8. สลฺลสุตฺตวณฺณนา

[580] อนิมิตฺตนฺติ สลฺลสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? ภควโต กิร อุปฏฺฐาโก เอโก อุปาสโก, ตสฺส ปุตฺโต กาลมกาสิฯ โส ปุตฺตโสกาภิภูโต สตฺตาหํ นิราหาโร อโหสิฯ ตํ อนุกมฺปนฺโต ภควา ตสฺส ฆรํ คนฺตฺวา โสกวิโนทนตฺถํ อิมํ สุตฺตมภาสิฯ

ตตฺถ อนิมตฺตนฺติ กิริยาการนิมิตฺตวิรหิตํฯ ยถา หิ ‘‘ยทาหํ อกฺขิํ วา นิขณิสฺสามิ, ภมุกํ วา อุกฺขิปิสฺสามิ, เตน นิมิตฺเตน ตํ ภณฺฑํ อวหรา’’ติอาทีสุ กิริยาการนิมิตฺตมตฺถิ, น เอวํ ชีวิเตฯ น หิ สกฺกา ลทฺธุํ ‘‘ยาวาหํ อิทํ วา อิทํ วา กโรมิ, ตาว ตฺวํ ชีว, มา มียา’’ติฯ อนญฺญาตนฺติ อโต เอว น สกฺกา เอกํเสน อญฺญาตุํ ‘‘เอตฺตกํ วา เอตฺตกํ วา กาลํ อิมินา ชีวิตพฺพ’’นฺติ คติยา อายุปริยนฺตวเสน วาฯ ยถา หิ จาตุมหาราชิกาทีนํ ปริมิตํ อายุ, น ตถา มจฺจานํ, เอวมฺปิ เอกํเสน อนญฺญาตํฯ

กสิรนฺติ อเนกปจฺจยปฏิพทฺธวุตฺติภาวโต กิจฺฉํ น สุขยาปนียํฯ ตถา หิ ตํ อสฺสาสปฏิพทฺธญฺจ, ปสฺสาสปฏิพทฺธญฺจ, มหาภูตปฏิพทฺธญฺจ, กพฬีการาหารปฏิพทฺธญฺจ, อุสฺมาปฏิพทฺธญฺจ, วิญฺญาณปฏิพทฺธญฺจฯ อนสฺสสนฺโตปิ หิ น ชีวติ อปสฺสสนฺโตปิฯ จตูสุ จ ธาตูสุ กฏฺฐมุขาทิอาสีวิสทฏฺโฐ วิย กาโย ปถวีธาตุปฺปโกเปน ตาว ถทฺโธ โหติ กลิงฺครสทิโสฯ ยถาห –

‘‘ปตฺถทฺโธ ภวตี กาโย, ทฏฺโฐ กฏฺฐมุเขน วา;

ปถวีธาตุปฺปโกเปน, โหติ กฏฺฐมุเขว โส’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. 584);

อาโปธาตุปฺปโกเปน ปูติภาวํ อาปชฺชิตฺวา ปคฺฆริตปุพฺพมํสโลหิโต อฏฺฐิจมฺมาวเสโส โหติฯ ยถาห –

‘‘ปูติโก ภวตี กาโย, ทฏฺโฐ ปูติมุเขน วา;

อาโปธาตุปฺปโกเปน, โหติ ปูติมุเขว โส’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. 584);

เตโชธาตุปฺปโกเปน องฺคารกาสุยํ ปกฺขิตฺโต วิย สมนฺตา ปริฑยฺหติฯ ยถาห –

‘‘สนฺตตฺโต ภวตี กาโย, ทฏฺโฐ อคฺคิมุเขน วา;

เตโชธาตุปฺปโกเปน, โหติ อคฺคิมุเขว โส’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. 584);

วาโยธาตุปฺปโกเปน สญฺฉิชฺชมานสนฺธิพนฺธโน ปาสาเณหิ โกฏฺเฏตฺวา สญฺจุณฺณิยมานฏฺฐิโก วิย จ โหติฯ ยถาห –

‘‘สญฺฉินฺโน ภวตี กาโย, ทฏฺโฐ สตฺถมุเขน วา;

วาโยธาตุปฺปโกเปน, โหติ สตฺถมุเขว โส’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. 584);

