9. วาเสฏฺฐสุตฺตวณฺณนา

เอวํ เม สุตนฺติ วาเสฏฺฐสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? อยเมว ยาสฺส นิทาเน วุตฺตา อตฺถวณฺณนํ ปนสฺส วุตฺตนยานิ อุตฺตานตฺถานิ จ ปทานิ ปริหรนฺตา กริสฺสามฯ อิจฺฉานงฺคโลติ คามสฺส นามํฯ พฺราหฺมณมหาสาลานํ จงฺกี ตารุกฺโข โตเทยฺโยติ โวหารนามเมตํฯ โปกฺขรสาติ ชาณุสฺโสณีติ เนมิตฺติกํฯ เตสุ กิร เอโก หิมวนฺตปสฺเส โปกฺขรณิยา ปทุเม นิพฺพตฺโต, อญฺญตโร ตาปโส ตํ ปทุมํ คเหตฺวา ตตฺถ สยิตํ ทารกํ ทิสฺวา สํวฑฺเฒตฺวา รญฺโญ ทสฺเสสิฯ โปกฺขเร สยิตตฺตา ‘‘โปกฺขรสาตี’’ติ จสฺส นามมกาสิฯ เอกสฺส ฐานนฺตเร เนมิตฺติกํฯ เตน กิร ชาณุสฺโสณินามกํ ปุโรหิตฏฺฐานํ ลทฺธํ, โส เตเนว ปญฺญายิฯ

เต สพฺเพปิ อญฺเญ จ อภิญฺญาตา อภิญฺญาตา พฺราหฺมณมหาสาลา กสฺมา อิจฺฉานงฺคเล ปฏิวสนฺตีติ? เวทสชฺฌายนปริวีมํสนตฺถํฯ เตน กิร สมเยน โกสลชนปเท เวทกา พฺราหฺมณา เวทานํ สชฺฌายกรณตฺถญฺจ อตฺถูปปริกฺขณตฺถญฺจ ตสฺมิํเยว คาเม สนฺนิปตนฺติฯ เตน เตปิ อนฺตรนฺตรา อตฺตโน โภคคามโต อาคมฺม ตตฺถ ปฏิวสนฺติฯ

วาเสฏฺฐภารทฺวาชานนฺติ วาเสฏฺฐสฺส จ ภารทฺวาชสฺส จฯ อยมนฺตรากถาติ ยํ อตฺตโน สหายกภาวานุรูปํ กถํ กเถนฺตา อนุวิจริํสุ, ตสฺสา กถาย อนฺตรา เวมชฺเฌเยว อยํ อญฺญา กถา อุทปาทีติ วุตฺตํ โหติฯ สํสุทฺธคหณิโกติ สํสุทฺธกุจฺฉิโก, สํสุทฺธาย พฺราหฺมณิยา เอว กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺโตติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘สมเวปากินิยา คหณิยา’’ติอาทีสุ หิ อุทรคฺคิ ‘‘คหณี’’ติ วุจฺจติฯ อิธ ปน มาตุกุจฺฉิฯ ยาว สตฺตมาติ มาตุ มาตา, ปิตุ ปิตาติ เอวํ ปฏิโลเมน ยาว สตฺต ชาติโยฯ เอตฺถ จ ปิตามโห จ ปิตามหี จ ปิตามหา, ตถา มาตามโห จ มาตามหี จ มาตามหา, ปิตามหา จ มาตามหา จ ปิตามหาเยวฯ ปิตามหานํ ยุคํ ปิตามหยุคํฯ ยุคนฺติ อายุปฺปมาณํฯ อภิลาปมตฺตเมว เจตํ, อตฺถโต ปน ปิตามหาเยว ปิตามหยุคํฯ

อกฺขิตฺโตติ ชาติํ อารพฺภ ‘‘กิํ โส’’ติ เกนจิ อนวญฺญาโต ฯ อนุปกฺกุฏฺโฐติ ชาติสนฺโทสวาเทน อนุปกฺกุฏฺฐปุพฺโพฯ วตสมฺปนฺโนติ อาจารสมฺปนฺโนฯ สญฺญาเปตุนฺติ ญาเปตุํ โพเธตุํ, นิรนฺตรํ กาตุนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อายามาติ คจฺฉามฯ

[600] อนุญฺญาตปฏิญฺญาตาติ ‘‘เตวิชฺชา ตุมฺเห’’ติ เอวํ มยํ อาจริเยหิ จ อนุญฺญาตา อตฺตนา จ ปฏิชานิมฺหาติ อตฺโถฯ อสฺมาติ ภวามฯ อุโภติ ทฺเวปิ ชนาฯ อหํ โปกฺขรสาติสฺส, ตารุกฺขสฺสายํ มาณโวติ อหํ โปกฺขรสาติสฺส เชฏฺฐนฺเตวาสี อคฺคสิสฺโส, อยํ ตารุกฺขสฺสาติ อธิปฺปาเยน ภณติ อาจริยสมฺปตฺติํ อตฺตโน สมฺปตฺติญฺจ ทีเปนฺโตฯ

