14. ธมฺมิกสุตฺตวณฺณนา

เอวํ เม สุตนฺติ ธมฺมิกสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? ติฏฺฐมาเน กิร ภควติ โลกนาเถ ธมฺมิโก นาม อุปาสโก อโหสิ นาเมน จ ปฏิปตฺติยา จฯ โส กิร สรณสมฺปนฺโน สีลสมฺปนฺโน พหุสฺสุโต ปิฏกตฺตยธโร อนาคามี อภิญฺญาลาภี อากาสจารี อโหสิฯ ตสฺส ปริวารา ปญฺจสตา อุปาสกา, เตปิ ตาทิสา เอว อเหสุํฯ ตสฺเสกทิวสํ อุโปสถิกสฺส รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส มชฺฌิมยามาวสานสมเย เอวํ ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘ยํนูนาหํ อคาริยอนคาริยานํ ปฏิปทํ ปุจฺเฉยฺย’’นฺติฯ โส ปญฺจหิ อุปาสกสเตหิ ปริวุโต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ตมตฺถํ ปุจฺฉิ, ภควา จสฺส พฺยากาสิฯ ตตฺถ ปุพฺเพ วณฺณิตสทิสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ, อปุพฺพํ วณฺณยิสฺสามฯ

[379] ตตฺถ ปฐมคาถาย ตาว กถํกโรติ กถํ กโรนฺโต กถํ ปฏิปชฺชนฺโตฯ สาธุ โหตีติ สุนฺทโร อนวชฺโช อตฺถสาธโน โหติฯ อุปาสกาเสติ อุปาสกาอิจฺเจว วุตฺตํ โหติฯ เสสมตฺถโต ปากฏเมวฯ อยํ ปน โยชนา – โย วา อคารา อนคารเมติ ปพฺพชติ, เย วา อคาริโน อุปาสกา, เอเตสุ ทุวิเธสุ สาวเกสุ กถํกโร สาวโก สาธุ โหตีติฯ

[380-1] อิทานิ เอวํ ปุฏฺฐสฺส ภควโต พฺยากรณสมตฺถตํ ทีเปนฺโต ‘‘ตุวญฺหี’’ติ คาถาทฺวยมาหฯ ตตฺถ คตินฺติ อชฺฌาสยคติํฯ ปรายณนฺติ นิปฺผตฺติํฯ อถ วา คตินฺติ นิรยาทิปญฺจปฺปเภทํฯ ปรายณนฺติ คติโต ปรํ อยนํ คติวิปฺปโมกฺขํ ปรินิพฺพานํ, น จตฺถิ ตุลฺโยติ ตยา สทิโส นตฺถิฯ สพฺพํ ตุวํ ญาณมเวจฺจ ธมฺมํ, ปกาเสสิ สตฺเต อนุกมฺปมาโนติ ตฺวํ ภควา ยทตฺถิ เญยฺยํ นาม, ตํ อนวเสสํ อเวจฺจ ปฏิวิชฺฌิตฺวา สตฺเต อนุกมฺปมาโน สพฺพํ ญาณญฺจ ธมฺมญฺจ ปกาเสสิฯ ยํ ยํ ยสฺส หิตํ โหติ, ตํ ตํ ตสฺส อาวิกาสิเยว เทเสสิเยว, น เต อตฺถิ อาจริยมุฏฺฐีติ วุตฺตํ โหติฯ วิโรจสิ วิมโลติ ธูมรชาทิวิรหิโต วิย จนฺโท, ราคาทิมลาภาเวน วิมโล วิโรจสิฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ

[382] อิทานิ เยสํ ตทา ภควา ธมฺมํ เทเสสิ, เต เทวปุตฺเต กิตฺเตตฺวา ภควนฺตํ ปสํสนฺโต ‘‘อาคญฺฉี เต สนฺติเก’’ติ คาถาทฺวยมาหฯ

