อถ วา ยํ พุทฺโธ นิพฺพานปฺปตฺติยา ทุกฺขสฺสนฺตกิริยายาติ ทฺวินฺนํ นิพฺพานธาตูนมตฺถาย เขมมคฺคปฺปกาสนโต เขมํ วาจํ ภาสติ, สา เว วาจานมุตฺตมาติ สา วาจา สพฺพวาจานํ เสฏฺฐาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิมาย คาถาย มนฺตาวจเนน ภควนฺตํ อภิตฺถวนฺโต อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสีติ อยเมตฺถ อปุพฺพปทวณฺณนาฯ เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย สุภาสิตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปูรฬาสสุตฺต-(สุนฺทริกภารทฺวาชสุตฺต)-วณฺณนา

เอวํ เม สุตนฺติ ปูรฬาสสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? ภควา ปจฺฉาภตฺตกิจฺจาวสาเน พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต สุนฺทริกภารทฺวาชพฺราหฺมณํ อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสยสมฺปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘ตตฺถ มยิ คเต กถา ปวตฺติสฺสติ, ตโต กถาวสาเน ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เอส พฺราหฺมโณ ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสตี’’ติ จ ญตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา กถํ สมุฏฺฐาเปตฺวา อิมํ สุตฺตมภาสิฯ

ตตฺถ เอวํ เม สุตนฺติอาทิ สงฺคีติการกานํ วจนํฯ กิํชจฺโจ ภวนฺติอาทิ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส, น พฺราหฺมโณ โนมฺหีติอาทิ ภควโตฯ ตํ สพฺพมฺปิ สโมธาเนตฺวา ‘‘ปูรฬาสสุตฺต’’นฺติ วุจฺจติฯ ตตฺถ วุตฺตสทิสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ, อวุตฺตํ วณฺณยิสฺสาม, ตญฺจ โข อุตฺตานตฺถานิ ปทานิ อนามสนฺตาฯ โกสเลสูติ โกสลา นาม ชานปทิโน ราชกุมาราฯ เตสํ นิวาโส เอโกปิ ชนปโท รุฬฺหิสทฺเทน ‘‘โกสลา’’ติ วุจฺจติฯ ตสฺมิํ โกสเลสุ ชนปเทฯ เกจิ ปน ‘‘ยสฺมา ปุพฺเพ มหาปนาทํ ราชกุมารํ นานานาฏกาทีนิ ทิสฺวา สิตมตฺตมฺปิ อกโรนฺตํ สุตฺวา ราชา อาณาเปสิ ‘โย มม ปุตฺตํ หสาเปติ, สพฺพาภรเณหิ นํ อลงฺกโรมี’ติฯ ตโต นงฺคลานิ ฉฑฺเฑตฺวา มหาชนกาโย สนฺนิปติฯ เต จ มนุสฺสา อติเรกสตฺตวสฺสานิ นานากีฬิกาทโย ทสฺเสนฺตาปิ ตํ นาสกฺขิํสุ หสาเปตุํฯ ตโต สกฺโก เทวนฏํ เปเสสิ, โส ทิพฺพนาฏกํ ทสฺเสตฺวา หสาเปสิฯ อถ เต มนุสฺสา อตฺตโน อตฺตโน วสโนกาสาภิมุขา ปกฺกมิํสุฯ

เต ปฏิปเถ มิตฺตสุหชฺชาทโย ทิสฺวา ปฏิสนฺถารมกํสุ ‘กจฺจิ โภ กุสลํ, กจฺจิ โภ กุสล’นฺติ ฯ ตสฺมา ตํ ‘กุสล’นฺติ สทฺทํ อุปาทาย โส ปเทโส ‘โกสโล’ติ วุจฺจตี’’ติ วณฺณยนฺติฯ สุนฺทริกาย นทิยา ตีเรติ สุนฺทริกาติ เอวํนามิกาย นทิยา ตีเรฯ

เตน โข ปนาติ เยน สมเยน ภควา ตํ พฺราหฺมณํ วิเนตุกาโม คนฺตฺวา ตสฺสา นทิยา ตีเร สสีสํ ปารุปิตฺวา รุกฺขมูเล นิสชฺชาสงฺขาเตน อิริยาปถวิหาเรน วิหรติฯ สุนฺทริกภารทฺวาโชติ โส พฺราหฺมโณ ตสฺสา นทิยา ตีเร วสติ อคฺคิญฺจ ชุหติ, ภารทฺวาโชติ จสฺส โคตฺตํ, ตสฺมา เอวํ วุจฺจติฯ อคฺคิํ ชุหตีติ อาหุติปกฺขิปเนน ชาเลติฯ อคฺคิหุตฺตํ ปริจรตีติ อคฺยายตนํ สมฺมชฺชนูปเลปนพลิกมฺมาทินา ปยิรุปาสติฯ โก นุ โข อิมํ หพฺยเสสํ ภุญฺเชยฺยาติ โส กิร พฺราหฺมโณ อคฺคิมฺหิ ชุหิตฺวา อวเสสํ ปายาสํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อคฺคิมฺหิ ตาว ปกฺขิตฺตปายาโส มหาพฺรหฺมุนา ภุตฺโต, อยํ ปน อวเสโส อตฺถิฯ ตํ ยทิ พฺรหฺมุโน มุขโต ชาตสฺส พฺราหฺมณสฺเสว ทเทยฺยํ, เอวํ เม ปิตรา สห ปุตฺโตปิ สนฺตปฺปิโต ภเวยฺย, สุวิโสธิโต จ พฺรหฺมโลกคามิมคฺโค อสฺส, หนฺทาหํ พฺราหฺมณํ คเวสามี’’ติฯ ตโต พฺราหฺมณทสฺสนตฺถํ อุฏฺฐายาสนา จตุทฺทิสา อนุวิโลเกสิ – ‘‘โก นุ โข อิมํ หพฺยเสสํ ภุญฺเชยฺยา’’ติฯ

อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเลติ ตสฺมิํ วนสณฺเฑ เสฏฺฐรุกฺขมูเลฯ สสีสํ ปารุตนฺติ สห สีเสน ปารุตกายํฯ กสฺมา ปน ภควา เอวมกาสิ, กิํ นารายนสงฺขาตพโลปิ หุตฺวา นาสกฺขิ หิมปาตํ สีตวาตญฺจ ปฏิพาหิตุนฺติ? อตฺเถตํ การณํฯ น หิ พุทฺธา สพฺพโส กายปฏิชคฺคนํ กโรนฺติ เอว, อปิจ ภควา ‘‘อาคเต พฺราหฺมเณ สีสํ วิวริสฺสามิ, มํ ทิสฺวา พฺราหฺมโณ กถํ ปวตฺเตสฺสติ, อถสฺส กถานุสาเรน ธมฺมํ เทเสสฺสามี’’ติ กถาปวตฺตนตฺถํ เอวมกาสิฯ ทิสฺวาน วาเมน…เป.… เตนุปสงฺกมีติ โส กิร ภควนฺตํ ทิสฺวา พฺราหฺมโณ ‘‘อยํ สสีสํ ปารุปิตฺวา สพฺพรตฺติํ ปธานมนุยุตฺโต, อิมสฺส ทกฺขิโณทกํ ทตฺวา อิมํ หพฺยเสสํ ทสฺสามี’’ติ พฺราหฺมณสญฺญี หุตฺวา เอว อุปสงฺกมิฯ มุณฺโฑ อยํ ภวํ, มุณฺฑโก อยํ ภวนฺติ สีเส วิวริตมตฺเตว เกสนฺตํ ทิสฺวา ‘‘มุณฺโฑ’’ติ อาหฯ

ตโต สุฏฺฐุตรํ โอโลเกนฺโต ปริตฺตมฺปิ สิขํ อทิสฺวา หีเฬนฺโต ‘‘มุณฺฑโก’’ติ อาหฯ เอวรูปา หิ เนสํ พฺราหฺมณานํ ทิฏฺฐิฯ ตโต วาติ ยตฺถ ฐิโต อทฺทส, ตมฺหา ปเทสา มุณฺฑาปีติ เกนจิ การเณน มุณฺฑิตสีสาปิ โหนฺติฯ

[458] น พฺราหฺมโณ โนมฺหีติ เอตฺถ นกาโร ปฏิเสเธ, โนกาโร อวธารเณ ‘‘น โน สม’’นฺติอาทีสุ (ขุ. ปา. 6.3; สุ. นิ. 226) วิยฯ เตน เนวมฺหิ พฺราหฺมโณติ ทสฺเสติฯ น ราชปุตฺโตติ ขตฺติโย นมฺหิฯ น เวสฺสายโนติ เวสฺโสปิ นมฺหิฯ อุทโกจิ โนมฺหีติ อญฺโญปิ สุทฺโท วา จณฺฑาโล วา โกจิ น โหมีติ เอวํ เอกํเสเนว ชาติวาทสมุทาจารํ ปฏิกฺขิปติฯ กสฺมา? มหาสมุทฺทํ ปตฺตา วิย หิ นทิโย ปพฺพชฺชูปคตา กุลปุตฺตา ชหนฺติ ปุริมานิ นามโคตฺตานิฯ ปหาราทสุตฺตญฺเจตฺถ (อ. นิ. 8.19) สาธกํฯ เอวํ ชาติวาทํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ยถาภูตมตฺตานํ อาวิกโรนฺโต อาห – ‘‘โคตฺตํ ปริญฺญาย ปุถุชฺชนานํ, อกิญฺจโน มนฺต จรามิ โลเก’’ติฯ กถํ โคตฺตํ ปริญฺญาสีติ เจ? ภควา หิ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปญฺจกฺขนฺเธ ปริญฺญาสิ, เตสุ จ ปริญฺญาเตสุ โคตฺตํ ปริญฺญาตเมว โหติฯ ราคาทิกิญฺจนานํ ปน อภาเวน โส อกิญฺจโน มนฺตา ชานิตฺวา ญาณานุปริวตฺตีหิ กายกมฺมาทีหิ จรติฯ เตนาห – ‘‘โคตฺตํ…เป.… โลเก’’ติฯ มนฺตา วุจฺจติ ปญฺญา, ตาย เจส จรติฯ เตเนวาห – ‘‘มนฺตํ จรามิ โลเก’’ติ ฉนฺทวเสน รสฺสํ กตฺวาฯ

[459-60] เอวํ อตฺตานํ อาวิกตฺวา อิทานิ ‘‘เอวํ โอฬาริกํ ลิงฺคมฺปิ ทิสฺวา ปุจฺฉิตพฺพาปุจฺฉิตพฺพํ น ชานาสี’’ติ พฺราหฺมณสฺส อุปารมฺภํ อาโรเปนฺโต อาห – ‘‘สงฺฆาฏิวาสี…เป.… โคตฺตปญฺห’’นฺติฯ เอตฺถ จ ฉินฺนสงฺฆฏิตฏฺเฐน ตีณิปิ จีวรานิ ‘‘สงฺฆาฏี’’ติ อธิปฺเปตานิ, ตานิ นิวาเสติ ปริทหตีติ สงฺฆาฏิวาสีฯ อคโหติ อเคโห, นิตฺตณฺโหติ อธิปฺปาโยฯ นิวาสาคารํ ปน ภควโต เชตวเน มหาคนฺธกุฏิกเรริมณฺฑลมาฬโกสมฺพกุฏิจนฺทนมาลาทิอเนกปฺปการํ, ตํ สนฺธาย น ยุชฺชติฯ นิวุตฺตเกโสติ อปนีตเกโส, โอหาริตเกสมสฺสูติ วุตฺตํ โหติฯ อภินิพฺพุตตฺโตติ อตีว วูปสนฺตปริฬาหจิตฺโต, คุตฺตจิตฺโต วาฯ อลิปฺปมาโน อิธ มาณเวหีติ อุปกรณสิเนหสฺส ปหีนตฺตา มนุสฺเสหิ อลิตฺโต อสํสฏฺโฐ เอกนฺตวิวิตฺโตฯ

อกลฺลํ มํ พฺราหฺมณาติ ยฺวาหํ เอวํ สงฺฆาฏิวาสี…เป.… อลิปฺปมาโน อิธ มาณเวหิ, ตํ มํ ตฺวํ, พฺราหฺมณ, ปากติกานิ นามโคตฺตานิ อตีตํ ปพฺพชิตํ สมานํ อปฺปติรูปํ โคตฺตปญฺหํ ปุจฺฉสีติฯ

