ตตฺถ ทฏฺฐูติ ทิสฺวา ฯ เสสเมตฺถ อิโต ปุริมคาถาสุ จ ยํ ยํ น วิจาริตํ, ตํ ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถตฺตา เอว น วิจาริตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอวํ อตฺตโน ปพฺพชฺชาเหตุํ วตฺวา ปธานตฺถาย คนฺตุกาโม ราชานํ อามนฺเตนฺโต อาห – ‘‘ปธานาย คมิสฺสามิ, เอตฺถ เม รญฺชตี มโน’’ติฯ ตสฺสตฺโถ – ยสฺมาหํ, มหาราช, เนกฺขมฺมํ ทฏฺฐุ เขมโต ปพฺพชิโต, ตสฺมา ตํ ปรมตฺถเนกฺขมฺมํ นิพฺพานามตํ สพฺพธมฺมานํ อคฺคฏฺเฐน ปธานํ ปตฺเถนฺโต ปธานตฺถาย คมิสฺสามิ, เอตฺถ เม ปธาเน รญฺชติ มโน, น กาเมสูติฯ เอวํ วุตฺเต กิร ราชา โพธิสตฺตํ อาห – ‘‘ปุพฺเพว เมตํ, ภนฺเต, สุตํ ‘สุทฺโธทนรญฺโญ กิร ปุตฺโต สิทฺธตฺถกุมาโร จตฺตาริ ปุพฺพนิมิตฺตานิ ทิสฺวา ปพฺพชิตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสตี’ติ, โสหํ, ภนฺเต, ตุมฺหากํ อธิมุตฺติํ ทิสฺวา เอวํปสนฺโน ‘อทฺธา พุทฺธตฺตํ ปาปุณิสฺสถา’ติฯ สาธุ, ภนฺเต, พุทฺธตฺตํ ปตฺวา ปฐมํ มม วิชิตํ โอกฺกเมยฺยาถา’’ติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย ปพฺพชฺชาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปธานสุตฺตวณฺณนา

[428] ตํ มํ ปธานปหิตตฺตนฺติ ปธานสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? ‘‘ปธานาย คมิสฺสามิ, เอตฺถ เม รญฺชตี มโน’’ติ อายสฺมา อานนฺโท ปพฺพชฺชาสุตฺตํ นิฏฺฐาเปสิฯ ภควา คนฺธกุฏิยํ นิสินฺโน จินฺเตสิ – ‘‘มยา ฉพฺพสฺสานิ ปธานํ ปตฺถยมาเนน ทุกฺกรการิกา กตา, ตํ อชฺช ภิกฺขูนํ กเถสฺสามี’’ติฯ อถ คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา พุทฺธาสเน นิสินฺโน ‘‘ตํ มํ ปธานปหิตตฺต’’นฺติ อารภิตฺวา อิมํ สุตฺตมภาสิฯ

ตตฺถ ตํ มนฺติ ทฺวีหิปิ วจเนหิ อตฺตานเมว นิทฺทิสติฯ ปธานปหิตตฺตนฺติ นิพฺพานตฺถาย เปสิตจิตฺตํ ปริจฺจตฺตอตฺตภาวํ วาฯ นทิํ เนรญฺชรํ ปตีติ ลกฺขณํ นิทฺทิสติฯ ลกฺขณญฺหิ ปธานปหิตตฺตาย เนรญฺชรา นทีฯ เตเนว เจตฺถ อุปโยควจนํฯ อยํ ปนตฺโถ ‘‘นทิยา เนรญฺชรายา’’ติ, เนรญฺชราย ตีเรติ วุตฺตํ โหติฯ วิปรกฺกมฺมาติ อตีว ปรกฺกมิตฺวาฯ

ฌายนฺตนฺติ อปฺปาณกชฺฌานมนุยุญฺชนฺตํ ฯ โยคกฺเขมสฺส ปตฺติยาติ จตูหิ โยเคหิ เขมสฺส นิพฺพานสฺส อธิคมตฺถํฯ