ตตฺถ นาคราชา เอราวโณ นามาติ อยํ กิร เอราวโณ นาม เทวปุตฺโต กามรูปี ทิพฺเพ วิมาเน วสติฯ โส ยทา สกฺโก อุยฺยานกีฬํ คจฺฉติ, ตทา ทิยฑฺฒสตโยชนํ กายํ อภินิมฺมินิตฺวา เตตฺติํส กุมฺเภ มาเปตฺวา เอราวโณ นาม หตฺถี โหติฯ ตสฺส เอเกกสฺมิํ กุมฺเภ ทฺเว ทฺเว ทนฺตา โหนฺติ, เอเกกสฺมิํ ทนฺเต สตฺต สตฺต โปกฺขรณิโย, เอเกกิสฺสา โปกฺขรณิยา สตฺต สตฺต ปทุมินิโย, เอเกกิสฺสา ปทุมินิยา สตฺต สตฺต ปุปฺผานิ, เอเกกสฺมิํ ปุปฺเผ สตฺต สตฺต ปตฺตานิ, เอเกกสฺมิํ ปตฺเต สตฺต สตฺต อจฺฉราโย นจฺจนฺติ ปทุมจฺฉราโยตฺเวว วิสฺสุตา สกฺกสฺส นาฏกิตฺถิโย, ยา จ วิมานวตฺถุสฺมิมฺปิ ‘‘ภมนฺติ กญฺญา ปทุเมสุ สิกฺขิตา’’ติ (วิ. ว. 1034) อาคตาฯ เตสํ ปน เตตฺติสํกุมฺภานํ มชฺเฌ สุทสฺสนกุมฺโภ นาม ติํสโยชนมตฺโต โหติ, ตตฺถ โยชนปฺปมาโณ มณิปลฺลงฺโก ติโยชนุพฺเพเธ ปุปฺผมณฺฑเป อตฺถรียติฯ ตตฺถ สกฺโก เทวานมินฺโท อจฺฉราสงฺฆปริวุโต ทิพฺพสมฺปตฺติํ ปจฺจนุโภติฯ สกฺเก ปน เทวานมินฺเท อุยฺยานกีฬาโต ปฏินิวตฺเต ปุน ตํ รูปํ สํหริตฺวาน เทวปุตฺโตว โหติฯ ตํ สนฺธายาห – ‘‘อาคญฺฉิ เต สนฺติเก นาคราชา เอราวโณ นามา’’ติฯ ชิโนติ สุตฺวาติ ‘‘วิชิตปาปธมฺโม เอส ภควา’’ติ เอวํ สุตฺวาฯ โสปิ ตยา มนฺตยิตฺวาติ ตยา สทฺธิํ มนฺตยิตฺวา, ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ อชฺฌคมาติ อธิอคมา, คโตติ วุตฺตํ โหติฯ สาธูติ สุตฺวาน ปตีตรูโปติ ตํ ปญฺหํ สุตฺวา ‘‘สาธุ ภนฺเต’’ติ อภินนฺทิตฺวา ตุฏฺฐรูโป คโตติ อตฺโถฯ

[383] ราชาปิ ตํ เวสฺสวโณ กุเวโรติ เอตฺถ โส ยกฺโข รญฺชนฏฺเฐน ราชา, วิสาณาย ราชธานิยา รชฺชํ กาเรตีติ เวสฺสวโณ, ปุริมนาเมน กุเวโรติ เวทิตพฺโพฯ โส กิร กุเวโร นาม พฺราหฺมณมหาสาโล หุตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา วิสาณาย ราชธานิยา อธิปติ หุตฺวา นิพฺพตฺโตฯ ตสฺมา ‘‘กุเวโร เวสฺสวโณ’’ติ วุจฺจติฯ วุตฺตญฺเจตํ อาฏานาฏิยสุตฺเต –

‘‘กุเวรสฺส โข ปน, มาริส, มหาราชสฺส วิสาณา นาม ราชธานี, ตสฺมา กุเวโร มหาราชา ‘เวสฺสวโณ’ติ ปวุจฺจตี’’ติ (ที. นิ. 3.291) –