เอวํ วุตฺเต อุปารมฺภํ โมเจนฺโต พฺราหฺมโณ อาห – ปุจฺฉนฺติ เว, โภ พฺราหฺมณา, พฺราหฺมเณภิ สห ‘‘พฺราหฺมโณ โน ภว’’นฺติฯ ตตฺถ พฺราหฺมโณ โนติ พฺราหฺมโณ นูติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – นาหํ โภ อกลฺลํ ปุจฺฉามิฯ อมฺหากญฺหิ พฺราหฺมณสมเย พฺราหฺมณา พฺราหฺมเณหิ สห สมาคนฺตฺวา ‘‘พฺราหฺมโณ นุ ภวํ, ภารทฺวาโช นุ ภว’’นฺติ เอวํ ชาติมฺปิ โคตฺตมฺปิ ปุจฺฉนฺติ เอวาติฯ

[461-2] เอวํ วุตฺเต ภควา พฺราหฺมณสฺส จิตฺตมุทุภาวกรณตฺถํ มนฺเตสุ อตฺตโน ปกตญฺญุตํ ปกาเสนฺโต อาห – ‘‘พฺราหฺมโณ หิ เจ ตฺวํ พฺรูสิ…เป.… จตุวีสตกฺขร’’นฺติฯ ตสฺสตฺโถ – สเจ ตฺวํ ‘‘พฺราหฺมโณ อหํ’’ติ พฺรูสิ, มญฺจ อพฺราหฺมณํ พฺรูสิ, ตสฺมา ภวนฺตํ สาวิตฺติํ ปุจฺฉามิ ติปทํ จตุวีสตกฺขรํ, ตํ เม พฺรูหีติฯ เอตฺถ จ ภควา ปรมตฺถเวทานํ ติณฺณํ ปิฏกานํ อาทิภูตํ ปรมตฺถพฺราหฺมเณหิ สพฺพพุทฺเธหิ ปกาสิตํ อตฺถสมฺปนฺนํ พฺยญฺชนสมฺปนฺนญฺจ ‘‘พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิ, ธมฺมํ สรณํ คจฺฉามิ, สงฺฆํ สรณํ คจฺฉามี’’ติ อิมํ อริยสาวิตฺติํ สนฺธาย ปุจฺฉติฯ ยทิปิ หิ พฺราหฺมโณ อญฺญํ วเทยฺย, อทฺธา นํ ภควา ‘‘นายํ, พฺราหฺมณ, อริยสฺส วินเย สาวิตฺตีติ วุจฺจตี’’ติ ตสฺส อสารกตฺตํ ทสฺเสตฺวา อิเธว ปติฏฺฐาเปยฺยฯ พฺราหฺมโณ ปน ‘‘สาวิตฺติํ ปุจฺฉามิ ติปทํ จตุวีสตกฺขร’’นฺติ อิทํ อตฺตโน สมยสิทฺธํ สาวิตฺติลกฺขณพฺยญฺชนกํ พฺรหฺมสฺสเรน นิจฺฉาริตวจนํ สุตฺวาว ‘‘อทฺธายํ สมโณ พฺราหฺมณสมเย นิฏฺฐํ คโต, อหํ ปน อญฺญาเณน ‘อพฺราหฺมโณ อย’นฺติ ปริภวิํ, สาธุรูโป มนฺตปารคู พฺราหฺมโณว เอโส’’ติ นิฏฺฐํ คนฺตฺวา ‘‘หนฺท นํ ยญฺญวิธิํ ทกฺขิเณยฺยวิธิญฺจ ปุจฺฉามี’’ติ ตมตฺถํ ปุจฺฉนฺโต ‘‘กิํนิสฺสิตา…เป.… โลเก’’ติ อิมํ วิสมคาถาปทตฺตยมาหฯ ตสฺสตฺโถ – กิํนิสฺสิตา กิมธิปฺปายา กิํ ปตฺเถนฺตา อิสโย จ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ อญฺเญ จ มนุชา เทวตานํ อตฺถาย ยญฺญํ อกปฺปยิํสุฯ ยญฺญมกปฺปยิํสูติ มกาโร ปทสนฺธิกโรฯ อกปฺปยิํสูติ สํวิทหิํสุ อกํสุฯ

ปุถูติ พหู อนฺนปานทานาทินา เภเทน อเนกปฺปกาเร ปุถู วา อิสโย มนุชา ขตฺติยา พฺราหฺมณา จ กิํนิสฺสิตา ยญฺญมกปฺปยิํสุฯ กถํ เนสํ ตํ กมฺมํ สมิชฺฌตีติ อิมินาธิปฺปาเยน ปุจฺฉติฯ

[463] อถสฺส ภควา ตมตฺถํ พฺยากโรนฺโต ‘‘ยทนฺตคู เวทคู ยญฺญกาเลฯ ยสฺสาหุติํ ลเภ ตสฺสิชฺเฌติ พฺรูมี’’ติ อิทํ เสสปททฺวยมาหฯ ตตฺถ ยทนฺตคูติ โย อนฺตคู, โอการสฺส อกาโร, ทกาโร จ ปทสนฺธิกโร ‘‘อสาธารณมญฺเญส’’นฺติอาทีสุ (ขุ. ปา. 8.9) มกาโร วิยฯ อยํ ปน อตฺโถ – โย วฏฺฏทุกฺขสฺส ตีหิ ปริญฺญาหิ อนฺตคตตฺตา อนฺตคู, จตูหิ จ มคฺคญาณเวเทหิ กิเลเส วิชฺฌิตฺวา คตตฺตา เวทคู, โส ยสฺส อิสิมนุชขตฺติยพฺราหฺมณานํ อญฺญตรสฺส ยญฺญกาเล ยสฺมิํ กิสฺมิญฺจิ อาหาเร ปจฺจุปฏฺฐิเต อนฺตมโส วนปณฺณมูลผลาทิมฺหิปิ อาหุติํ ลเภ, ตโต กิญฺจิ เทยฺยธมฺมํ ลเภยฺย, ตสฺส ตํ ยญฺญกมฺมํ อิชฺเฌ สมิชฺเฌยฺย, มหปฺผลํ ภเวยฺยาติ พฺรูมีติฯ