ธาตุปฺปโกปพฺยาปนฺนกาโยปิ จ น ชีวติฯ ยทา ปน ตา ธาตุโย อญฺญมญฺญํ ปติฏฺฐานาทิกิจฺจํ สาเธนฺตาปิ สมํ วหนฺติ, ตทา ชีวิตํ ปวตฺตติฯ เอวํ มหาภูตปฏิพทฺธญฺจ ชีวิตํฯ ทุพฺภิกฺขาทีสุ ปน อาหารุปจฺเฉเทน สตฺตานํ ชีวิตกฺขโย ปากโฏ เอวฯ เอวํ กพฬีการาหารปฏิพทฺธญฺจ ชีวิตํฯ ตถา อสิตปีตาทิปริปาเก กมฺมชเตเช ขีเณ สตฺตา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณนฺตาปิ ปากฏา เอวฯ เอวํ อุสฺมาปฏิพทฺธญฺจ ชีวิตํฯ วิญฺญาเณ ปน นิรุทฺเธ นิรุทฺธโต ปภุติ สตฺตานํ น โหติ ชีวิตนฺติ เอวมฺปิ โลเก ปากฏเมวฯ เอวํ วิญฺญาณปฏิพทฺธญฺจ ชีวิตํฯ เอวํ อเนกปจฺจยปฏิพทฺธวุตฺติภาวโต กสิรํ เวทิตพฺพํฯ

ปริตฺตญฺจาติ อปฺปกํ, เทวานํ ชีวิตํ อุปนิธาย ติณคฺเค อุสฺสาวพินฺทุสทิสํ, จิตฺตกฺขณโต อุทฺธํ อภาเวน วา ปริตฺตํฯ อติทีฆายุโกปิ หิ สตฺโต อตีเตน จิตฺเตน ชีวิตฺถ น ชีวติ น ชีวิสฺสติ, อนาคเตน ชีวิสฺสติ น ชีวติ น ชีวิตฺถ, ปจฺจุปฺปนฺเนน ชีวติ น ชีวิตฺถ น ชีวิสฺสติฯ วุตฺตญฺเจตํ –

‘‘ชีวิตํ อตฺตภาโว จ, สุขทุกฺขา จ เกวลา;

เอกจิตฺตสมายุตฺตา, ลหุโส วตฺตเต ขโณฯ

‘‘จุลฺลาสีติสหสฺสานิ , กปฺปา ติฏฺฐนฺติ เย มรู;

นตฺเวว เตปิ ชีวนฺติ, ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สํยุตา’’ติฯ (มหานิ. 10);

ตญฺจ ทุกฺเขน สํยุตนฺติ ตญฺจ ชีวิตํ เอวํ อนิมิตฺตมนญฺญาตํ กสิรํ ปริตฺตญฺจ สมานมฺปิ สีตุณฺหฑํสมกสาทิสมฺผสฺสขุปฺปิปาสาสงฺขารทุกฺขวิปริณามทุกฺขทุกฺขทุกฺเขหิ สํยุตํฯ

กิํ วุตฺตํ โหติ? ยสฺมา อีทิสํ มจฺจานํ ชีวิตํ, ตสฺมา ตฺวํ ยาว ตํ ปริกฺขยํ น คจฺฉติ, ตาว ธมฺมจริยเมว พฺรูหย, มา ปุตฺตมนุโสจาติฯ

[581] อถาปิ มญฺเญยฺยาสิ ‘‘สพฺพูปกรเณหิ ปุตฺตํ อนุรกฺขนฺตสฺสาปิ เม โส มโต, เตน โสจามี’’ติ, เอวมฺปิ มา โสจิฯ น หิ โส อุปกฺกโม อตฺถิ, เยน ชาตา น มิยฺยเร, น หิ สกฺกา เกนจิ อุปกฺกเมน ชาตา สตฺตา มา มรนฺตูติ รกฺขิตุนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตโต ยสฺมา โส ‘‘ชรํ ปตฺวา นาม, ภนฺเต, มรณํ อนุรูปํ, อติทหโร เม ปุตฺโต มโต’’ติ จินฺเตสิ, ตสฺมา อาห ‘‘ชรมฺปิ ปตฺวา มรณํ, เอวํธมฺมา หิ ปาณิโน’’ติ, ชรํ ปตฺวาปิ อปฺปตฺวาปิ มรณํ, นตฺถิ เอตฺถ นิยโมติ วุตฺตํ โหติฯ