[601] เตวิชฺชานนฺติ ติเวทานํฯ เกวลิโนติ นิฏฺฐงฺคตาฯ อสฺมเสติ อมฺห ภวามฯ อิทานิ ตํ เกวลิภาวํ วิตฺถาเรนฺโต อาห – ‘‘ปทกสฺมา…เป.… สาทิสา’’ติฯ ตตฺถ ชปฺเปติ เวเทฯ กมฺมุนาติ ทสวิเธน กุสลกมฺมปถกมฺมุนาฯ อยญฺหิ ปุพฺเพ สตฺตวิธํ กายวจีกมฺมํ สนฺธาย ‘‘ยโต โข โภ สีลวา โหตี’’ติ อาหฯ ติวิธํ มโนกมฺมํ สนฺธาย ‘‘วตสมฺปนฺโน’’ติ อาหฯ เตน สมนฺนาคโต หิ อาจารสมฺปนฺโน โหติฯ

[602-5] อิทานิ ตํ วจนนฺตเรน ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘อหญฺจ กมฺมุนา พฺรูมี’’ติฯ ขยาตีตนฺติ อูนภาวํ อตีตํ, ปริปุณฺณนฺติ อตฺโถฯ เปจฺจาติ อุปคนฺตฺวาฯ นมสฺสนฺตีติ นโม กโรนฺติฯ จกฺขุํ โลเก สมุปฺปนฺนนฺติ อวิชฺชนฺธกาเร โลเก, ตํ อนฺธการํ วิธมิตฺวา โลกสฺส ทิฏฺฐธมฺมิกาทิอตฺถสนฺทสฺสเนน จกฺขุ หุตฺวา สมุปฺปนฺนํฯ

[606] เอวํ อภิตฺถวิตฺวา วาเสฏฺเฐน ยาจิโต ภควา ทฺเวปิ ชเน สงฺคณฺหนฺโต อาห – ‘‘เตสํ โว อหํ พฺยกฺขิสฺส’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ พฺยกฺขิสฺสนฺติ พฺยากริสฺสามิฯ อนุปุพฺพนฺติ ติฏฺฐตุ ตาว พฺราหฺมณจินฺตา, กีฏปฏงฺคติณรุกฺขโต ปภุติ โว อนุปุพฺพํ พฺยกฺขิสฺสนฺติ เอวเมตฺถ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ, เอวํ วิตฺถารกถาย วิเนตพฺพา หิ เต มาณวกาฯ ชาติวิภงฺคนฺติ ชาติวิตฺถารํฯ อญฺญมญฺญา หิ ชาติโยติ เตสํ เตสญฺหิ ปาณานํ ชาติโย อญฺญา อญฺญา นานปฺปการาติ อตฺโถฯ

[607] ตโต ปาณานํ ชาติวิภงฺเค กเถตพฺเพ ‘‘ติณรุกฺเขปิ ชานาถา’’ติ อนุปาทินฺนกานํ ตาว กเถตุํ อารทฺโธฯ ตํ กิมตฺถมิติ เจ? อุปาทินฺเนสุ สุขญาปนตฺถํฯ อนุปาทินฺเนสุ หิ ชาติเภเท คหิเต อุปาทินฺเนสุ โส ปากฏตโร โหติฯ ตตฺถ ติณานิ นาม อนฺโตเผคฺคูนิ พหิสารานิฯ ตสฺมา ตาลนาฬิเกราทโยปิ ติณสงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ รุกฺขา นาม พหิเผคฺคู อนฺโตสาราฯ ติณานิ จ รุกฺขา จ ติณรุกฺขาฯ เต อุปโยคพหุวจเนน ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘ติณรุกฺเขปิ ชานาถา’’ติฯ น จาปิ ปฏิชานเรติ ‘‘มยํ ติณา, มยํ รุกฺขา’’ติ เอวมฺปิ น ปฏิชานนฺติฯ ลิงฺคํ ชาติมยนฺติ อปฏิชานนฺตานมฺปิ จ เตสํ ชาติมยเมว สณฺฐานํ อตฺตโน มูลภูตติณาทิสทิสเมว โหติฯ กิํ การณํ? อญฺญมญฺญา หิ ชาติโย, ยสฺมา อญฺญา ติณชาติ, อญฺญา รุกฺขชาติ; ติเณสุปิ อญฺญา ตาลชาติ, อญฺญา นาฬิเกรชาตีติ เอวํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

เตน กิํ ทีเปติ? ยํ ชาติวเสน นานา โหติ, ตํ อตฺตโน ปฏิญฺญํ ปเรสํ วา อุปเทสํ วินาปิ อญฺญชาติโต วิเสเสน คยฺหติฯ ยทิ จ ชาติยา พฺราหฺมโณ ภเวยฺย, โสปิ อตฺตโน ปฏิญฺญํ ปเรสํ วา อุปเทสํ วินา ขตฺติยโต เวสฺสสุทฺทโต วา วิเสเสน คยฺเหยฺย, น จ คยฺหติ, ตสฺมา น ชาติยา พฺราหฺมโณติฯ ปรโต ปน ‘‘ยถา เอตาสุ ชาตีสู’’ติ อิมาย คาถาย เอตมตฺถํ วจีเภเทเนว อาวิกริสฺสติฯ