[464] อถ พฺราหฺมโณ ตํ ภควโต ปรมตฺถโยคคมฺภีรํ อติมธุรคิรนิพฺพิการสรสมฺปนฺนํ เทสนํ สุตฺวา สรีรสมฺปตฺติสูจิตญฺจสฺส สพฺพคุณสมฺปตฺติํ สมฺภาวยมาโน ปีติโสมนสฺสชาโต ‘‘อทฺธา หิ ตสฺสา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ อิติ พฺราหฺมโณติ สงฺคีติการานํ วจนํ, เสสํ พฺราหฺมณสฺสฯ ตสฺสตฺโถ – อทฺธา หิ ตสฺส มยฺหํ หุตมิชฺเฌ, อยํ อชฺช เทยฺยธมฺโม อิชฺฌิสฺสติ สมิชฺฌิสฺสติ มหปฺผโล ภวิสฺสติ ยํ ตาทิสํ เวทคุมทฺทสาม, ยสฺมา ตาทิสํ ภวนฺตรูปํ เวทคุํ อทฺทสามฯ ตฺวญฺเญว หิ โส เวทคู, น อญฺโญฯ อิโต ปุพฺเพ ปน ตุมฺหาทิสานํ เวทคูนํ อนฺตคูนญฺจ อทสฺสเนน อมฺหาทิสานํ ยญฺเญ ปฏิยตฺตํ อญฺโญ ชโน ภุญฺชติ ปูรฬาสํ จรุกญฺจ ปูวญฺจาติฯ

[465] ตโต ภควา อตฺตนิ ปสนฺนํ วจนปฏิคฺคหณสชฺชํ พฺราหฺมณํ วิทิตฺวา ยถาสฺส สุฏฺฐุ ปากฏา โหนฺติ, เอวํ นานปฺปกาเรหิ ทกฺขิเณยฺเย ปกาเสตุกาโม ‘‘ตสฺมาติห ตฺว’’นฺติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ยสฺมา มยิ ปสนฺโนสิ, ตสฺมา ปน อิห ตฺวํ, พฺราหฺมณ, อุปสงฺกมฺม ปุจฺฉาติ อตฺตานํ ทสฺเสนฺโต อาหฯ

อิทานิ อิโต ปุพฺพํ อตฺเถนอตฺถิกปทํ ปรปเทน สมฺพนฺธิตพฺพํ – อตฺเถน อตฺถิโก ตสฺส อตฺถตฺถิกภาวสฺส อนุรูปํ กิเลสคฺคิวูปสเมน สนฺตํ, โกธธูมวิคเมน วิธูมํ, ทุกฺขาภาเวน อนีฆํ, อเนกวิธอาสาภาเวน นิราสํ อปฺเปวิธ เอกํเสน อิธ ฐิโตว อิธ วา สาสเน อภิวินฺเท ลจฺฉสิ อธิคจฺฉิสฺสสิ สุเมธํ วรปญฺญํ ขีณาสวทกฺขิเณยฺยนฺติฯ อถ วา ยสฺมา มยิ ปสนฺโนสิ, ตสฺมาติห, ตฺวํ พฺราหฺมณ, อตฺเถน อตฺถิโก สมาโน อุปสงฺกมฺม ปุจฺฉ สนฺตํ วิธูมํ อนีฆํ นิราสนฺติ อตฺตานํ ทสฺเสนฺโต อาหฯ เอวํ ปุจฺฉนฺโต อปฺเปวิธ อภิวินฺเท สุเมธํ ขีณาสวทกฺขิเณยฺยนฺติ เอวมฺเปตฺถ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

[466] อถ พฺราหฺมโณ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมาโน ภควนฺตํ อาห – ‘‘ยญฺเญ รโตหํ…เป.… พฺรูหิ เมต’’นฺติฯ ตตฺถ ยญฺโญ ยาโค ทานนฺติ อตฺถโต เอกํฯ ตสฺมา ทานรโต อหํ, ตาย เอว ทานารามตาย ทานํ ทาตุกาโม, น ปน ชานามิ, เอวํ อชานนฺตํ อนุสาสตุ มํ ภวํฯ อนุสาสนฺโต จ อุตฺตาเนเนว นเยน ยตฺถ หุตํ อิชฺฌเต พฺรูหิ เมตนฺติ เอวเมตฺถ อตฺถโยชนา เวทิตพฺพาฯ ‘‘ยถาหุต’’นฺติปิ ปาโฐฯ

[467] อถสฺส ภควา วตฺตุกาโม อาห – ‘‘เตน หิ…เป.… เทเสสฺสามี’’ติฯ โอหิตโสตสฺส จสฺส อนุสาสนตฺถํ ตาว ‘‘มา ชาติํ ปุจฺฉี’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ มา ชาติํ ปุจฺฉีติ ยทิ หุตสมิทฺธิํ ทานมหปฺผลตํ ปจฺจาสีสสิ, ชาติํ มา ปุจฺฉฯ อการณญฺหิ ทกฺขิเณยฺยวิจารณาย ชาติฯ จรณญฺจ ปุจฺฉาติ อปิจ โข สีลาทิคุณเภทํ จรณํ ปุจฺฉฯ เอตญฺหิ ทกฺขิเณยฺยวิจารณาย การณํฯ

อิทานิสฺส ตมตฺถํ วิภาเวนฺโต นิทสฺสนมาห – ‘‘กฏฺฐา หเว ชายติ ชาตเวโท’’ติอาทิฯ ตตฺรายมธิปฺปาโย – อิธ กฏฺฐา อคฺคิ ชายติ, น จ โส สาลาทิกฏฺฐา ชาโต เอว อคฺคิกิจฺจํ กโรติ, สาปานโทณิอาทิกฏฺฐา ชาโต น กโรติ, อปิจ โข อตฺตโน อจฺจิอาทิคุณสมฺปนฺนตฺตา เอว กโรติฯ เอวํ น พฺราหฺมณกุลาทีสุ ชาโต เอว ทกฺขิเณยฺโย โหติ, จณฺฑาลกุลาทีสุ ชาโต น โหติ, อปิจ โข นีจากุลีโนปิ อุจฺจากุลีโนปิ ขีณาสวมุนิ ธิติมา หิรีนิเสโธ อาชานิโย โหติ, อิมาย ธิติหิริปมุขาย คุณสมฺปตฺติยา ชาติมา อุตฺตมทกฺขิเณยฺโย โหติฯ โส หิ ธิติยา คุเณ ธารยติ, หิริยา โทเส นิเสเธติฯ วุตฺตญฺเจตํ ‘‘หิริยา หิ สนฺโต น กโรนฺติ ปาป’’นฺติฯ เตน เต พฺรูมิ –

‘‘มา ชาติํ ปุจฺฉี จรณญฺจ ปุจฺฉ,

กฏฺฐา หเว ชายติ ชาตเวโท;

นีจากุลีโนปิ มุนี ธิตีมา,

อาชานิโย โหติ หิรีนิเสโธ’’ติฯ –

เอส สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน อสฺสลายนสุตฺตานุสาเรน (ม. นิ. 2.401 อาทโย) เวทิตพฺโพฯ