[429] นมุจีติ มาโรฯ โส หิ อตฺตโน วิสยา นิกฺขมิตุกาเม เทวมนุสฺเส น มุญฺจติ, อนฺตรายํ เนสํ กโรติ, ตสฺมา ‘‘นมุจี’’ติ วุจฺจติฯ กรุณํ วาจนฺติ อนุทฺทยายุตฺตํ วาจํฯ ภาสมาโน อุปาคมีติ อิทํ อุตฺตานเมวฯ กสฺมา ปน อุปาคโต? มหาปุริโส กิร เอกทิวสํ จินฺเตสิ – ‘‘สพฺพทา อาหารํ ปริเยสมาโน ชีวิเต สาเปกฺโข โหติ, น จ สกฺกา ชีวิเต สาเปกฺเขน อมตํ อธิคนฺตุ’’นฺติ ฯ ตโต อาหารุปจฺเฉทาย ปฏิปชฺชิ, เตน กิโส ทุพฺพณฺโณ จ อโหสิฯ อถ มาโร ‘‘อยํ สมฺโพธาย มคฺโค โหติ, น โหตีติ อชานนฺโต อติโฆรํ ตปํ กโรติ, กทาจิ มม วิสยํ อติกฺกเมยฺยา’’ติ ภีโต ‘‘อิทญฺจิทญฺจ วตฺวา วาเรสฺสามี’’ติ อาคโตฯ เตเนวาห – ‘‘กิโส ตฺวมสิ ทุพฺพณฺโณ, สนฺติเก มรณํ ตวา’’ติฯ

[430] เอวญฺจ ปน วตฺวา อถสฺส มรณสนฺติกภาวํ สาเวนฺโต อาห – ‘‘สหสฺสภาโค มรณสฺส, เอกํโส ตว ชีวิต’’นฺติฯ ตสฺสตฺโถ – สหสฺสํ ภาคานํ อสฺสาติ สหสฺสภาโคฯ โก โส ? มรณสฺส ปจฺจโยติ ปาฐเสโสฯ เอโก อํโสติ เอกํโสฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อยํ อปฺปาณกชฺฌานาทิสหสฺสภาโค ตว มรณสฺส ปจฺจโย, ตโต ปน เต เอโก เอว ภาโค ชีวิตํ, เอวํ สนฺติเก มรณํ ตวาติฯ เอวํ มรณสฺส สนฺติกภาวํ สาเวตฺวา อถ นํ ชีวิเต สมุสฺสาเหนฺโต อาห ‘‘ชีว โภ ชีวิตํ เสยฺโย’’ติฯ กถํ เสยฺโยติ เจฯ ชีวํ ปุญฺญานิ กาหสีติฯ

[431] อถ อตฺตนา สมฺมตานิ ปุญฺญานิ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘จรโต จ เต พฺรหฺมจริย’’นฺติฯ ตตฺถ พฺรหฺมจริยนฺติ กาเลน กาลํ เมถุนวิรติํ สนฺธายาห, ยํ ตาปสา กโรนฺติฯ ชูหโตติ ชุหนฺตสฺสฯ เสสเมตฺถ ปากฏเมวฯ

[432] ทุคฺโค มคฺโคติ อิมํ ปน อฑฺฒคาถํ ปธานวิจฺฉนฺทํ ชเนนฺโต อาหฯ

ตตฺถ อปฺปาณกชฺฌานาทิคหนตฺตา ทุกฺเขน คนฺตพฺโพติ ทุคฺโค, ทุกฺขิตกายจิตฺเตน กตฺตพฺพตฺตา ทุกฺกโร, สนฺติกมรเณน ตาทิเสนาปิ ปาปุณิตุํ อสกฺกุเณยฺยโต ทุรภิสมฺภโวติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิโต ปรํ อิมา คาถา ภณํ มาโร, อฏฺฐา พุทฺธสฺส สนฺติเกติ อยมุปฑฺฒคาถา สงฺคีติกาเรหิ วุตฺตาฯ สกลคาถาปีติ เอเกฯ ภควตา เอว ปน ปรํ วิย อตฺตานํ นิทฺทิสนฺเตน สพฺพเมตฺถ เอวํชาติกํ วุตฺตนฺติ อยมมฺหากํ ขนฺติฯ ตตฺถ อฏฺฐาติ อฏฺฐาสิฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ

[433] ฉฏฺฐคาถาย เยนตฺเถนาติ เอตฺถ ปเรสํ อนฺตรายกรเณน อตฺตโน อตฺเถน ตฺวํ, ปาปิม, อาคโตสีติ อยมธิปฺปาโย ฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ

[434] ‘‘ชีวํ ปุญฺญานิ กาหสี’’ติ อิทํ ปน วจนํ ปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘อณุมตฺโตปี’’ติ อิมํ คาถมาหฯ ตตฺถ ปุญฺเญนาติ วฏฺฏคามิํ มาเรน วุตฺตํ ปุญฺญํ สนฺธาย ภณติฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ

[435] อิทานิ ‘‘เอกํโส ตว ชีวิต’’นฺติ อิทํ วจนํ อารพฺภ มารํ สนฺตชฺเชนฺโต ‘‘อตฺถิ สทฺธา’’ติ อิมํ คาถมาหฯ ตตฺรายมธิปฺปาโย – อเร, มาร, โย อนุตฺตเร สนฺติวรปเท อสฺสทฺโธ ภเวยฺย, สทฺโธปิ วา กุสีโต, สทฺโธ อารทฺธวีริโย สมาโนปิ วา ทุปฺปญฺโญ, ตํ ตฺวํ ชีวิตมนุปุจฺฉมาโน โสเภยฺยาสิ, มยฺหํ ปน อนุตฺตเร สนฺติวรปเท โอกปฺปนสทฺธา อตฺถิ, ตถา กายิกเจตสิกมสิถิลปรกฺกมตาสงฺขาตํ วีริยํ, วชิรูปมา ปญฺญา จ มม วิชฺชติ, โส ตฺวํ เอวํ มํ ปหิตตฺตํ อุตฺตมชฺฌาสยํ กิํ ชีวมนุปุจฺฉสิ, กสฺมา ชีวิตํ ปุจฺฉสิฯ ปญฺญา จ มมาติ เอตฺถ จ สทฺเทน สติ สมาธิ จฯ เอวํ สนฺเต เยหิ ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคตา นิพฺพานํ ปาปุณนฺติ, เตสุ เอเกนาปิ อวิรหิตํ เอวํ มํ ปหิตตฺตํ กิํ ชีวมนุปุจฺฉสิ? นนุ – เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย, วีริยมารภโต ทฬฺหํ (ธ. ป. 112)ฯ ปญฺญวนฺตสฺส ฌายิโน, ปสฺสโต อุทยพฺพยนฺติ (ธ. ป. 111, 113)ฯ

[436-8] เอวํ มารํ สนฺตชฺเชตฺวา อตฺตโน เทหจิตฺตปฺปวตฺติํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นทีนมปี’’ปิ คาถาตฺตยมาหฯ ตมตฺถโต ปากฏเมวฯ

อยํ ปน อธิปฺปายวณฺณนา – ยฺวายํ มม สรีเร อปฺปาณกชฺฌานวีริยเวคสมุฏฺฐิโต วาโต วตฺตติ, โลเก คงฺคายมุนาทีนํ นทีนมฺปิ โสตานิ อยํ วิโสสเย, กิญฺจ เม เอวํ ปหิตตฺตสฺส จตุนาฬิมตฺตํ โลหิตํ น อุปโสเสยฺยฯ น เกวลญฺจ เม โลหิตเมว สุสฺสติ, อปิจ โข ปน ตมฺหิ โลหิเต สุสฺสมานมฺหิ พทฺธาพทฺธเภทํ สรีรานุคตํ ปิตฺตํ, อสิตปีตาทิปฏิจฺฉาทกํ จตุนาฬิมตฺตเมว เสมฺหญฺจ, กิญฺจาปรํ ตตฺตกเมว มุตฺตญฺจ โอชญฺจ สุสฺสติ, เตสุ จ สุสฺสมาเนสุ มํสานิปิ ขียนฺติ, ตสฺส เม เอวํ อนุปุพฺเพน มํเสสุ ขียมาเนสุ ภิยฺโย จิตฺตํ ปสีทติ, น ตฺเวว ตปฺปจฺจยา สํสีทติฯ โส ตฺวํ อีทิสํ จิตฺตมชานนฺโต สรีรมตฺตเมว ทิสฺวา ภณสิ ‘‘กิโส ตฺวมสิ ทุพฺพณฺโณ, สนฺติเก มรณํ ตวา’’ติฯ น เกวลญฺจ เม จิตฺตเมว ปสีทติ, อปิจ โข ปน ภิยฺโย สติ จ ปญฺญา จ สมาธิ มม ติฏฺฐติ, อณุมตฺโตปิ ปมาโท วา สมฺโมโห วา จิตฺตวิกฺเขโป วา นตฺถิ, ตสฺส มยฺหํ เอวํ วิหรโต เย เกจิ สมณพฺราหฺมณา อตีตํ วา อทฺธานํ อนาคตํ วา เอตรหิ วา โอปกฺกมิกา เวทนา เวทยนฺติ, ตาสํ นิทสฺสนภูตํ ปตฺตสฺส อุตฺตมเวทนํฯ ยถา อญฺเญสํ ทุกฺเขน ผุฏฺฐานํ สุขํ, สีเตน อุณฺหํ, อุณฺเหน สีตํ, ขุทาย โภชนํ, ปิปาสาย ผุฏฺฐานํ อุทกํ อเปกฺขเต จิตฺตํ, เอวํ ปญฺจสุ กามคุเณสุ เอกกามมฺปิ นาเปกฺขเก จิตฺตํฯ ‘‘อโห วตาหํ สุโภชนํ ภุญฺชิตฺวา สุขเสยฺยํ สเยยฺย’’นฺติ อีทิเสนากาเรน มม จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ปสฺส, ตฺวํ มาร, สตฺตสฺส สุทฺธตนฺติฯ