[608] เอวํ อนุปาทินฺเนสุ ชาติเภทํ ทสฺเสตฺวา อุปาทินฺเนสุ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตโต กีเฏ’’ติ เอวมาทิมาหฯ ตตฺถ กีฏาติ กิมโยฯ ปฏงฺคาติ ปฏงฺคาเยวฯ ยาว กุนฺถกิปิลฺลิเกติ กุนฺถกิปิลฺลิกํ ปริยนฺตํ กตฺวาติ อตฺโถฯ

[609] ขุทฺทเกติ กาฬกกณฺฑกาทโยฯ มหลฺลเกติ สสพิฬาราทโยฯ สพฺเพ หิ เต อเนกวณฺณาฯ

[610] ปาทูทเรติ อุทรปาเท, อุทรํเยว เยสํ ปาทาติ วุตฺตํ โหติฯ ทีฆปิฏฺฐิเกติ สปฺปานญฺหิ สีสโต ยาว นงฺคุฏฺฐา ปิฏฺฐิ เอว โหติ, เตน เต ‘‘ทีฆปิฏฺฐิกา’’ติ วุจฺจนฺติฯ เตปิ อเนกปฺปการา อาสีวิสาทิเภเทนฯ

[611] โอทเกติ อุทกมฺหิ ชาเตฯ มจฺฉาปิ อเนกปฺปการา โรหิตมจฺฉาทิเภเทนฯ

[612] ปกฺขีติ สกุเณฯ เต หิ ปกฺขานํ อตฺถิตาย ‘‘ปกฺขี’’ติ วุจฺจนฺติฯ ปตฺเตหิ ยนฺตีติ ปตฺตยานาฯ เวหาเส คจฺฉนฺตีติ วิหงฺคมาฯ เตปิ อเนกปฺปการา กากาทิเภเทนฯ

[613] เอวํ ถลชลากาสโคจรานํ ปาณานํ ชาติเภทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เยนาธิปฺปาเยน ตํ ทสฺเสสิ, ตํ อาวิกโรนฺโต ‘‘ยถา เอตาสู’’ติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ สงฺเขปโต ปุพฺเพ วุตฺตาธิปฺปายวณฺณนาวเสเนว เวทิตพฺโพฯ

[614-6] วิตฺถารโต ปเนตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สยเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘น เกเสหี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺรายํ โยชนา – ยํ วุตฺตํ ‘‘นตฺถิ มนุสฺเสสุ ลิงฺคํ ชาติมยํ ปุถู’’ติ, ตํ เอวํ นตฺถีติ เวทิตพฺพํฯ เสยฺยถิทํ, น เกเสหีติฯ น หิ ‘‘พฺราหฺมณานํ อีทิสา เกสา โหนฺติ, ขตฺติยานํ อีทิสา’’ติ นิยโม อตฺถิ ยถา หตฺถิอสฺสมิคาทีนนฺติ อิมินา นเยน สพฺพํ โยเชตพฺพํฯ ลิงฺคํ ชาติมยํ เนว, ยถา อญฺญาสุ ชาติสูติ อิทํ ปน วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส นิคมนนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตสฺส โยชนา – ตเทว ยสฺมา อิเมหิ เกสาทีหิ นตฺถิ มนุสฺเสสุ ลิงฺคํ ชาติมยํ ปุถุ, ตสฺมา เวทิตพฺพเมตํ ‘‘พฺราหฺมณาทิเภเทสุ มนุสฺเสสุ ลิงฺคํ ชาติมยํ เนว ยถา อญฺญาสุ ชาตีสู’’ติฯ

[617] อิทานิ เอวํ ชาติเภเท อสนฺเตปิ พฺราหฺมโณ ขตฺติโยติ อิทํ นานตฺตํ ยถา ชาตํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปจฺจตฺต’’นฺติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – เอตํ ติรจฺฉานานํ วิย โยนิสิทฺธเมว เกสาทิสณฺฐานานตฺตํ มนุสฺเสสุ พฺราหฺมณาทีนํ อตฺตโน อตฺตโน สรีเรสุ น วิชฺชติฯ อวิชฺชมาเนปิ ปน เอตสฺมิํ ยเทตํ พฺราหฺมโณ ขตฺติโยติ นานตฺตวิธานปริยายํ โวการํ, ตํ โวการญฺจ มนุสฺเสสุ สมญฺญาย ปวุจฺจติ, โวหารมตฺเตน วุจฺจตีติฯ

[619-625] เอตฺตาวตา ภควา ภารทฺวาชสฺส วาทํ นิคฺคเหตฺวา อิทานิ ยทิ ชาติยา พฺราหฺมโณ ภเวยฺย, อาชีวสีลาจารวิปนฺโนปิ พฺราหฺมโณ ภเวยฺยฯ ยสฺมา ปน โปราณา พฺราหฺมณา ตสฺส พฺราหฺมณภาวํ น อิจฺฉนฺติ โลเก จ อญฺเญปิ ปณฺฑิตมนุสฺสา, ตสฺมา วาเสฏฺฐสฺส วาทปคฺคหณตฺถํ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โย หิ โกจิ มนุสฺเสสู’’ติอาทิกา อฏฺฐ คาถาโย อาหฯ ตตฺถ โครกฺขนฺติ เขตฺตรกฺขํ, กสิกมฺมนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ปถวี หิ ‘‘โค’’ติ วุจฺจติ, ตปฺปเภโท จ เขตฺตํฯ ปุถุสิปฺเปนาติ ตนฺตวายกมฺมาทินานาสิปฺเปนฯ โวหารนฺติ วณิชฺชํฯ ปรเปสฺเสนาติ ปเรสํ เวยฺยาวจฺเจนฯ อิสฺสตฺถนฺติ อาวุธชีวิกํ, อุสุญฺจ สตฺติญฺจาติ วุตฺตํ โหติฯ โปโรหิจฺเจนาติ ปุโรหิตกมฺเมนฯ