[468] เอวเมตํ ภควา จาตุวณฺณิสุทฺธิยา อนุสาสิตฺวา อิทานิ ยตฺถ หุตํ อิชฺฌเต, ยถา จ หุตํ อิชฺฌเต, ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สจฺเจน ทนฺโต’’ติอาทิคาถมาหฯ ตตฺถ สจฺเจนาติ ปรมตฺถสจฺเจนฯ ตญฺหิ ปตฺโต ทนฺโต โหติฯ เตนาห – ‘‘สจฺเจน ทนฺโต’’ติฯ ทมสา อุเปโตติ อินฺทฺริยทเมน สมนฺนาคโตฯ เวทนฺตคูติ เวเทหิ วา กิเลสานํ อนฺตํ คโต, เวทานํ วา อนฺตํ จตุตฺถมคฺคญาณํ คโตฯ วูสิตพฺรหฺมจริโยติ ปุน วสิตพฺพาภาวโต วุตฺถมคฺคพฺรหฺมจริโยฯ กาเลน ตมฺหิ หพฺยํ ปเวจฺเฉติ อตฺตโน เทยฺยธมฺมฏฺฐิตกาลํ ตสฺส สมฺมุขีภาวกาลญฺจ อุปลกฺเขตฺวา เตน กาเลน ตาทิเส ทกฺขิเณยฺเย เทยฺยธมฺมํ ปเวจฺเฉยฺย, ปเวเสยฺย ปฏิปาเทยฺยฯ

[469-71] กาเมติ วตฺถุกาเม จ กิเลสกาเม จฯ สุสมาหิตินฺทฺริยาติ สุฏฺฐุ สมาหิตอินฺทฺริยา, อวิกฺขิตฺตอินฺทฺริยาติ วุตฺตํ โหติฯ จนฺโทว ราหุคฺคหณา ปมุตฺตาติ ยถา จนฺโท ราหุคฺคหณา, เอวํ กิเลสคฺคหณา ปมุตฺตา เย อตีว ภาสนฺติ เจว ตปนฺติ จฯ สตาติ สติสมฺปนฺนาฯ มมายิตานีติ ตณฺหาทิฏฺฐิมมายิตานิฯ

[472] โย กาเม หิตฺวาติ อิโต ปภุติ อตฺตานํ สนฺธาย วทติฯ ตตฺถ กาเม หิตฺวาติ กิเลสกาเม ปหายฯ อภิภุยฺยจารีติ เตสํ ปหีนตฺตา วตฺถุกาเม อภิภุยฺยจารีฯ ชาติมรณสฺส อนฺตํ นาม นิพฺพานํ วุจฺจติ, ตญฺจ โย เวทิ อตฺตโน ปญฺญาพเลน อญฺญาสิฯ

อุทกรหโท วาติ เย อิเม อโนตตฺตทโห กณฺณมุณฺฑทโห รถการทโห ฉทฺทนฺตทโห กุณาลทโห มนฺทากินิทโห สีหปฺปปาตทโหติ หิมวติ สตฺต มหารหทา อคฺคิสูริยสนฺตาเปหิ อสมฺผุฏฺฐตฺตา นิจฺจํ สีตลา, เตสํ อญฺญตโร อุทกรหโทว สีโต ปรินิพฺพุตกิเลสปริฬาหตฺตาฯ

[473] สโมติ ตุลฺโยฯ สเมหีติ วิปสฺสิอาทีหิ พุทฺเธหิฯ เต หิ ปฏิเวธสมตฺตา ‘‘สมา’’ติ วุจฺจนฺติฯ นตฺถิ เตสํ ปฏิเวเธนาธิคนฺตพฺเพสุ คุเณสุ, ปหาตพฺเพสุ วา โทเสสุ เวมตฺตตา , อทฺธานอายุกุลปฺปมาณาภินิกฺขมนปธานโพธิรสฺมีหิ ปน เนสํ เวมตฺตตา โหติฯ ตถา หิ เต เหฏฺฐิมปริจฺเฉเทน จตูหิ อสงฺเขฺยยฺเยหิ กปฺปสตสหสฺเสน จ ปารมิโย ปูเรนฺติ, อุปริมปริจฺเฉเทน โสฬสหิ อสงฺเขฺยยฺเยหิ กปฺปสตสหสฺเสน จฯ อยํ เนสํ อทฺธานเวมตฺตตาฯ เหฏฺฐิมปริจฺเฉเทน จ วสฺสสตายุกกาเล อุปฺปชฺชนฺติ, อุปริมปริจฺเฉเทน วสฺสสตสหสฺสายุกกาเลฯ อยํ เนสํ อายุเวมตฺตตาฯ ขตฺติยกุเล วา พฺราหฺมณกุเล วา อุปฺปชฺชนฺติฯ อยํ กุลเวมตฺตตาฯ อุจฺจา วา โหนฺติ อฏฺฐาสีติหตฺถปฺปมาณา, นีจา วา ปนฺนรสอฏฺฐารสหตฺถปฺปมาณาฯ อยํ ปมาณเวมตฺตตาฯ หตฺถิอสฺสรถสิวิกาทีหิ นิกฺขมนฺติ เวหาเสน วาฯ ตถา หิ วิปสฺสิกกุสนฺธา อสฺสรเถน นิกฺขมิํสุ, สิขีโกณาคมนา หตฺถิกฺขนฺเธน, เวสฺสภู สิวิกาย, กสฺสโป เวหาเสน, สกฺยมุนิ อสฺสปิฏฺฐิยาฯ อยํ เนกฺขมฺมเวมตฺตตาฯ สตฺตาหํ วา ปธานมนุยุญฺชนฺติ, อฑฺฒมาสํ, มาสํ, ทฺเวมาสํ, เตมาสํ, จตุมาสํ, ปญฺจมาสํ, ฉมาสํ, เอกวสฺสํ ทฺวิติจตุปญฺจฉวสฺสานิ วาฯ อยํ ปธานเวมตฺตตาฯ อสฺสตฺโถ วา โพธิรุกฺโข โหติ นิคฺโรธาทีนํ วา อญฺญตโรฯ อยํ โพธิเวมตฺตตาฯ พฺยามาสีติอนนฺตปภายุตฺตา โหนฺติฯ ตตฺถ พฺยามปฺปภา วา อสีติปฺปภา วา สพฺเพสํ สมานา, อนนฺตปฺปภา ปน ทูรมฺปิ คจฺฉติ อาสนฺนมฺปิ, เอกคาวุตํ ทฺวิคาวุตํ โยชนํ อเนกโยชนํ จกฺกวาฬปริยนฺตมฺปิ, มงฺคลสฺส พุทฺธสฺส สรีรปฺปภา ทสสหสฺสจกฺกวาฬํ อคมาสิฯ เอวํ สนฺเตปิ มนสา จินฺตายตฺตาว สพฺพพุทฺธานํ, โย ยตฺตกมิจฺฉติ, ตสฺส ตตฺตกํ คจฺฉติฯ อยํ รสฺมิเวมตฺตตาฯ อิมา อฏฺฐ เวมตฺตตา ฐเปตฺวา อวเสเสสุ ปฏิเวเธนาธิคนฺตพฺเพสุ คุเณสุ, ปหาตพฺเพสุ วา โทเสสุ นตฺถิ เนสํ วิเสโส, ตสฺมา ‘‘สมา’’ติ วุจฺจนฺติฯ เอวเมเตหิ สโม สเมหิฯ