[582] อิทานิ ตมตฺถํ นิทสฺสเนน สาเธนฺโต ‘‘ผลานมิว ปกฺกาน’’นฺติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ยถา ผลานํ ปกฺกานํ ยสฺมา สูริยุคฺคมนโต ปภุติ สูริยาตเปน สนฺตปฺปมาเน รุกฺเข ปถวิรโส จ อาโปรโส จ ปตฺตโต สาขํ สาขโต ขนฺธํ ขนฺธโต มูลนฺติ เอวํ อนุกฺกเมน มูลโต ปถวิเมว ปวิสติ, โอคมนโต ปภุติ ปน ปถวิโต มูลํ มูลโต ขนฺธนฺติ เอวํ อนุกฺกเมน สาขาปตฺตปลฺลวาทีนิ ปุน อาโรหติ, เอวํ อาโรหนฺโต จ ปริปากคเต ผเล วณฺฏมูลํ น ปวิสติฯ อถ สูริยาตเปน ตปฺปมาเน วณฺฏมูเล ปริฬาโห อุปฺปชฺชติฯ เตน ตานิ ผลานิ ปาโต ปาโต นิจฺจกาลํ ปตนฺติ, เนสํ ปาโต ปตนโต ภยํ โหติ, ปตนา ภยํ โหตีติ อตฺโถฯ เอวํ ชาตานํ มจฺจานํ นิจฺจํ มรณโต ภยํ ฯ ปกฺกผลสทิสา หิ สตฺตาติฯ

[583-6] กิญฺจ ภิยฺโย ‘‘ยถาปิ กุมฺภการสฺส…เป.… ชีวิต’’นฺติฯ ตสฺมา ‘‘ทหรา จ…เป.… ปรายณา’’ติ เอวํ คณฺห, เอวญฺจ คเหตฺวา ‘‘เตสํ มจฺจุ…เป.… ญาตี วา ปน ญาตเก’’ติ เอวมฺปิ คณฺหฯ ยสฺมา จ น ปิตา ตายเต ปุตฺตํ, ญาตี วา ปน ญาตเก, ตสฺมา เปกฺขตํเยว…เป.… นียติฯ

ตตฺถ อยํ โยชนา – ปสฺสมานานํเยว ญาตีนํ ‘‘อมฺม, ตาตา’’ติอาทินา นเยน ปุถุ อเนกปฺปการกํ ลาลปตํเยว มจฺจานํ เอกเมโก มจฺโจ ยถา โค วชฺโฌ เอวํ นียติ, เอวํ ปสฺส, อุปาสก, ยาว อตาโณ โลโกติฯ

[587] ตตฺถ เย พุทฺธปจฺเจกพุทฺธาทโย ธิติสมฺปนฺนา, เต ‘‘เอวมพฺภาหโต โลโก มจฺจุนา จ ชราย จ, โส น สกฺกา เกนจิ ปริตฺตาณํ กาตุ’’นฺติ ยสฺมา ชานนฺติ, ตสฺมา ธีรา น โสจนฺติ วิทิตฺวา โลกปริยายํฯ อิมํ โลกสภาวํ ญตฺวา น โสจนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ

[588] ตฺวํ ปน ยสฺส มคฺคํ…เป.… ปริเทวสิฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ยสฺส มาตุกุจฺฉิํ อาคตสฺส อาคตมคฺคํ วา อิโต จวิตฺวา อญฺญตฺถ คตสฺส คตมคฺคํ วา น ชานาสิ, ตสฺส อิเม อุโภ อนฺเต อสมฺปสฺสํ นิรตฺถํ ปริเทวสิฯ ธีรา ปน เต ปสฺสนฺตา วิทิตฺวา โลกปริยายํ น โสจนฺตีติฯ