[626] เอวํ พฺราหฺมณสมเยน จ โลกโวหาเรน จ อาชีวสีลาจารวิปนฺนสฺส อพฺราหฺมณภาวํ สาเธตฺวา เอวํ สนฺเต น ชาติยา พฺราหฺมโณ, คุเณหิ ปน พฺราหฺมโณ โหติฯ ตสฺมา ยตฺถ ยตฺถ กุเล ชาโต โย คุณวา, โส พฺราหฺมโณ, อยเมตฺถ ญาโยติ เอวเมตํ ญายํ อตฺถโต อาปาเทตฺวา ปุน ตเทว ญายํ วจีเภเทน ปกาเสนฺโต อาห ‘‘น จาหํ พฺราหฺมณํ พฺรูมี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – อหํ ปน ยฺวายํ จตูสุ โยนีสุ ยตฺถ กตฺถจิ ชาโต, ตตฺราปิ วา วิเสเสน โย พฺราหฺมณสมญฺญิตาย มาตริ สมฺภูโต, ตํ โยนิชํ มตฺติสมฺภวํ ยา จายํ ‘‘อุภโต สุชาโต’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.303; ม. นิ. 2.424) นเยน พฺราหฺมเณหิ พฺราหฺมณสฺส ปริสุทฺธอุปฺปตฺติมคฺคสงฺขาตา โยนิ กถียติ, ‘‘สํสุทฺธคหณิโก’’ติ อิมินา จ มาตุสมฺปตฺติ, ตโตปิ ชาตสมฺภูตตฺตา ‘‘โยนิโช มตฺติสมฺภโว’’ติ จ วุจฺจติ, ตมฺปิ โยนิชํ มตฺติสมฺภวํ อิมินา จ โยนิชมตฺติสมฺภวมตฺเตน พฺราหฺมณํ น พฺรูมิ ฯ กสฺมา? ยสฺมา ‘‘โภ โภ’’ติ วจนมตฺเตน อญฺเญหิ สกิญฺจเนหิ วิสิฏฺฐตฺตา โภวาที นาม โส โหติ, สเจ โหติ สกิญฺจโนฯ โย ปนายํ ยตฺถ กตฺถจิ กุเล ชาโตปิ ราคาทิกิญฺจนาภาเวน อกิญฺจโน, สพฺพคหณปฏินิสฺสคฺเคน จ อนาทาโน, อกิญฺจนํ อนาทานํ ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํฯ กสฺมา? ยสฺมา พาหิตปาโปติฯ

[627] กิญฺจ ภิยฺโย – ‘‘สพฺพสํโยชนํ เฉตฺวา’’ติอาทิกา สตฺตวีสติ คาถาฯ ตตฺถ สพฺพสํโยชนนฺติ ทสวิธํ สํโยชนํฯ น ปริตสฺสตีติ ตณฺหาย น ตสฺสติฯ ตมหนฺติ ตํ อหํ ราคาทีนํ สงฺคานํ อติกฺกนฺตตฺตา สงฺคาติคํ, จตุนฺนมฺปิ โยคานํ อภาเวน วิสํยุตฺตํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

[628] นทฺธินฺติ นยฺหนภาเวน ปวตฺตํ โกธํฯ วรตฺตนฺติ พนฺธนภาเวน ปวตฺตํ ตณฺหํฯ สนฺทานํ สหนุกฺกมนฺติ อนุสยานุกฺกมสหิตํ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิสนฺทานํ, อิทํ สพฺพมฺปิ ฉินฺทิตฺวา ฐิตํ อวิชฺชาปลิฆสฺส อุกฺขิตฺตตฺตา อุกฺขิตฺตปลิฆํ จตุนฺนํ สจฺจานฺนํ พุทฺธตฺตา พุทฺธํ อหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

[629] อทุฏฺโฐติ เอวํ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสญฺจ ปาณิอาทีหิ โปถนญฺจ อนฺทุพนฺธนาทีหิ พนฺธนญฺจ โย อกุทฺธมานโส หุตฺวา อธิวาเสสิ, ขนฺติพเลน สมนฺนาคตตฺตา ขนฺตีพลํ, ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติยา อนีกภูเตน เตเนว ขนฺตีพลานีเกน สมนฺนาคตตฺตา พลานีกํ ตํ เอวรูปํ อหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

[630] วตนฺตนฺติ ธุตวเตน สมนฺนาคตํ, จตุปาริสุทฺธิสีเลน สีลวนฺตํ, ตณฺหาอุสฺสทาภาเวน อนุสฺสทํ, ฉฬินฺทฺริยทมเนน ทนฺตํ, โกฏิยํ ฐิเตน อตฺตภาเวน อนฺติมสารีรํ ตมหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