วิสเมหิ ทูเรติ น สมา วิสมา, ปจฺเจกพุทฺธาทโย อวเสสสพฺพสตฺตาฯ เตหิ วิสเมหิ อสทิสตาย ทูเรฯ สกลชมฺพุทีปํ ปูเรตฺวา ปลฺลงฺเกน ปลฺลงฺกํ สงฺฆฏฺเฏตฺวา นิสินฺนา ปจฺเจกพุทฺธาปิ หิ คุเณหิ เอกสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส กลํ นาคฺฆนฺติ โสฬสิํ , โก ปน วาโท สาวกาทีสุฯ เตนาห – ‘‘วิสเมหิ ทูเร’’ติฯ ตถาคโต โหตีติ อุภยปเทหิ ทูเรติ โยเชตพฺพํฯ อนนฺตปญฺโญติ อปริมิตปญฺโญฯ โลกิยมนุสฺสานญฺหิ ปญฺญํ อุปนิธาย อฏฺฐมกสฺส ปญฺญา อธิกา, ตสฺส ปญฺญํ อุปนิธาย โสตาปนฺนสฺสฯ เอวํ ยาว อรหโต ปญฺญํ อุปนิธาย ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปญฺญา อธิกา, ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปญฺญํ ปน อุปนิธาย ตถาคตสฺส ปญฺญา อธิกาติ น วตฺตพฺพา, อนนฺตา อิจฺเจว ปน วตฺตพฺพาฯ เตนาห – ‘‘อนนฺตปญฺโญ’’ติฯ อนูปลิตฺโตติ ตณฺหาทิฏฺฐิเลเปหิ อลิตฺโตฯ อิธ วา หุรํ วาติ อิธโลเก วา ปรโลเก วาฯ โยชนา ปเนตฺถ – สโม สเมหิ วิสเมหิ ทูเร ตถาคโต โหติฯ กสฺมา? ยสฺมา อนนฺตปญฺโญ อนุปลิตฺโต อิธ วา หุรํ วา, เตน ตถาคโต อรหติ ปูรฬาสนฺติฯ

[474] ยมฺหิ น มายาติ อยํ ปน คาถา อญฺญา จ อีทิสา มายาทิโทสยุตฺเตสุ พฺราหฺมเณสุ ทกฺขิเณยฺยสญฺญาปหานตฺถํ วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ อมโมติ สตฺตสงฺขาเรสุ ‘‘อิทํ มมา’’ติ ปหีนมมายิตภาโวฯ

[475] นิเวสนนฺติ ตณฺหาทิฏฺฐินิเวสนํฯ เตน หิ มโน ตีสุ ภเวสุ นิวิสติ, เตน ตํ ‘‘นิเวสนํ มนโส’’ติ วุจฺจติฯ ตตฺเถว วา นิวิสติ ตํ หิตฺวา คนฺตุํ อสมตฺถตายฯ เตนปิ ‘‘นิเวสน’’นฺติ วุจฺจติฯ ปริคฺคหาติ ตณฺหาทิฏฺฐิโย เอว, ตาหิ ปริคฺคหิตธมฺมา วาฯ เกจีติ อปฺปมตฺตกาปิฯ อนุปาทิยาโนติ เตสํ นิเวสนปริคฺคหานํ อภาวา กญฺจิ ธมฺมํ อนุปาทิยมาโนฯ

[476] สมาหิโต มคฺคสมาธินาฯ อุทตารีติ อุตฺติณฺโณฯ ธมฺมํ จญฺญาสีติ สพฺพญฺจ เญยฺยธมฺมํ อญฺญาสิฯ ปรมาย ทิฏฺฐิยาติ สพฺพญฺญุตญฺญาเณนฯ

[477] ภวาสวาติ ภวตณฺหาฌานนิกนฺติสสฺสตทิฏฺฐิสหคตา ราคาฯ วจีติ วาจาฯ ขราติ กกฺขฬา ผรุสาฯ วิธูปิตาติ ทฑฺฒาฯ อตฺถคตาติ อตฺถงฺคตาฯ น สนฺตีติ วิธูปิตตฺตา อตฺถงฺคตตฺตา จฯ อุภเยหิ ปน อุภยํ โยเชตพฺพํ สพฺพธีติ สพฺเพสุ ขนฺธายตนาทีสุฯ

[478] มานสตฺเตสูติ มาเนน ลคฺเคสุฯ ทุกฺขํ ปริญฺญายาติ วฏฺฏทุกฺขํ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวาฯ สเขตฺตวตฺถุนฺติ สเหตุปจฺจยํ, สทฺธิํ กมฺมกิเลเสหีติ วุตฺตํ โหติฯ

[479] อาสํ อนิสฺสายาติ ตณฺหํ อนลฺลียิตฺวาฯ วิเวกทสฺสีติ นิพฺพานทสฺสีฯ ปรเวทิยนฺติ ปเรหิ ญาเปตพฺพํฯ ทิฏฺฐิมุปาติวตฺโตติ ทฺวาสฏฺฐิเภทมฺปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ อติกฺกนฺโตฯ อารมฺมณาติ ปจฺจยา, ปุนพฺภวการณานีติ วุตฺตํ โหติฯ

[480] ปโรปราติ วราวรา สุนฺทราสุนฺทราฯ ปรา วา พาหิรา, อปรา อชฺฌตฺติกาฯ สเมจฺจาติ ญาเณน ปฏิวิชฺฌิตฺวาฯ ธมฺมาติ ขนฺธายตนาทโย ธมฺมาฯ อุปาทานขเย วิมุตฺโตติ นิพฺพาเน นิพฺพานารมฺมณโต วิมุตฺโต, นิพฺพานารมฺมณวิมุตฺติลาภีติ อตฺโถฯ