เสสเมตฺถ ปากฏเมวฯ

ตตฺถ สิยา – กสฺมา ปน ทูรตเร ตาวติํสภวเน วสนฺโต เอราวโณ ปฐมํ อาคโต, เวสฺสวโณ ปจฺฉา, เอกนคเรว วสนฺโต อยํ อุปาสโก สพฺพปจฺฉา, กถญฺจ โส เตสํ อาคมนํ อญฺญาสิ, เยน เอวมาหาติ? วุจฺจเต – เวสฺสวโณ กิร ตทา อเนกสหสฺสปวาฬปลฺลงฺกํ ทฺวาทสโยชนํ นาริวาหนํ อภิรุยฺห ปวาฬกุนฺตํ อุจฺจาเรตฺวา ทสสหสฺสโกฏิยกฺเขหิ ปริวุโต ‘‘ภควนฺตํ ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ อากาสฏฺฐกวิมานานิ ปริหริตฺวา มคฺเคน มคฺคํ อาคจฺฉนฺโต เวฬุกณฺฑกนคเร นนฺทมาตาย อุปาสิกาย นิเวสนสฺส อุปริภาคํ สมฺปตฺโตฯ อุปาสิกาย อยมานุภาโว – ปริสุทฺธสีลา โหติ, นิจฺจํ วิกาลโภชนา ปฏิวิรตา, ปิฏกตฺตยธารินี, อนาคามิผเล ปติฏฺฐิตาฯ สา ตมฺหิ สมเย สีหปญฺชรํ อุคฺฆาเฏตฺวา อุตุคฺคหณตฺถาย มาลุเตริโตกาเส ฐตฺวา อฏฺฐกปารายนวคฺเค ปริมณฺฑเลหิ ปทพฺยญฺชเนหิ มธุเรน สเรน ภาสติฯ เวสฺสวโณ ตตฺเถว ยานานิ ฐเปตฺวา ยาว อุปาสิกา ‘‘อิทมโวจ ภควา มคเธสุ วิหรนฺโต ปาสาณเก เจติเย ปริจารกโสฬสนฺนํ พฺราหฺมณาน’’นฺติ นิคมนํ อภาสิ, ตาว สพฺพํ สุตฺวา วคฺคปริโยสาเน สุวณฺณมุรชสทิสํ มหนฺตํ คีวํ ปคฺคเหตฺวา ‘‘สาธุ สาธุ ภคินี’’ติ สาธุการมทาสิฯ สา ‘‘โก เอตฺถา’’ติ อาหฯ ‘‘อหํ ภคินิ เวสฺสวโณ’’ติฯ อุปาสิกา กิร ปฐมํ โสตาปนฺนา อโหสิ, ปจฺฉา เวสฺสวโณฯ ตํ โส ธมฺมโต สโหทรภาวํ สนฺธาย อุปาสิกํ ภคินิวาเทน สมุทาจรติฯ อุปาสิกาย จ ‘‘วิกาโล, ภาติก ภทฺรมุข, ยสฺส ทานิ กาลํ มญฺญสี’’ติ วุตฺโต ‘‘อหํ ภคินิ ตยิ ปสนฺโน ปสนฺนาการํ กโรมี’’ติ อาหฯ เตน หิ ภทฺรมุข, มม เขตฺเต นิปฺผนฺนํ สาลิํ กมฺมกรา อาหริตุํ น สกฺโกนฺติ, ตํ ตว ปริสาย อาณาเปหีติฯ โส ‘‘สาธุ ภคินี’’ติ ยกฺเข อาณาเปสิฯ เต อฑฺฒเตรส โกฏฺฐาคารสตานิ ปูเรสุํฯ ตโต ปภุติ โกฏฺฐาคารํ อูนํ นาม นาโหสิ, ‘‘นนฺทมาตุ โกฏฺฐาคารํ วิยา’’ติ โลเก นิทสฺสนํ อโหสิฯ เวสฺสวโณ โกฏฺฐาคารานิ ปูเรตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิฯ ภควา ‘‘วิกาเล อาคโตสี’’ติ อาหฯ อถ ภควโต สพฺพํ อาโรเจสิฯ อิมินา การเณน อาสนฺนตเรปิ จาตุมหาราชิกภวเน วสนฺโต เวสฺสวโณ ปจฺฉา อาคโตฯ เอราวณสฺส ปน น กิญฺจิ อนฺตรา กรณียํ อโหสิ, เตน โส ปฐมตรํ อาคโตฯ