[631] โย น ลิมฺปตีติ เอวเมว โย อพฺภนฺตเร ทุวิเธปิ กาเม น ลิมฺปติ, ตสฺมิํ กาเม น สณฺฐาติ, ตมหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

[632] ทุกฺขสฺสาติ ขนฺธทุกฺขสฺสฯ ปนฺนภารนฺติ โอหิตกฺขนฺธภารํ จตูหิ โยเคหิ สพฺพกิเลเสหิ วา วิสํยุตฺตํ ตมหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

[633] คมฺภีรปญฺญนฺติ คมฺภีเรสุ ขนฺธาทีสุ ปวตฺตาย ปญฺญาย สมนฺนาคตํ, ธมฺโมชปญฺญาย เมธาวิํ, ‘‘อยํ ทุคฺคติยา, อยํ สุคติยา, อยํ นิพฺพานสฺส มคฺโค, อยํ อมคฺโค’’ติ เอวํ มคฺเค อมคฺเค จ เฉกตาย มคฺคามคฺคสฺส โกวิทํ, อรหตฺตสงฺขาตํ อุตฺตมตฺถมนุปฺปตฺตํ ตมหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

[634] อสํสฏฺฐนฺติ ทสฺสนสวนสมุลฺลาปปริโภคกายสํสคฺคานํ อภาเวน อสํสฏฺฐํฯ อุภยนฺติ คิหีหิ จ อนคาเรหิ จาติ อุภเยหิปิ อสํสฏฺฐํฯ อโนกสารินฺติ อนาลยจาริํ, ตํ เอวรูปํ อหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

[635] นิธายาติ นิกฺขิปิตฺวา โอโรเปตฺวาฯ ตเสสุ ถาวเรสุ จาติ ตณฺหาตาเสน ตเสสุ ตณฺหาภาเวน ถิรตาย ถาวเรสุฯ โย น หนฺตีติ โย เอวํ สพฺพสตฺเตสุ วิคตปฏิฆตาย นิกฺขิตฺตทณฺโฑ เนว กญฺจิ สยํ หนติ, น อญฺเญน ฆาเตติ, ตมหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

[636] อวิรุทฺธนฺติ อาฆาตวเสน วิรุทฺเธสุปิ โลกิยมหาชเนสุ อาฆาตาภาเวน อวิรุทฺธํ, หตฺถคเต ทณฺเฑ วา สตฺเถ วา อวิชฺชมาเนปิ ปเรสํ ปหารทานโต อวิรตตฺตา อตฺตทณฺเฑสุ ชเนสุ นิพฺพุตํ นิกฺขิตฺตทณฺฑํ, ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ ‘‘อหํ มม’’นฺติ คหิตตฺตา สาทาเนสุ, ตสฺส คหณสฺส อภาเวน อนาทานํ ตํ เอวรูปํ อหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

[637] อารคฺคาติ ยสฺเสเต ราคาทโย อยญฺจ ปรคุณมกฺขณลกฺขโณ มกฺโข อารคฺคา สาสโป วิย ปปติโต, ยถา สาสโป อารคฺเค น สนฺติฏฺฐติ, เอวํ จิตฺเต น ติฏฺฐติ, ตมหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

[638] อกกฺกสนฺติ อผรุสํฯ วิญฺญาปนินฺติ อตฺถวิญฺญาปนิํฯ สจฺจนฺติ ภูตํฯ นาภิสเชติ ยาย คิราย อญฺญํ กุชฺฌาปนวเสน น ลคฺคาเปยฺยฯ ขีณาสโว นาม เอวรูปเมว คิรํ ภาเสยฺยฯ ตสฺมา ตมหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

[639] สาฏกาภรณาทีสุ ทีฆํ วา รสฺสํ วา, มณิมุตฺตาทีสุ อณุํ วา ถูลํ วา มหคฺฆอปฺปคฺฆวเสน สุภํ วา อสุภํ วา โย ปุคฺคโล อิมสฺมิํ โลเก ปรปริคฺคหิตํ นาทิยติ, ตมหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

[640] นิราสาสนฺติ นิตฺตณฺหํฯ วิสํยุตฺตนฺติ สพฺพกิเลเสหิ วิยุตฺตํ ตมหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

[641] อาลยาติ ตณฺหาฯ อญฺญาย อกถํกถีติ อฏฺฐ วตฺถูนิ ยถาภูตํ ชานิตฺวา อฏฺฐวตฺถุกาย วิจิกิจฺฉาย นิพฺพิจิกิจฺโฉฯ อมโตคธมนุปฺปตฺตนฺติ อมตํ นิพฺพานํ โอคเหตฺวา อนุปฺปตฺตํ ตมหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

[642] อุโภติ ทฺเวปิ ปุญฺญานิ ปาปานิ จ ฉฑฺเฑตฺวาติ อตฺโถฯ สงฺคนฺติ ราคาทิเภทํ สงฺคํฯ อุปจฺจคาติ อติกฺกนฺโตฯ ตมหํ วฏฺฏมูลโสเกน อโสกํ, อพฺภนฺตเร ราครชาทีนํ อภาเวน วิรชํ, นิรุปกฺกิเลสตาย สุทฺธํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