[481] สํโยชนํชาติขยนฺตทสฺสีติ สํโยชนกฺขยนฺตทสฺสี ชาติกฺขยนฺตทสฺสี จฯ สํโยชนกฺขยนฺเตน เจตฺถ สอุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ, ชาติกฺขยนฺเตน อนุปาทิเสสา วุตฺตาฯ ขยนฺโตติ หิ อจฺจนฺตขยสฺส สมุจฺเฉทปฺปหานสฺเสตํ อธิวจนํฯ อนุนาสิกโลโป เจตฺถ ‘‘วิเวกชํ ปีติสุข’’นฺติอาทีสุ วิย น กโตฯ โยปานุทีติ โย อปนุทิฯ ราคปถนฺติ ราคารมฺมณํ, ราคเมว วาฯ ราโคปิ หิ ทุคฺคตีนํ ปถตฺตา ‘‘ราคปโถ’’ติ วุจฺจติ กมฺมปโถ วิยฯ สุทฺโธ นิโทโส วิมโล อกาโจติ ปริสุทฺธกายสมาจาราทิตาย สุทฺโธฯ เยหิ ‘‘ราคโทสา อยํ ปชา, โทสโทสา, โมหโทสา’’ติ วุจฺจติฯ เตสํ อภาวา นิโทโสฯ อฏฺฐปุริสมลวิคมา วิมโล, อุปกฺกิเลสาภาวโต อกาโจฯ อุปกฺกิลิฏฺโฐ หิ อุปกฺกิเลเสน ‘‘สกาโจ’’ติ วุจฺจติฯ สุทฺโธ วา ยสฺมา นิทฺโทโส, นิทฺโทสตาย วิมโล, พาหิรมลาภาเวน วิมลตฺตา อกาโจฯ

สมโล หิ ‘‘สกาโจ’’ติ วุจฺจติฯ วิมลตฺตา วา อาคุํ น กโรติ, เตน อกาโจฯ อาคุกิริยา หิ อุปฆาตกรณโต ‘‘กาโจ’’ติ วุจฺจติฯ

[482] อตฺตโน อตฺตานํ นานุปสฺสตีติ ญาณสมฺปยุตฺเตน จิตฺเตน วิปสฺสนฺโต อตฺตโน ขนฺเธสุ อญฺญํ อตฺตานํ นาม น ปสฺสติ, ขนฺธมตฺตเมว ปสฺสติฯ ยา จายํ ‘‘อตฺตนาว อตฺตานํ สญฺชานามี’’ติ ตสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ, ตสฺสา อภาวา อตฺตโน อตฺตานํ นานุปสฺสติ, อญฺญทตฺถุ ปญฺญาย ขนฺเธ ปสฺสติฯ มคฺคสมาธินา สมาหิโต, กายวงฺกาทีนํ อภาวา อุชฺชุคโต, โลกธมฺเมหิ อกมฺปนียโต ฐิตตฺโต, ตณฺหาสงฺขาตาย เอชาย ปญฺจนฺนํ เจโตขิลานญฺจ อฏฺฐฏฺฐานาย กงฺขาย จ อภาวา อเนโช อขิโล อกงฺโขฯ

[483] โมหนฺตราติ โมหการณา โมหปจฺจยา, สพฺพกิเลสานเมตํ อธิวจนํฯ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ จ ญาณทสฺสีติ สจฺฉิกตสพฺพญฺญุตญฺญาโณฯ ตญฺหิ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ ญาณํ, ตญฺจ ภควา ปสฺสิ, ‘‘อธิคตํ เม’’ติ สจฺฉิกตฺวา วิหาสิฯ เตน วุจฺจติ ‘‘สพฺเพสุ ธมฺเมสุ จ ญาณทสฺสี’’ติฯ สมฺโพธินฺติ อรหตฺตํฯ อนุตฺตรนฺติ ปจฺเจกพุทฺธสาวเกหิ อสาธารณํฯ สิวนฺติ เขมํ นิรุปทฺทวํ สสฺสิริกํ วาฯ ยกฺขสฺสาติ ปุริสสฺสฯ สุทฺธีติ โวทานตาฯ เอตฺถ หิ โมหนฺตราภาเวน สพฺพโทสาภาโว, เตน สํสารการณสมุจฺเฉโท อนฺติมสรีรธาริตา, ญาณทสฺสิตาย สพฺพคุณสมฺภโวฯ เตน อนุตฺตรา สมฺโพธิปตฺติ, อิโต ปรญฺจ ปหาตพฺพมธิคนฺตพฺพํ วา นตฺถิฯ เตนาห – ‘‘เอตฺตาวตา ยกฺขสฺส สุทฺธี’’ติฯ

[484] เอวํ วุตฺเต พฺราหฺมโณ ภิยฺโยโสมตฺตาย ภควติ ปสนฺโน ปสนฺนาการํ กโรนฺโต อาห ‘‘หุตญฺจ มยฺห’’นฺติฯ ตสฺสตฺโถ – ยมหํ อิโต ปุพฺเพ พฺรหฺมานํ อารพฺภ อคฺคิมฺหิ อชุหํ, ตํ เม หุตํ สจฺจํ วา โหติ, อลิกํ วาติ น ชานามิฯ อชฺช ปน อิทํ หุตญฺจ มยฺหํ หุตมตฺถุ สจฺจํ, สจฺจหุตเมว อตฺถูติ ยาจนฺโต ภณติฯ ยํ ตาทิสํ เวทคุนํ อลตฺถํ, ยสฺมา อิเธว ฐิโต ภวนฺตรูปํ เวทคุํ อลตฺถํฯ

พฺรหฺมา หิ สกฺขิ, ปจฺจกฺขเมว หิ ตฺวํ พฺรหฺมา, ยโต ปฏิคฺคณฺหาตุ เม ภควา, ปฏิคฺคเหตฺวา จ ภุญฺชตุ เม ภควา ปูรฬาสนฺติ ตํ หพฺยเสสํ อุปนาเมนฺโต อาหฯ