อยํ ปน อุปาสโก กิญฺจาปิ อนาคามี ปกติยาว เอกภตฺติโก, ตถาปิ ตทา อุโปสถทิวโสติ กตฺวา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐาย สายนฺหสมยํ สุนิวตฺโถ สุปารุโต ปญฺจสตอุปาสกปริวุโต เชตวนํ คนฺตฺวา ธมฺมเทสนํ สุตฺวา อตฺตโน ฆรํ อาคมฺม เตสํ อุปาสกานํ สรณสีลอุโปสถานิสํสาทิเภทํ อุปาสกธมฺมํ กเถตฺวา เต อุปาสเก อุยฺโยเชสิฯ เตสญฺจ ตสฺเสว ฆเร มุฏฺฐิหตฺถปฺปมาณปาทกานิ ปญฺจ กปฺปิยมญฺจสตานิ ปาเฏกฺโกวรเกสุ ปญฺญตฺตานิ โหนฺติฯ เต อตฺตโน อตฺตโน โอวรกํ ปวิสิตฺวา สมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา นิสีทิํสุ, อุปาสโกปิ ตเถวากาสิฯ เตน จ สมเยน สาวตฺถินคเร สตฺตปญฺญาส กุลสตสหสฺสานิ วสนฺติ, มนุสฺสคณนาย อฏฺฐารสโกฏิมนุสฺสาฯ เตน ปฐมยาเม หตฺถิอสฺสมนุสฺสเภริสทฺทาทีหิ สาวตฺถินครํ มหาสมุทฺโท วิย เอกสทฺทํ โหติฯ มชฺฌิมยามสมนนฺตเร โส สทฺโท ปฏิปฺปสฺสมฺภติ ฯ ตมฺหิ กาเล อุปาสโก สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย อตฺตโน คุเณ อาวชฺเชตฺวา ‘‘เยนาหํ มคฺคสุเขน ผลสุเขน สุขิโต วิหรามิ, อิทํ สุขํ กํ นิสฺสาย ลทฺธ’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘ภควนฺตํ นิสฺสายา’’ติ ภควติ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา ‘‘ภควา เอตรหิ กตเมน วิหาเรน วิหรตี’’ติ อาวชฺเชนฺโต ทิพฺเพน จกฺขุนา เอราวณเวสฺสวเณ ทิสฺวา ทิพฺพาย โสตธาตุยา ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เจโตปริยญาเณน เตสํ ปสนฺนจิตฺตตํ ญตฺวา ‘‘ยํนูนาหมฺปิ ภควนฺตํ อุภยหิตํ ปฏิปทํ ปุจฺเฉยฺย’’นฺติ จินฺเตสิฯ ตสฺมา โส เอกนคเร วสนฺโตปิ สพฺพปจฺฉา อาคโต, เอวญฺจ เนสํ อาคมนํ อญฺญาสิฯ เตนาห – ‘‘อาคญฺฉิ เต สนฺติเก นาคราชา…เป.… โส จาปิ สุตฺวาน ปตีตรูโป’’ติฯ