[643] วิมลนฺติ อพฺภาทิมลวิรหิตํฯ สุทฺธนฺติ นิรุปกฺกิเลสํฯ วิปฺปสนฺนนฺติ ปสนฺนจิตฺตํฯ อนาวิลนฺติ กิเลสาวิลตฺตวิรหิตํฯ นนฺทีภวปริกฺขีณนฺติ ตีสุ ภเวสุ ปริกฺขีณตณฺหํ ตมหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

[644] โย ภิกฺขุ อิมํ ราคปลิปถญฺเจว กิเลสทุคฺคญฺจ สํสารวฏฺฏญฺจ จตุนฺนํ สจฺจานํ อปฺปฏิวิชฺฌนกโมหญฺจ อตีโต, จตฺตาโร โอเฆ ติณฺโณ หุตฺวา ปารํ อนุปฺปตฺโต, ทุวิเธน ฌาเนน ฌายี, ตณฺหาย อภาเวน อเนโช, กถํกถาย อภาเวน อกถํกถี, อุปาทานานํ อภาเวน อนุปาทิยิตฺวา กิเลสนิพฺพาเนน นิพฺพุโต, ตมหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

[645] โย ปุคฺคโล, อิธ โลเก, อุโภปิ กาเม หิตฺวา อนาคาโร หุตฺวา ปริพฺพชติ, ตํ ปริกฺขีณกามญฺเจว ปริกฺขีณภวญฺจ อหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

[646] โย อิธ โลเก ฉทฺวาริกํ ตณฺหํ ชหิตฺวา ฆราวาเสน อนตฺถิโก อนาคาโร หุตฺวา ปริพฺพชติ, ตณฺหาย เจว ภวสฺส จ ปริกฺขีณตฺตา ตณฺหาภวปริกฺขีณํ ตมหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

[647] มานุสกํ โยคนฺติ มานุสกํ อายุญฺเจว ปญฺจวิธกามคุเณ จฯ ทิพฺพโยเคปิ เอเสว นโยฯ อุปจฺจคาติ โย มานุสกํ โยคํ หิตฺวา ทิพฺพํ อติกฺกนฺโต, ตํ สพฺเพหิ จตูหิ โยเคหิ วิสํยุตฺตํ อหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

[648] รตินฺติ ปญฺจกามคุณรติํฯ อรตินฺติ อรญฺญวาเส อุกฺกณฺฐิตตฺตํฯ สีติภูตนฺติ นิพฺพุตํ, นิรุปธินฺติ นิรุปกฺกิเลสํ, วีรนฺติ ตํ เอวรูปํ สพฺพํ ขนฺธโลกํ อภิภวิตฺวา ฐิตํ วีริยวนฺตํ อหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

[649] โย เวทีติ โย สตฺตานํ สพฺพากาเรน จุติญฺจ ปฏิสนฺธิญฺจ ปากฏํ กตฺวา ชานาติ, ตมหํ อลคฺคตาย อสตฺตํ, ปฏิปตฺติยา สุฏฺฐุ คตตฺตา สุคตํ, จตุนฺนํ สจฺจานํ พุทฺธตาย พุทฺธํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

[650] ยสฺสาติ ยสฺเสเต เทวาทโย คติํ น ชานนฺติ, ตมหํ อาสวานํ ขีณตาย ขีณาสวํ, กิเลเสหิ อารกตฺตา อรหนฺตํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

[651] ปุเรติ อตีตกฺขนฺเธสุฯ ปจฺฉาติ อนาคเตสุฯ มชฺเฌติ ปจฺจุปฺปนฺเนสุฯ กิญฺจนนฺติ ยสฺเสเตสุ ฐาเนสุ ตณฺหาคาหสงฺขาตํ กิญฺจนํ นตฺถิฯ ตมหํ ราคกิญฺจนาทีหิ อกิญฺจนํฯ กสฺสจิ คหณสฺส อภาเวน อนาทานํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

[652] อจฺฉมฺภิตตฺเตน อุสภสทิสตาย อุสภํ, อุตฺตมฏฺเฐน ปวรํ, วีริยสมฺปตฺติยา วีรํ, มหนฺตานํ สีลกฺขนฺธาทีนํ เอสิตตฺตา มเหสิํ, ติณฺณํ มารานํ วิชิตตฺตา วิชิตาวินํ, นินฺหาตกิเลสตาย นฺหาตกํ, จตุสจฺจพุทฺธตาย พุทฺธํ ตํ เอวรูปํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

[653] โย ปุพฺเพนิวาสํ ปากฏํ กตฺวา ชานาติ, ฉพฺพีสติเทวโลกเภทํ สคฺคํ, จตุพฺพิธํ อปายญฺจ ทิพฺพจกฺขุนา ปสฺสติ, อโถ ชาติกฺขยสงฺขาตํ อรหตฺตํ ปตฺโต, ตมหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