[439-41] เอวํ อตฺตโน สุทฺธตํ ทสฺเสตฺวา ‘‘นิวาเรสฺสามิ ต’’นฺติ อาคตสฺส มารสฺส มโนรถภญฺชนตฺถํ มารเสนํ กิตฺเตตฺวา ตาย อปราชิตภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กามา เต ปฐมา เสนา’’ติอาทิกา ฉ คาถาโย อาหฯ

ตตฺถ ยสฺมา อาทิโตว อคาริยภูเต สตฺเต วตฺถุกาเมสุ กิเลสกามา โมหยนฺติ, เต อภิภุยฺย อนคาริยภาวํ อุปคตานํ ปนฺเตสุ วา เสนาสเนสุ อญฺญตรญฺญตเรสุ วา อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ อรติ อุปฺปชฺชติฯ วุตฺตญฺเจตํ ‘‘ปพฺพชิเตน โข, อาวุโส, อภิรติ ทุกฺกรา’’ติ (สํ. นิ. 4.331)ฯ

ตโต เต ปรปฏิพทฺธชีวิกตฺตา ขุปฺปิปาสา พาเธติ, ตาย พาธิตานํ ปริเยสนตณฺหา จิตฺตํ กิลมยติ, อถ เนสํ กิลนฺตจิตฺตานํ ถินมิทฺธํ โอกฺกมติฯ ตโต วิเสสมนธิคจฺฉนฺตานํ ทุรภิสมฺภเวสุ อรญฺญวนปตฺเถสุ เสนาสเนสุ วิหรตํ อุตฺราสสญฺญิตา ภีรุ ชายติ, เตสํ อุสฺสงฺกิตปริสงฺกิตานํ ทีฆรตฺตํ วิเวกรสมนสฺสาทยมานานํ วิหรตํ ‘‘น สิยา นุ โข เอส มคฺโค’’ติ ปฏิปตฺติยํ วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, ตํ วิโนเทตฺวา วิหรตํ อปฺปมตฺตเกน วิเสสาธิคเมน มานมกฺขถมฺภา ชายนฺติ, เตปิ วิโนเทตฺวา วิหรตํ ตโต อธิกตรํ วิเสสาธิคมํ นิสฺสาย ลาภสกฺการสิโลกา อุปฺปชฺชนฺติ, ลาภาทิมุจฺฉิตา ธมฺมปติรูปกานิ ปกาเสนฺตา มิจฺฉายสํ อธิคนฺตฺวา ตตฺถ ฐิตา ชาติอาทีหิ อตฺตานํ อุกฺกํเสนฺติ, ปรํ วมฺเภนฺติ, ตสฺมา กามาทีนํ ปฐมเสนาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ

[442-3] เอวเมตํ ทสวิธํ เสนํ อุทฺทิสิตฺวา ยสฺมา สา กณฺหธมฺมสมนฺนาคตตฺตา กณฺหสฺส นมุจิโน อุปการาย สํวตฺตติ, ตสฺมา นํ ตว เสนาติ นิทฺทิสนฺโต อาห – ‘‘เอสา นมุจิ เต เสนา, กณฺหสฺสาภิปฺปหารินี’’ติฯ ตตฺถ อภิปฺปหารินีติ สมณพฺราหฺมณานํ ฆาตนี นิปฺโปถนี, อนฺตรายกรีติ อตฺโถฯ น นํ อสูโร ชินาติ, เชตฺวา จ ลภเต สุขนฺติ เอวํ ตว เสนํ อสูโร กาเย จ ชีวิเต จ สาเปกฺโข ปุริโส น ชินาติ, สูโร ปน ชินาติ, เชตฺวา จ มคฺคสุขํ ผลสุขญฺจ อธิคจฺฉติฯ ยสฺมา จ ลภเต สุขํ, ตสฺมา สุขํ ปตฺถยมาโน อหมฺปิ เอส มุญฺชํ ปริหเรติฯ สงฺคามาวจรา อนิวตฺติโน ปุริสา อตฺตโน อนิวตฺตนกภาววิญฺญาปนตฺถํ สีเส วา ธเช วา อาวุเธ วา มุญฺชติณํ พนฺธนฺติ, ตํ อยมฺปิ ปริหรติจฺเจว มํ ธาเรหิฯ ตว เสนาย ปราชิตสฺส ธิรตฺถุ มม ชีวิตํ, ตสฺมา เอวํ ธาเรหิ – สงฺคาเม เม มตํ เสยฺโย, ยญฺเจ ชีเว ปราชิโต, เยน ชีวิเตน ปราชิโต ชีเว, ตสฺมา ชีวิตา ตยา สมฺมาปฏิปนฺนานํ อนฺตรายกเรน สทฺธิํ สงฺคาเม มตํ มม เสยฺโยติ อตฺโถฯ

[444] กสฺมา มตํ เสยฺโยติ เจ? ยสฺมา ปคาฬฺเหตฺถ…เป.… สุพฺพตา, เอตฺถ กามาทิกาย อตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนปริโยสานาย ตว เสนาย ปคาฬฺหา นิมุคฺคา อนุปวิฏฺฐา เอเก สมณพฺราหฺมณา น ทิสฺสนฺติ, สีลาทีหิ คุเณหิ นปฺปกาสนฺติ, อนฺธการํ ปวิฏฺฐา วิย โหนฺติฯ

เอเต เอวํ ปคาฬฺหา สมานา สเจปิ กทาจิ อุมฺมุชฺชิตฺวา นิมุชฺชนปุริโส วิย ‘‘สาหุ สทฺธา’’ติอาทินา นเยน อุมฺมุชฺชนฺติ, ตถาปิ ตาย เสนาย อชฺโฌตฺถฏตฺตา ตญฺจ มคฺคํ น ชานนฺติ เขมํ นิพฺพานคามีนํ, สพฺเพปิ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธาทโย เยน คจฺฉนฺติ สุพฺพตาติฯ อิมํ ปน คาถํ สุตฺวา มาโร ปุน กิญฺจิ อวตฺวา เอว ปกฺกามิฯ

[445-6] ปกฺกนฺเต ปน ตสฺมิํ มหาสตฺโต ตาย ทุกฺกรการิกาย กิญฺจิปิ วิเสสํ อนธิคจฺฉนฺโต อนุกฺกเมน ‘‘สิยา นุ โข อญฺโญ มคฺโค โพธายา’’ติอาทีนิ จินฺเตตฺวา โอฬาริกาหารํ อาหาเรตฺวา, พลํ คเหตฺวา, วิสาขปุณฺณมทิวเส ปเคว สุชาตาย ปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา, ภทฺรวนสณฺเฑ ทิวาวิหารํ นิสีทิตฺวา, ตตฺถ อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตนฺโต ทิวสํ วีตินาเมตฺวา สายนฺหสมเย มหาโพธิมณฺฑาภิมุโข คนฺตฺวา โสตฺถิเยน ทินฺนา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย โพธิมูเล วิกิริตฺวา ทสสหสฺสโลกธาตุเทวตาหิ กตสกฺการพหุมาโน –

‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ, อฏฺฐิ จ อวสิสฺสตุ;