[487] อถ ภควา กสิภารทฺวาชสุตฺเต วุตฺตนเยน คาถาทฺวยมภาสิฯ ตโต พฺราหฺมโณ ‘‘อยํ อตฺตนา น อิจฺฉติ, กมฺปิ จญฺญํ สนฺธาย ‘เกวลินํ มเหสิํ ขีณาสวํ กุกฺกุจฺจวูปสนฺตํ อนฺเนน ปาเนน อุปฏฺฐหสฺสู’ติ ภณตี’’ติ เอวํ คาถาย อตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา ตํ ญาตุกาโม อาห ‘‘สาธาหํ ภควา’’ติฯ ตตฺถ สาธูติ อายาจนตฺเถ นิปาโตฯ ตถาติ เยน ตฺวมาห, เตน ปกาเรนฯ วิชญฺญนฺติ ชาเนยฺยํฯ ยนฺติ ยํ ทกฺขิเณยฺยํ ยญฺญกาเล ปริเยสมาโน อุปฏฺฐเหยฺยนฺติ ปาฐเสโสฯ ปปฺปุยฺยาติ ปตฺวาฯ ตว สาสนนฺติ ตว โอวาทํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติฯ สาธาหํ ภควา ตว โอวาทํ อาคมฺม ตถา วิชญฺญํ อาโรเจหิ เม ตํ เกวลินนฺติ อธิปฺปาโยฯ โย ทกฺขิณํ ภุญฺเชยฺย มาทิสสฺส, ยํ จาหํ ยญฺญกาเล ปริเยสมาโน อุปฏฺฐเหยฺยํ, ตถารูปํ เม ทกฺขิเณยฺยํ ทสฺเสหิ, สเจ ตฺวํ น ภุญฺชสีติฯ

[488-90] อถสฺส ภควา ปากเฏน นเยน ตถารูปํ ทกฺขิเณยฺยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สารมฺภา ยสฺสา’’ติ คาถาตฺตยมาหฯ ตตฺถ สีมนฺตานํ วิเนตารนฺติ สีมาติ มริยาทา สาธุชนวุตฺติ, ตสฺสา อนฺตา ปริโยสานา อปรภาคาติ กตฺวา สีมนฺตา วุจฺจนฺติ กิเลสา, เตสํ วิเนตารนฺติ อตฺโถฯ สีมนฺตาติ พุทฺธเวเนยฺยา เสกฺขา จ ปุถุชฺชนา จ, เตสํ วิเนตารนฺติปิ เอเกฯ ชาติมรณโกวิทนฺติ ‘‘เอวํ ชาติ เอวํ มรณ’’นฺติ เอตฺถ กุสลํฯ โมเนยฺยสมฺปนฺนนฺติ ปญฺญาสมฺปนฺนํ, กายโมเนยฺยาทิสมฺปนฺนํ วาฯ ภกุฏิํ วินยิตฺวานาติ ยํ เอกจฺเจ ทุพฺพุทฺธิโน ยาจกํ ทิสฺวา ภกุฏิํ กโรนฺติ, ตํ วินยิตฺวา, ปสนฺนมุขา หุตฺวาติ อตฺโถฯ ปญฺชลิกาติ ปคฺคหิตอญฺชลิโน หุตฺวาฯ

[491] อถ พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ โถมยมาโน ‘‘พุทฺโธ ภว’’นฺติ คาถมาหฯ

ตตฺถ อายาโคติ อายชิตพฺโพ, ตโต ตโต อาคมฺม วา ยชิตพฺพเมตฺถาติปิ อายาโค, เทยฺยธมฺมานํ อธิฏฺฐานภูโตติ วุตฺตํ โหติ ฯ เสสเมตฺถ อิโต ปุริมคาถาสุ จ ยํ น วณฺณิตํ, ตํ สกฺกา อวณฺณิตมฺปิ ชานิตุนฺติ อุตฺตานตฺถตฺตาเยว น วณฺณิตํฯ อิโต ปรํ ปน กสิภารทฺวาชสุตฺเต วุตฺตนยเมวาติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย ปูรฬาสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. มาฆสุตฺตวณฺณนา

เอวํ เม สุตนฺติ มาฆสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? อยเมว ยาสฺส นิทาเน วุตฺตาฯ อยญฺหิ มาโฆ มาณโว ทายโก อโหสิ ทานปติฯ ตสฺเสตทโหสิ – ‘‘สมฺปตฺตกปณทฺธิกาทีนํ ทานํ ทินฺนํ มหปฺผลํ โหติ, อุทาหุ โนติ สมณํ โคตมํ เอตมตฺถํ ปุจฺฉิสฺสามิ, สมโณ กิร โคตโม อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ชานาตี’’ติฯ โส ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิฯ ภควา จสฺส ปุจฺฉานุรูปํ พฺยากาสิฯ ตยิทํ สงฺคีติการานํ พฺราหฺมณสฺส ภควโตติ ติณฺณมฺปิ วจนํ สโมธาเนตฺวา ‘‘มาฆสุตฺต’’นฺติ วุจฺจติฯ

ตตฺถ ราชคเหติ เอวํนามเก นคเรฯ ตญฺหิ มนฺธาตุมหาโควินฺทาทีหิ ปริคฺคหิตตฺตา ‘‘ราชคห’’นฺติ วุจฺจติฯ อญฺเญเปตฺถ ปกาเร วณฺณยนฺติฯ กิํ เตหิ, นามเมตํ ตสฺส นครสฺส? ตํ ปเนตํ พุทฺธกาเล จ จกฺกวตฺติกาเล จ นครํ โหติ, เสสกาเล สุญฺญํ โหติ ยกฺขปริคฺคหิตํ, เตสํ วสนฺตวนํ หุตฺวา ติฏฺฐติฯ เอวํ โคจรคามํ ทสฺเสตฺวา นิวาสฏฺฐานมาห – ‘‘คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต’’ติฯ โส จ คิชฺฌา ตสฺส กูเฏสุ วสิํสุ, คิชฺฌสทิสานิ วาสฺส กูฏานิ, ตสฺมา ‘‘คิชฺฌกูโฏ’’ติ วุจฺจตีติ เวทิตพฺโพฯ

อถ โข…เป.… อโวจาติ เอตฺถ มาโฆติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํฯ มาณโวติ อนฺเตวาสิวาสํ อนตีตภาเวน วุจฺจติ, ชาติยา ปน มหลฺลโกฯ ‘‘ปุพฺพาจิณฺณวเสนา’’ติ เอเก ปิงฺคิโย มาณโว วิยฯ โส หิ วีสวสฺสสติโกปิ ปุพฺพาจิณฺณวเสน ‘‘ปิงฺคิโย มาณโว’’ ตฺเวว สงฺขํ อคมาสิฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