[589] อิทานิ ‘‘นิรตฺถํ ปริเทวสี’’ติ เอตฺถ วุตฺตปริเทวนาย นิรตฺถกภาวํ สาเธนฺโต ‘‘ปริเทวยมาโน เจ’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุทพฺพเหติ อุพฺพเหยฺย ธาเรยฺย, อตฺตนิ สญฺชเนยฺยาติ อตฺโถฯ สมฺมูฬฺโห หิํสมตฺตานนฺติ สมฺมูฬฺโห หุตฺวา อตฺตานํ พาเธนฺโตฯ กยิรา เจ นํ วิจกฺขโณติ ยทิ ตาทิโส กญฺจิ อตฺถํ อุทพฺพเห, วิจกฺขโณปิ นํ ปริเทวํ กเรยฺยฯ

[590] น หิ รุณฺเณนาติ เอตฺถายํ โยชนา – น ปน โกจิ รุณฺเณน วา โสเกน วา เจตโส สนฺติํ ปปฺโปติ, อปิจ โข ปน โรทโต โสจโต จ ภิยฺโย อสฺส อุปฺปชฺชเต ทุกฺขํ, สรีรญฺจ ทุพฺพณฺณิยาทีหิ อุปหญฺญตีติฯ

[591] น เตน เปตาติ เตน ปริเทวเนน กาลกตา น ปาเลนฺติ น ยาเปนฺติ, น ตํ เตสํ อุปการาย โหติฯ ตสฺมา นิรตฺถา ปริเทวนาติฯ

[592] น เกวลญฺจ นิรตฺถา, อนตฺถมฺปิ อาวหติฯ กสฺมา? ยสฺมา โสกมปฺปชหํ …เป.… วสมนฺวคูฯ ตตฺถ อนุตฺถุนนฺโตติ อนุโสจนฺโตฯ วสมนฺวคูติ วสํ คโตฯ

[593] เอวมฺปิ นิรตฺถกตฺตํ อนตฺถาวหตฺตญฺจ โสกสฺส ทสฺเสตฺวา อิทานิ โสกวินยตฺถํ โอวทนฺโต ‘‘อญฺเญปิ ปสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ คมิเนติ คมิเก, ปรโลกคมนสชฺเช ฐิเตติ วุตฺตํ โหติฯ ผนฺทนฺเตวิธ ปาณิโนติ มรณภเยน ผนฺทมาเนเยว อิธ สตฺเตฯ

[594] เยน เยนาติ เยนากาเรน มญฺญนฺติ ‘‘ทีฆายุโก ภวิสฺสติ, อโรโค ภวิสฺสตี’’ติฯ ตโต ตํ อญฺญถาเยว โหติ, โส เอวํ มญฺญิโต มรติปิ, โรคีปิ โหติฯ เอตาทิโส อยํ วินาภาโว มญฺญิตปฺปจฺจนีเกน โหติ, ปสฺส, อุปาสก, โลกสภาวนฺติ เอวเมตฺถ อธิปฺปายโยชนา เวทิตพฺพาฯ

[596] อรหโต สุตฺวาติ อิมํ เอวรูปํ อรหโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวาฯ เนโส ลพฺภา มยา อิตีติ โส เปโต ‘‘อิทานิ มยา ปุน ชีวตู’’ติ น ลพฺภา อิติ ปริชานนฺโต, วิเนยฺย ปริเทวิตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

[597] กิญฺจ ภิยฺโย – ‘‘ยถา สรณมาทิตฺตํ…เป.… ธํสเย’’ติฯ ตตฺถ ธีโร ธิติสมฺปทาย, สปญฺโญ สาภาวิกปญฺญาย, ปณฺฑิโต พาหุสจฺจปญฺญาย, กุสโล จินฺตกชาติกตาย เวทิตพฺโพฯ จินฺตามยสุตมยภาวนามยปญฺญาหิ วา โยเชตพฺพํฯ

[598-9] น เกวลญฺจ โสกเมว, ปริเทวํ…เป.… สลฺลมตฺตโนฯ ตตฺถ ปชปฺปนฺติ ตณฺหํฯ โทมนสฺสนฺติ เจตสิกทุกฺขํฯ อพฺพเหติ อุทฺธเรฯ สลฺลนฺติ เอตเมว ติปฺปการํ ทุนฺนีหรณฏฺเฐน อนฺโตวิชฺฌนฏฺเฐน จ สลฺลํฯ ปุพฺเพ วุตฺตํ สตฺตวิธํ ราคาทิสลฺลํ วาฯ เอตสฺมิญฺหิ อพฺพูฬฺเห สลฺเล อพฺพูฬฺหสลฺโล…เป.… นิพฺพุโตติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ ตตฺถ อสิโตติ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ อนิสฺสิโตฯ ปปฺปุยฺยาติ ปาปุณิตฺวาฯ เสสํ อิธ อิโต ปุพฺเพ วุตฺตตฺตา อุตฺตานตฺถเมว, ตสฺมา น วณฺณิตํฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย สลฺลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. วาเสฏฺฐสุตฺตวณฺณนา