อุปสุสฺสตุ นิสฺเสสํ, สรีเร มํสโลหิต’’นฺติฯ –

จตุรงฺควีริยํ อธิฏฺฐหิตฺวา ‘‘น ทานิ พุทฺธตฺตํ อปาปุณิตฺวา ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามี’’ติ ปฏิญฺญํ กตฺวา อปราชิตปลฺลงฺเก นิสีทิฯ ตํ ญตฺวา มาโร ปาปิมา ‘‘อชฺช สิทฺธตฺโถ ปฏิญฺญํ กตฺวา นิสินฺโน, อชฺเชว ทานิสฺส สา ปฏิญฺญา ปฏิพาหิตพฺพา’’ติ โพธิมณฺฑโต ยาว จกฺกวาฬมายตํ ทฺวาทสโยชนวิตฺถารํ อุทฺธํ นวโยชนมุคฺคตํ มารเสนํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ทิยฑฺฒโยชนสตปฺปมาณํ คิริเมขลํ หตฺถิราชานํ อารุยฺห พาหุสหสฺสํ มาเปตฺวา นานาวุธานิ คเหตฺวา ‘‘คณฺหถ, หนถ, ปหรถา’’ติ ภณนฺโต อาฬวกสุตฺเต วุตฺตปฺปการา วุฏฺฐิโย มาเปสิ, ตา มหาปุริสํ ปตฺวา ตตฺถ วุตฺตปฺปการา เอว สมฺปชฺชิํสุฯ ตโต วชิรงฺกุเสน หตฺถิํ กุมฺเภ ปหริตฺวา มหาปุริสสฺส สมีปํ เนตฺวา ‘‘อุฏฺเฐหิ, โภ สิทฺธตฺถ, ปลฺลงฺกา’’ติ อาหฯ มหาปุริโส ‘‘น อุฏฺฐหามิ มารา’’ติ วตฺวา ตํ ธชินิํ สมนฺตา วิโลเกนฺโต อิมา คาถาโย อภาสิ ‘‘สมนฺตา ธชินิ’’นฺติฯ

ตตฺถ ธชินินฺติ เสนํฯ ยุตฺตนฺติ อุยฺยุตฺตํฯ สวาหนนฺติ คิริเมขลนาคราชสหิตํฯ ปจฺจุคฺคจฺฉามีติ อภิมุโข อุปริ คมิสฺสามิ, โส จ โข เตเชเนว, น กาเยนฯ กสฺมา? มา มํ ฐานา อจาวยิ, มํ เอตสฺมา ฐานา อปราชิตปลฺลงฺกา มาโร มา จาเลสีติ วุตฺตํ โหติฯ นปฺปสหตีติ สหิตุํ น สกฺโกติ, นาภิภวติ วาฯ อามํ ปตฺตนฺติ กาจชาตํ มตฺติกาภาชนํฯ อสฺมนาติ ปาสาเณนฯ เสสเมตฺถ ปากฏเมวฯ

[447-8] อิทานิ ‘‘เอตํ เต มารเสนํ ภินฺทิตฺวา ตโต ปรํ วิชิตสงฺคาโม สมฺปตฺตธมฺมราชาภิเสโก อิทํ กริสฺสามี’’ติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วสีกริตฺวา’’ติฯ ตตฺถ วสีกริตฺวา สงฺกปฺปนฺติ มคฺคภาวนาย สพฺพํ มิจฺฉาสงฺกปฺปํ ปหาย สมฺมาสงฺกปฺปสฺเสว ปวตฺตเนน วสีกริตฺวา สงฺกปฺปํฯ สติญฺจ สูปติฏฺฐิตนฺติ กายาทีสุ จตูสุ ฐาเนสุ อตฺตโน สติญฺจ สุฏฺฐุ อุปฏฺฐิตํ กริตฺวา เอวํ วสีกตสงฺกปฺโป สุปฺปติฏฺฐิตสฺสติ รฏฺฐา รฏฺฐํ วิจริสฺสามิ เทวมนุสฺสเภเท ปุถู สาวเก วินยนฺโตฯ อถ มยา วินียมานา เต อปฺปมตฺตา…เป.… น โสจเร, ตํ นิพฺพานามตเมวาติ อธิปฺปาโยฯ

