคารมาตุปาสาโท’’ติ วุจฺจติฯ ตสฺมิํ มิคารมาตุ ปาสาเทฯ

เตน โข ปน สมเยน ภควาติ ยํ สมยํ ภควา สาวตฺถิํ นิสฺสาย ปุพฺพาราเม มิคารมาตุ ปาสาเท วิหรติ, เตน สมเยนฯ ตทหุโปสเถติ ตสฺมิํ อหุ อุโปสเถ, อุโปสถทิวเสติ วุตฺตํ โหติฯ ปนฺนรเสติ อิทํ อุโปสถคฺคหเณน สมฺปตฺตาวเสสุโปสถปฏิกฺเขปวจนํฯ ปุณฺณาย ปุณฺณมาย รตฺติยาติ ปนฺนรสทิวสตฺตา ทิวสคณนาย อพฺภาทิอุปกฺกิเลสวิรหตฺตา รตฺติคุณสมฺปตฺติยา จ ปุณฺณตฺตา ปุณฺณาย, ปริปุณฺณจนฺทตฺตา ปุณฺณมาย จ รตฺติยาฯ ภิกฺขุสงฺฆปริวุโตติ ภิกฺขุสงฺเฆน ปริวุโตฯ อพฺโภกาเส นิสินฺโน โหตีติ มิคารมาตุ รตนปาสาทปริเวเณ อพฺโภกาเส อุปริ อปฺปฏิจฺฉนฺเน โอกาเส ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสินฺโน โหติฯ