[384] อิทานิ อิโต พหิทฺธา โลกสมฺมเตหิ สมณพฺราหฺมเณหิ อุกฺกฏฺฐภาเวน ภควนฺตํ ปสํสนฺโต ‘‘เย เกจิเม’’ติ คาถาทฺวยมาหฯ ตตฺถ ติตฺถิยาติ นนฺทวจฺฉสํกิจฺเจหิ อาทิปุคฺคเลหิ ตีหิ ติตฺถกเรหิ กเต ทิฏฺฐิติตฺเถ ชาตา, เตสํ สาสเน ปพฺพชิตา ปูรณาทโย ฉ สตฺถาโรฯ ตตฺถ นาฏปุตฺโต นิคณฺโฐ, อวเสสา อาชีวกาติ เต สพฺเพ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เย เกจิเม ติตฺถิยา วาทสีลา’’ติ, ‘‘มยํ สมฺมา ปฏิปนฺนา, อญฺเญ มิจฺฉา ปฏิปนฺนา’’ติ เอวํ วาทกรณสีลา โลกํ มุขสตฺตีหิ วิตุทนฺตา วิจรนฺติฯ อาชีวกา วาติ เต เอกชฺฌมุทฺทิฏฺเฐ ภินฺทิตฺวา ทสฺเสติฯ นาติตรนฺตีติ นาติกฺกมนฺติฯ

สพฺเพติ อญฺเญปิ เย เกจิ ติตฺถิยสาวกาทโย, เตปิ ปริคฺคณฺหนฺโต อาหฯ ‘‘ฐิโต วชนฺตํ วิยา’’ติ ยถา โกจิ ฐิโต คติวิกโล สีฆคามินํ ปุริสํ คจฺฉนฺตํ นาติตเรยฺย, เอวํ เต ปญฺญาคติยา อภาเวน เต เต อตฺถปฺปเภเท พุชฺฌิตุํ อสกฺโกนฺตา ฐิตา, อติชวนปญฺญํ ภควนฺตํ นาติตรนฺตีติ อตฺโถฯ

[385] พฺราหฺมณา วาทสีลา วุทฺธา จาติ เอตฺตาวตา จงฺกีตารุกฺขโปกฺขรสาติชาณุสฺโสณิอาทโย ทสฺเสติ, อปิ พฺราหฺมณา สนฺติ เกจีติ อิมินา มชฺฌิมาปิ ทหราปิ เกวลํ พฺราหฺมณา สนฺติ อตฺถิ อุปลพฺภนฺติ เกจีติ เอวํ อสฺสลายนวาเสฏฺฐอมฺพฏฺฐอุตฺตรมาณวกาทโย ทสฺเสติฯ อตฺถพทฺธาติ ‘‘อปิ นุ โข อิมํ ปญฺหํ พฺยากเรยฺย, อิมํ กงฺขํ ฉินฺเทยฺยา’’ติ เอวํ อตฺถพทฺธา ภวนฺติฯ เย จาปิ อญฺเญติ อญฺเญปิ เย ‘‘มยํ วาทิโน’’ติ เอวํ มญฺญมานา วิจรนฺติ ขตฺติยปณฺฑิตพฺราหฺมณพฺรหฺมเทวยกฺขาทโย อปริมาณาฯ เตปิ สพฺเพ ตยิ อตฺถพทฺธา ภวนฺตีติ ทสฺเสติฯ

[386-7] เอวํ นานปฺปกาเรหิ ภควนฺตํ ปสํสิตฺวา อิทานิ ธมฺเมเนว ตํ ปสํสิตฺวา ธมฺมกถํ ยาจนฺโต ‘‘อยญฺหิ ธมฺโม’’ติ คาถาทฺวยมาหฯ ตตฺถ อยญฺหิ ธมฺโมติ สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธมฺเม สนฺธายาหฯ นิปุโณติ สณฺโห ทุปฺปฏิวิชฺโฌฯ สุโขติ ปฏิวิทฺโธ สมาโน โลกุตฺตรสุขมาวหติ, ตสฺมา สุขาวหตฺตา ‘‘สุโข’’ติ วุจฺจติฯ สุปฺปวุตฺโตติ สุเทสิโตฯ สุสฺสูสมานาติ โสตุกามมฺหาติ อตฺโถฯ ตํ โน วทาติ ตํ ธมฺมํ อมฺหากํ วทฯ ‘‘ตฺวํ โน’’ติปิ ปาโฐ, ตฺวํ อมฺหากํ วทาติ อตฺโถฯ สพฺเพปิเม ภิกฺขโวติ ตงฺขณํ นิสินฺนานิ กิร ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ โหนฺติ, ตานิ ทสฺเสนฺโต ยาจติฯ อุปาสกา จาปีติ อตฺตโน ปริวาเร อญฺเญ จ ทสฺเสติฯ เสสเมตฺถ ปากฏเมวฯ