[449-51] อถ มาโร อิมา คาถาโย สุตฺวา อาห – ‘‘เอวรูปํ ปกฺขํ ทิสฺวา น ภายสิ ภิกฺขู’’ติ? ‘‘อาม, มาร, น ภายามี’’ติฯ ‘‘กสฺมา น ภายสี’’ติ? ‘‘ทานาทีนํ ปารมิปุญฺญานํ กตตฺตา’’ติฯ ‘‘โก เอตํ ชานาติ ทานาทีนิ ตฺวมกาสี’’ติ? ‘‘กิํ เอตฺถ ปาปิม สกฺขิกิจฺเจน, อปิจ เอกสฺมิํเยว ภเว เวสฺสนฺตโร หุตฺวา ยํ ทานมทาสิํ, ตสฺสานุภาเวน สตฺตกฺขตฺตุํ ฉหิ ปกาเรหิ สญฺชาตกมฺปา อยํ มหาปถวีเยว สกฺขี’’ติฯ เอวํ วุตฺเต อุทกปริยนฺตํ กตฺวา มหาปถวี กมฺปิ เภรวสทฺทํ มุญฺจมานา, ยํ สุตฺวา มาโร อสนิหโต วิย ภีโต ธชํ ปณาเมตฺวา ปลายิ สทฺธิํ ปริสายฯ อถ มหาปุริโส ตีหิ ยาเมหิ ติสฺโส วิชฺชา สจฺฉิกตฺวา อรุณุคฺคมเน ‘‘อเนกชาติสํสารํ…เป.… ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ มาโร อุทานสทฺเทน อาคนฺตฺวา ‘‘อยํ‘พุทฺโธ อห’นฺติ ปฏิชานาติ, หนฺท นํ อนุพนฺธามิ อาภิสมาจาริกํ ปสฺสิตุํฯ

สจสฺส กิญฺจิ กาเยน วา วาจาย วา ขลิตํ ภวิสฺสติ, วิเหเฐสฺสามิ น’’นฺติ ปุพฺเพ โพธิสตฺตภูมิยํ ฉพฺพสฺสานิ อนุพนฺธิตฺวา พุทฺธตฺตํ ปตฺตํ เอกํ วสฺสํ อนุพนฺธิฯ ตโต ภควโต กิญฺจิ ขลิตํ อปสฺสนฺโต ‘‘สตฺต วสฺสานี’’ติ อิมา นิพฺเพชนียคาถาโย อภาสิฯ

ตตฺถ โอตารนฺติ รนฺธํ วิวรํฯ นาธิคจฺฉิสฺสนฺติ นาธิคมิํฯ เมทวณฺณนฺติ เมทปิณฺฑสทิสํฯ อนุปริยคาติ ปริโต ปริโต อคมาสิฯ มุทุนฺติ มุทุกํฯ วินฺเทมาติ อธิคจฺเฉยฺยามฯ อสฺสาทนาติ สาทุภาโวฯ วายเสตฺโตติ วายโส เอตฺโตฯ เสสเมตฺถ ปากฏเมวฯ

อยํ ปน โยชนา – สตฺต วสฺสานิ ภควนฺตํ โอตาราเปกฺโข อนุพนฺธิํ กตฺถจิ อวิชหนฺโต ปทาปทํ, เอวํ อนุพนฺธิตฺวาปิ จ โอตารํ นาธิคมิํฯ โสหํ ยถา นาม เมทวณฺณํ ปาสาณํ เมทสญฺญี วายโส เอกสฺมิํ ปสฺเส มุขตุณฺฑเกน วิชฺฌิตฺวา อสฺสาทํ อวินฺทมาโน ‘‘อปฺเปว นาม เอตฺถ มุทุ วินฺเทม, อปิ อิโต อสฺสาทนา สิยา’’ติ สมนฺตา ตเถว วิชฺฌนฺโต อนุปริยายิตฺวา กตฺถจิ อสฺสาทํ อลทฺธา ‘‘ปาสาโณวาย’’นฺติ นิพฺพิชฺช ปกฺกเมยฺย, เอวเมวาหํ ภควนฺตํ กายกมฺมาทีสุ อตฺตโน ปริตฺตปญฺญามุขตุณฺฑเกน วิชฺฌนฺโต สมนฺตา อนุปริยคา ‘‘อปฺเปว นาม กตฺถจิ อปริสุทฺธกายสมาจาราทิมุทุภาวํ วินฺเทม, กุโตจิ อสฺสาทนา สิยา’’ติ, เต ทานิ มยํ อสฺสาทํ อลภมานา กาโกว เสลมาสชฺช นิพฺพิชฺชาเปม โคตมํ อาสชฺช ตโต โคตมา นิพฺพิชฺช อเปมาติฯ เอวํ วทโต กิร มารสฺส สตฺต วสฺสานิ นิปฺผลปริสฺสมํ นิสฺสาย พลวโสโก อุทปาทิฯ เตนสฺส วิสีทมานงฺคปจฺจงฺคสฺส เพลุวปณฺฑุ นาม วีณา กจฺฉโต ปติตาฯ ยา สกิํ กุสเลหิ วาทิตา จตฺตาโร มาเส มธุรสฺสรํ มุญฺจติ, ยํ คเหตฺวา สกฺโก ปญฺจสิขสฺส อทาสิฯ ตํ โส ปตมานมฺปิ น พุชฺฌิฯ เตนาห ภควา –