[654] เอวํ ภควา คุณโต พฺราหฺมณํ วตฺวา ‘‘เย ‘ชาติโต พฺราหฺมโณ’ติ อภินิเวสํ กโรนฺติ, เต อิทํ โวหารมตฺตํ อชานนฺตา, สา จ เนสํ ทิฏฺฐิ ทุทฺทิฏฺฐี’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สมญฺญา เหสา’’ติ คาถาทฺวยมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ‘‘ยทิทํ พฺราหฺมโณ ขตฺติโย ภารทฺวาโช วาเสฏฺโฐ’’ติ นามโคตฺตํ ปกปฺปิตํ, สมญฺญา เหสา โลกสฺมิํ, ปญฺญตฺติโวหารมตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ กสฺมา? ยสฺมา สมฺมุจฺจา สมุทาคตํ สมนุญฺญาย อาคตํฯ ตญฺหิ ตตฺถ ตตฺถ ชาตกาเลเยวสฺส ญาติสาโลหิเตหิ ปกปฺปิตํ กตํฯ โน เจตํ เอวํ ปกปฺเปยฺยุํ, น โกจิ กญฺจิ ทิสฺวา ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ’’ติ วา ‘‘ภารทฺวาโช’’ติ วา ชาเนยฺยฯ

[655] เอวํ ปกปฺปิตญฺเจตํ ทีฆรตฺตมนุสยิตํ ทิฏฺฐิคตมชานตํ, ‘‘ปกปฺปิตํ นามโคตฺตํ, นามโคตฺตมตฺตเมตํ สํโวหารตฺถํ ปกปฺปิต’’นฺติ อชานนฺตานํ สตฺตานํ หทเย ทีฆรตฺตํ ทิฏฺฐิคตมนุสยิตํ, ตสฺส อนุสยิตตฺตา ตํ นามโคตฺตํ อชานนฺตา เต ปพฺรุวนฺติ ‘‘ชาติยา โหติ พฺราหฺมโณ’’ติ, อชานนฺตาเยว เอวํ วทนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ

[656-7] เอวํ ‘‘เย ‘ชาติโต พฺราหฺมโณ’ติ อภินิเวสํ กโรนฺติ, เต อิทํ โวหารมตฺตมชานนฺตา, สา จ เนสํ ทิฏฺฐิ ทุทฺทิฏฺฐี’’ติ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นิปฺปริยายเมว ชาติวาทํ ปฏิกฺขิปนฺโต กมฺมวาทญฺจ นิโรเปนฺโต ‘‘น ชจฺจา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘กมฺมุนา พฺราหฺมโณ โหติ, กมฺมุนา โหติ อพฺราหฺมโณ’’ติ อิมิสฺสา อุปฑฺฒคาถาย อตฺถวิตฺถารณตฺถํ ‘‘กสฺสโก กมฺมุนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กมฺมุนาติ ปจฺจุปฺปนฺเนน กสิกมฺมาทินิพฺพตฺตกเจตนากมฺมุนาฯ

[659] ปฏิจฺจสมุปฺปาททสฺสาติ ‘‘อิมินา ปจฺจเยน เอวํ โหตี’’ติ เอวํ ปฏิจฺจสมุปฺปาททสฺสาวิโนฯ กมฺมวิปากโกวิทาติ สมฺมานาวมานารเห กุเล กมฺมวเสน อุปฺปตฺติ โหติ, อญฺญาปิ หีนปณีตตา หีนปณีเต กมฺเม วิปจฺจมาเน โหตีติ เอวํ กมฺมวิปากกุสลาฯ

[660] ‘‘กมฺมุนาวตฺตตี’’ติ คาถาย ปน ‘‘โลโก’’ติ วา ‘‘ปชา’’ติ วา ‘‘สตฺตา’’ติ วา เอโกเยว อตฺโถ, วจนมตฺตเมว นานํฯ

ปุริมปเทน เจตฺถ ‘‘อตฺถิ พฺรหฺมา มหาพฺรหฺมา…เป.… เสฏฺโฐ สชิตา วสี ปิตา ภูตภพฺยาน’’นฺติ (ที. นิ. 1.42) อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยา นิเสโธ เวทิตพฺโพฯ กมฺมุนา หิ วตฺตติ ตาสุ ตาสุ คตีสุ อุปฺปชฺชติ โลโก, ตสฺส โก สชิตาติ? ทุติเยน ‘‘เอวํ กมฺมุนา อุปฺปนฺโนปิ จ ปวตฺติยมฺปิ อตีตปจฺจุปฺปนฺนเภเทน กมฺมุนา เอว ปวตฺตติ, สุขทุกฺขานิ ปจฺจนุโภนฺโต หีนปณีตาทิภาวํ อาปชฺชนฺโต ปวตฺตตี’’ติ ทสฺเสติฯ ตติเยน ตเมวตฺถํ นิคเมติ ‘‘เอวํ สพฺพถาปิ กมฺมนิพนฺธนา สตฺตา กมฺเมเนว พทฺธา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ, น อญฺญถา’’ติฯ จตุตฺเถน ตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวติ รถสฺสาณีว ยายโตติฯ ยถา รถสฺส ยายโต อาณิ นิพนฺธนํ โหติ, น ตาย อนิพทฺโธ ยาติ, เอวํ โลกสฺส อุปฺปชฺชโต จ ปวตฺตโต จ กมฺมํ นิพนฺธนํ, น เตน อนิพทฺโธ อุปฺปชฺชติ นปฺปวตฺตติฯ