[388] อถ ภควา อนคาริยปฏิปทํ ตาว ทสฺเสตุํ ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘สุณาถ เม ภิกฺขโว’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ธมฺมํ ธุตํ ตญฺจ จราถ สพฺเพติ กิเลเส ธุนาตีติ ธุโต, เอวรูปํ กิเลสธุนนกํ ปฏิปทาธมฺมํ สาวยามิ โว, ตญฺจ มยา สาวิตํ สพฺเพ จรถ ปฏิปชฺชถ, มา ปมาทิตฺถาติ วุตฺตํ โหติฯ อิริยาปถนฺติ คมนาทิจตุพฺพิธํฯ ปพฺพชิตานุโลมิกนฺติ สมณสารุปฺปํ สติสมฺปชญฺญยุตฺตํฯ อรญฺเญ กมฺมฏฺฐานานุโยควเสน ปวตฺตเมวาติ อปเรฯ

เสเวถ นนฺติ ตํ อิริยาปถํ ภเชยฺย ฯ อตฺถทโสติ หิตานุปสฺสีฯ มุตีมาติ พุทฺธิมาฯ เสสเมตฺถ คาถาย ปากฏเมวฯ

[389] โน เว วิกาเลติ เอวํ ปพฺพชิตานุโลมิกํ อิริยาปถํ เสวมาโน จ ทิวามชฺฌนฺหิกวีติกฺกมํ อุปาทาย วิกาเล น จเรยฺย ภิกฺขุ, ยุตฺตกาเล เอว ปน คามํ ปิณฺฑาย จเรยฺยฯ กิํ การณํ? อกาลจาริญฺหิ สชนฺติ สงฺคา, อกาลจาริํ ปุคฺคลํ ราคสงฺคาทโย อเนเก สงฺคา สชนฺติ ปริสฺสชนฺติ อุปคุหนฺติ อลฺลียนฺติฯ ตสฺมา วิกาเล น จรนฺติ พุทฺธา, ตสฺมา เย จตุสจฺจพุทฺธา อริยปุคฺคลา, น เต วิกาเล ปิณฺฑาย จรนฺตีติฯ เตน กิร สมเยน วิกาลโภชนสิกฺขาปทํ อปฺปญฺญตฺตํ โหติ, ตสฺมา ธมฺมเทสนาวเสเนเวตฺถ ปุถุชฺชนานํ อาทีนวํ ทสฺเสนฺโต อิมํ คาถมาหฯ อริยา ปน สห มคฺคปฏิลาภา เอว ตโต ปฏิวิรตา โหนฺติ, เอสา ธมฺมตาฯ

[390] เอวํ วิกาลจริยํ ปฏิเสเธตฺวา ‘‘กาเล จรนฺเตนปิ เอวํ จริตพฺพ’’นฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘รูปา จ สทฺทา จา’’ติฯ ตสฺสตฺโถ – เย เต รูปาทโย นานปฺปการกํ มทํ ชเนนฺตา สตฺเต สมฺมทยนฺติ, เตสุ ปิณฺฑปาตปาริสุทฺธิสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. 3.438 อาทโย) วุตฺตนเยน ฉนฺทํ วิโนเทตฺวา ยุตฺตกาเลเนว ปาตราสํ ปวิเสยฺยาติฯ เอตฺถ จ ปาโต อสิตพฺโพติ ปาตราโส, ปิณฺฑปาตสฺเสตํ นามํฯ โย ยตฺถ ลพฺภติ, โส ปเทโสปิ ตํ โยเคน ‘‘ปาตราโส’’ติ อิธ วุตฺโตฯ ยโต ปิณฺฑปาตํ ลภติ, ตํ โอกาสํ คจฺเฉยฺยาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[391] เอวํ ปวิฏฺโฐ –