[452]

‘‘ตสฺส โสกปเรตสฺส, วีณา กจฺฉา อภสฺสถ;

ตโต โส ทุมฺมโน ยกฺโข, ตตฺเถวนฺตรธายถา’’ติฯ

สงฺคีติการกา อาหํสูติ เอเก, อมฺหากํ ปเนตํ นกฺขมตีติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย ปธานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. สุภาสิตสุตฺตวณฺณนา

เอวํ เม สุตนฺติ สุภาสิตสุตฺตํฯ อตฺตชฺฌาสยโต จสฺส อุปฺปตฺติฯ ภควา หิ สุภาสิตปฺปิโย, โส อตฺตโน สุภาสิตสมุทาจารปฺปกาสเนน สตฺตานํ ทุพฺภาสิตสมุทาจารํ ปฏิเสเธนฺโต อิมํ สุตฺตมภาสิฯ ตตฺถ เอวํ เม สุตนฺติอาทิ สงฺคีติการวจนํฯ ตตฺถ ตตฺร โข ภควา…เป.… ภทนฺเตติ เต ภิกฺขูติ เอตํ อปุพฺพํ, เสสํ วุตฺตนยเมวฯ ตสฺมา อปุพฺพปทวณฺณนตฺถมิทํ วุจฺจติ – ตตฺราติ เทสกาลปริทีปนํฯ ตญฺหิ ยํ สมยํ วิหรติ, ตตฺร สมเย, ยสฺมิญฺจ อาราเม วิหรติ, ตตฺร อาราเมติ ทีเปติฯ ภาสิตพฺพยุตฺเต วา เทสกาเล ทีเปติฯ น หิ ภควา อยุตฺเต เทเส กาเล วา ธมฺมํ ภาสติฯ ‘‘อกาโล โข, ตาว, พาหิยา’’ติอาทิ (อุทา. 10) เจตฺถ สาธกํฯ โขติ ปทปูรณมตฺเต อวธารณาทิกาลตฺเถ วา นิปาโตฯ ภควาติ โลกครุปริทีปนํฯ ภิกฺขูติ กถาสวนยุตฺตปุคฺคลปริทีปนํฯ อามนฺเตสีติ อาลปิ อภาสิ สมฺโพเธสิฯ

ภิกฺขโวติ อามนฺตนาการปริทีปนํฯ ตญฺจ ภิกฺขนสีลตาทิคุณโยคสิทฺธตฺตา วุตฺตํฯ เตน เนสํ หีนาธิกชนเสวิตํ วุตฺติํ ปกาเสนฺโต อุทฺธตทีนภาวนิคฺคหํ กโรติฯ ‘‘ภิกฺขโว’’ติ อิมินา จ กรุณาวิปฺผารโสมฺมหทยนยนนิปาตปุพฺพงฺคเมน วจเนน เต อตฺตโน มุขาภิมุเข กริตฺวา เตเนว กเถตุกมฺยตาทีปเกน วจเนน เตสํ โสตุกมฺยตํ ชเนติ, เตเนว จ สมฺโพธนตฺเถน วจเนน สาธุกสวนมนสิกาเรปิ เต นิโยเชติฯ สาธุกสวนมนสิการายตฺตา หิ สาสนสมฺปตฺติฯ อปเรสุปิ เทวมนุสฺเสสุ วิชฺชมาเนสุ กสฺมา ภิกฺขู เอว อามนฺเตสีติ เจ? เชฏฺฐเสฏฺฐาสนฺนสทาสนฺนิหิตภาวโตฯ สพฺพปริสสาธารณา หิ อยํ ธมฺมเทสนา, น ปาฏิปุคฺคลิกาฯ ปริสาย จ เชฏฺฐา ภิกฺขู ปฐมุปฺปนฺนตฺตา, เสฏฺฐา อนคาริยภาวํ อาทิํ กตฺวา สตฺถุ จริยานุวิธายกตฺตา สกลสาสนปฏิคฺคาหกตฺตา จฯ อาสนฺนา ตตฺถ นิสินฺเนสุ สตฺถุ สนฺติกตฺตา, สทา สนฺนิหิตา สตฺถุ สนฺติกาวจรตฺตาฯ เตน ภควา สพฺพปริสสาธารณํ ธมฺมํ เทเสนฺโต ภิกฺขู เอว อามนฺเตสิฯ