[661] อิทานิ ยสฺมา เอวํ กมฺมนิพนฺธโน โลโก, ตสฺมา เสฏฺเฐน กมฺมุนา เสฏฺฐภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตเปนา’’ติ คาถาทฺวยมาหฯ ตตฺถ ตเปนาติ อินฺทฺริยสํวเรนฯ พฺรหฺมจริเยนาติ สิกฺขานิสฺสิเตน วุตฺตาวเสสเสฏฺฐจริเยนฯ สํยเมนาติ สีเลนฯ ทเมนาติ ปญฺญายฯ เอเตน เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมภูเตน กมฺมุนา พฺราหฺมโณ โหติฯ กสฺมา? ยสฺมา เอตํ พฺราหฺมณมุตฺตมํ, ยสฺมา เอตํ กมฺมํ อุตฺตโม พฺราหฺมณภาโวติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘พฺรหฺมาน’’นฺติปิ ปาโฐ, ตสฺสตฺโถ – พฺรหฺมํ อาเนตีติ พฺรหฺมานํ, พฺรหฺมภาวํ อาเนติ อาวหติ เทตีติ วุตฺตํ โหติฯ

[662] ทุติยคาถาย สนฺโตติ สนฺตกิเลโสฯ พฺรหฺมา สกฺโกติ พฺรหฺมา จ สกฺโก จฯ โย เอวรูโป, โส น เกวลํ พฺราหฺมโณ, อปิจ โข พฺรหฺมา จ สกฺโก จ โส วิชานตํ ปณฺฑิตานํ, เอวํ วาเสฏฺฐ ชานาหีติ วุตฺตํ โหติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย วาเสฏฺฐสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. โกกาลิกสุตฺตวณฺณนา

เอวํ เม สุตนฺติ โกกาลิกสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? อิมสฺส สุตฺตสฺส อุปฺปตฺติ อตฺถวณฺณนายเมว อาวิ ภวิสฺสติฯ อตฺถวณฺณนาย จสฺส เอวํ เม สุตนฺติอาทิ วุตฺตนยเมวฯ อถ โข โกกาลิโกติ เอตฺถ ปน โก อยํ โกกาลิโก, กสฺมา จ อุปสงฺกมีติ? วุจฺจเต – อยํ กิร โกกาลิกรฏฺเฐ โกกาลิกนคเร โกกาลิกเสฏฺฐิสฺส ปุตฺโต ปพฺพชิตฺวา ปิตรา การาปิเต วิหาเรเยว ปฏิวสติ ‘‘จูฬโกกาลิโก’’ติ นาเมน, น เทวทตฺตสฺส สิสฺโสฯ โส หิ พฺราหฺมณปุตฺโต ‘‘มหาโกกาลิโก’’ติ ปญฺญายิฯ

ภควติ กิร สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต ทฺเว อคฺคสาวกา ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ ชนปทจาริกํ จรมานา อุปกฏฺฐาย วสฺสูปนายิกาย วิเวกวาสํ วสิตุกามา เต ภิกฺขู อุยฺโยเชตฺวา อตฺตโน ปตฺตจีวรมาทาย ตสฺมิํ ชนปเท ตํ นครํ ปตฺวา ตํ วิหารํ อคมํสุฯ ตตฺถ เต โกกาลิเกน สทฺธิํ สมฺโมทิตฺวา ตํ อาหํสุ – ‘‘อาวุโส, มยํ อิธ เตมาสํ วสิสฺสาม, มา กสฺสจิ อาโรเจยฺยาสี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา เตมาเส อตีเต อิตรทิวสํ ปเคว นครํ ปวิสิตฺวา อาโรเจสิ – ‘‘ตุมฺเห อคฺคสาวเก อิธาคนฺตฺวา วสมาเน น ชานิตฺถ, น เต โกจิ ปจฺจเยนาปิ นิมนฺเตตี’’ติฯ นครวาสิโน ‘‘กสฺมา โน, ภนฺเต, นาโรจยิตฺถา’’ติฯ กิํ อาโรจิเตน, กิํ นาทฺทสถ ทฺเว ภิกฺขู วสนฺเต, นนุ เอเต อคฺคสาวกาติฯ เต ขิปฺปํ สนฺนิปติตฺวา สปฺปิคุฬวตฺถาทีนิ อาเนตฺวา โกกาลิกสฺส ปุรโต นิกฺขิปิํสุฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘ปรมปฺปิจฺฉา อคฺคสาวกา ‘ปยุตฺตวาจาย อุปฺปนฺโน ลาโภ’ติ ญตฺวา น สาทิยิสฺสนฺติ, อสาทิยนฺตา อทฺธา ‘อาวาสิกสฺส เทถา’ติ ภณิสฺสนฺติ, หนฺทาหํ อิมํ ลาภํ คาหาเปตฺวา คจฺฉามี’’ติ ฯ โส ตถา อกาสิ, เถรา ทิสฺวาว ปยุตฺตวาจาย อุปฺปนฺนภาวํ ญตฺวา ‘‘อิเม ปจฺจยา เนว อมฺหากํ น โกกาลิกสฺส วฏฺฏนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อาวาสิกสฺส เทถา’’ติ อวตฺวา ปฏิกฺขิปิตฺวา ปกฺกมิํสุฯ เตน โกกาลิโก ‘‘กถญฺหิ นาม อตฺตนา อคฺคณฺหนฺตา มยฺหมฺปิ น ทาเปสุ’’นฺติ โทมนสฺสํ อุปฺปาเทสิฯ