‘‘ปิณฺฑญฺจ ภิกฺขุ สมเยน ลทฺธา,

เอโก ปฏิกฺกมฺม รโห นิสีเท;

อชฺฌตฺตจินฺตี น มโน พหิทฺธา,

นิจฺฉารเย สงฺคหิตตฺตภาโว’’ฯ

ตตฺถ ปิณฺฑนฺติ มิสฺสกภิกฺขํ, สา หิ ตโต ตโต สโมธาเนตฺวา สมฺปิณฺฑิตฏฺเฐน ‘‘ปิณฺโฑ’’ติ วุจฺจติฯ สมเยนาติ อนฺโตมชฺฌนฺหิกกาเลฯ เอโก ปฏิกฺกมฺมาติ กายวิเวกํ สมฺปาเทนฺโต อทุติโย นิวตฺติตฺวาฯ อชฺฌตฺตจินฺตีติ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ขนฺธสนฺตานํ จินฺเตนฺโตฯ

น มโน พหิทฺธา นิจฺฉารเยติ พหิทฺธา รูปาทีสุ ราควเสน จิตฺตํ น นีหเรฯ สงฺคหิตตฺตภาโวติ สุฏฺฐุ คหิตจิตฺโตฯ

[392] เอวํ วิหรนฺโต จ –

‘‘สเจปิ โส สลฺลเป สาวเกน,

อญฺเญน วา เกนจิ ภิกฺขุนา วา;

ธมฺมํ ปณีตํ ตมุทาหเรยฺย,

น เปสุณํ โนปิ ปรูปวาทํ’’ฯ

กิํ วุตฺตํ โหติ? โส โยคาวจโร กิญฺจิเทว โสตุกามตาย อุปคเตน สาวเกน วา เกนจิ อญฺญติตฺถิยคหฏฺฐาทินา วา อิเธว ปพฺพชิเตน ภิกฺขุนา วา สทฺธิํ สเจปิ สลฺลเป, อถ ยฺวายํ มคฺคผลาทิปฏิสํยุตฺโต ทสกถาวตฺถุเภโท วา อตปฺปกฏฺเฐน ปณีโต ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปณีตํ อุทาหเรยฺย, อญฺญํ ปน ปิสุณวจนํ วา ปรูปวาทํ วา อปฺปมตฺตกมฺปิ น อุทาหเรยฺยาติฯ

[393] อิทานิ ตสฺมิํ ปรูปวาเท โทสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วาทญฺหิ เอเก’’ติฯ ตสฺสตฺโถ – อิเธกจฺเจ โมฆปุริสา ปรูปวาทสญฺหิตํ นานปฺปการํ วิคฺคาหิกกถาเภทํ วาทํ ปฏิเสนิยนฺติ วิรุชฺฌนฺติ, ยุชฺฌิตุกามา หุตฺวา เสนาย ปฏิมุขํ คจฺฉนฺตา วิย โหนฺติ, เต มยํ ลามกปญฺเญ น ปสํสามฯ กิํ การณํ? ตโต ตโต เน ปสชนฺติ สงฺคา, ยสฺมา เต ตาทิสเก ปุคฺคเล ตโต ตโต วจนปถโต สมุฏฺฐาย วิวาทสงฺคา สชนฺติ อลฺลียนฺติฯ กิํ การณา สชนฺตีติ? จิตฺตญฺหิ เต ตตฺถ คเมนฺติ ทูเร, ยสฺมา เต ปฏิเสนิยนฺตา จิตฺตํ ตตฺถ คเมนฺติ, ยตฺถ คตํ สมถวิปสฺสนานํ ทูเร โหตีติฯ