เอวํ เม สุตนฺติ วาเสฏฺฐสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? อยเมว ยาสฺส นิทาเน วุตฺตา อตฺถวณฺณนํ ปนสฺส วุตฺตนยานิ อุตฺตานตฺถานิ จ ปทานิ ปริหรนฺตา กริสฺสามฯ อิจฺฉานงฺคโลติ คามสฺส นามํฯ พฺราหฺมณมหาสาลานํ จงฺกี ตารุกฺโข โตเทยฺโยติ โวหารนามเมตํฯ โปกฺขรสาติ ชาณุสฺโสณีติ เนมิตฺติกํฯ เตสุ กิร เอโก หิมวนฺตปสฺเส โปกฺขรณิยา ปทุเม นิพฺพตฺโต, อญฺญตโร ตาปโส ตํ ปทุมํ คเหตฺวา ตตฺถ สยิตํ ทารกํ ทิสฺวา สํวฑฺเฒตฺวา รญฺโญ ทสฺเสสิฯ โปกฺขเร สยิตตฺตา ‘‘โปกฺขรสาตี’’ติ จสฺส นามมกาสิฯ เอกสฺส ฐานนฺตเร เนมิตฺติกํฯ เตน กิร ชาณุสฺโสณินามกํ ปุโรหิตฏฺฐานํ ลทฺธํ, โส เตเนว ปญฺญายิฯ

เต สพฺเพปิ อญฺเญ จ อภิญฺญาตา อภิญฺญาตา พฺราหฺมณมหาสาลา กสฺมา อิจฺฉานงฺคเล ปฏิวสนฺตีติ? เวทสชฺฌายนปริวีมํสนตฺถํฯ เตน กิร สมเยน โกสลชนปเท เวทกา พฺราหฺมณา เวทานํ สชฺฌายกรณตฺถญฺจ อตฺถูปปริกฺขณตฺถญฺจ ตสฺมิํเยว คาเม สนฺนิปตนฺติฯ เตน เตปิ อนฺตรนฺตรา อตฺตโน โภคคามโต อาคมฺม ตตฺถ ปฏิวสนฺติฯ

วาเสฏฺฐภารทฺวาชานนฺติ วาเสฏฺฐสฺส จ ภารทฺวาชสฺส จฯ อยมนฺตรากถาติ ยํ อตฺตโน สหายกภาวานุรูปํ กถํ กเถนฺตา อนุวิจริํสุ, ตสฺสา กถาย อนฺตรา เวมชฺเฌเยว อยํ อญฺญา กถา อุทปาทีติ วุตฺตํ โหติฯ สํสุทฺธคหณิโกติ สํสุทฺธกุจฺฉิโก, สํสุทฺธาย พฺราหฺมณิยา เอว กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺโตติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘สมเวปากินิยา คหณิยา’’ติอาทีสุ หิ อุทรคฺคิ ‘‘คหณี’’ติ วุจฺจติฯ อิธ ปน มาตุกุจฺฉิฯ ยาว สตฺตมาติ มาตุ มาตา, ปิตุ ปิตาติ เอวํ ปฏิโลเมน ยาว สตฺต ชาติโยฯ เอตฺถ จ ปิตามโห จ ปิตามหี จ ปิตามหา, ตถา มาตามโห จ มาตามหี จ มาตามหา, ปิตามหา จ มาตามหา จ ปิตามหาเยวฯ ปิตามหานํ ยุคํ ปิตามหยุคํฯ ยุคนฺติ อายุปฺปมาณํฯ อภิลาปมตฺตเมว เจตํ, อตฺถโต ปน ปิตามหาเยว ปิตามหยุคํฯ