[394-5] เอวํ ปริตฺตปญฺญานํ ปวตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ มหาปญฺญานํ ปวตฺติํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปิณฺฑํ วิหารํ…เป.… สาวโก’’ติฯ ตตฺถ วิหาเรน ปติสฺสโย, สยนาสเนน มญฺจปีฐนฺติ ตีหิปิ ปเทหิ เสนาสนเมว วุตฺตํฯ อาปนฺติ อุทกํฯ สงฺฆาฏิรชูปวาหนนฺติ ปํสุมลาทิโน สงฺฆาฏิรชสฺส โธวนํฯ สุตฺวาน ธมฺมํ สุคเตน เทสิตนฺติ สพฺพาสวสํวราทีสุ ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส จีวรํ ปฏิเสวติ สีตสฺส ปฏิฆาตายา’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.23; อ. นิ. 6.58) นเยน ภควตา เทสิตํ ธมฺมํ สุตฺวาฯ

สงฺขาย เสเว วรปญฺญสาวโกติ เอตํ อิธ ปิณฺฑนฺติ วุตฺตํ ปิณฺฑปาตํ, วิหาราทีหิ วุตฺตํ เสนาสนํ, อาปมุเขน ทสฺสิตํ คิลานปจฺจยํ, สงฺฆาฏิยา จีวรนฺติ จตุพฺพิธมฺปิ ปจฺจยํ สงฺขาย ‘‘ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.23; อ. นิ. 6.58) นเยน ปจฺจเวกฺขิตฺวา เสเว วรปญฺญสาวโก, เสวิตุํ สกฺกุเณยฺย วรปญฺญสฺส ตถาคตสฺส สาวโก เสกฺโข วา ปุถุชฺชโน วา, นิปฺปริยาเยน จ อรหาฯ โส หิ จตุราปสฺเสโน ‘‘สงฺขาเยกํ ปฏิเสวติ, สงฺขาเยกํ อธิวาเสติ, สงฺขาเยกํ ปริวชฺเชติ, สงฺขาเยกํ วิโนเทตี’’ติ (ที. นิ. 3.308; ม. นิ. 2.168; อ. นิ. 10.20) วุตฺโตฯ ยสฺสา จ สงฺขาย เสเว วรปญฺญสาวโก, ตสฺมา หิ ปิณฺเฑ…เป.… ยถา โปกฺขเร วาริพินฺทุ, ตถา โหตีติ เวทิตพฺโพฯ

[396] เอวํ ขีณาสวปฏิปตฺติํ ทสฺเสนฺโต อรหตฺตนิกูเฏน อนคาริยปฏิปทํ นิฏฺฐาเปตฺวา อิทานิ อคาริยปฏิปทํ ทสฺเสตุํ ‘‘คหฏฺฐวตฺตํ ปน โว’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปฐมคาถาย ตาว สาวโกติ อคาริยสาวโกฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวฯ อยํ ปน โยชนา – โย มยา อิโต ปุพฺเพ เกวโล อพฺยามิสฺโส สกโล ปริปุณฺโณ ภิกฺขุธมฺโม กถิโตฯ เอส เขตฺตวตฺถุอาทิปริคฺคเหหิ สปริคฺคเหน น ลพฺภา ผสฺเสตุํ น สกฺกา อธิคนฺตุนฺติฯ

[397] เอวํ ตสฺส ภิกฺขุธมฺมํ ปฏิเสเธตฺวา คหฏฺฐธมฺมเมว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาณํ น หเน’’ติฯ ตตฺถ ปุริมฑฺเฒน ติโกฏิปริสุทฺธา ปาณาติปาตาเวรมณิ วุตฺตา, ปจฺฉิมฑฺเฒน สตฺเตสุ หิตปฏิปตฺติฯ ตติยปาโท เจตฺถ ขคฺควิสาณสุตฺเต (สุ. นิ. 35 อาทโย) จตุตฺถปาเท ถาวรตสเภโท เมตฺตสุตฺตวณฺณนายํ (สุ. นิ. 143 อาทโย) สพฺพปฺปการโต วณฺณิโตฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวฯ อุปฺปฏิปาฏิยา ปน โยชนา กาตพฺพา – ตสถาวเรสุ สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ น หเน น ฆาตเยยฺย นานุชญฺญาติฯ ‘‘นิธาย ทณฺฑ’’นฺติ อิโต วา ปรํ ‘‘วตฺเตยฺยา’’ติ ปาฐเสโส อาหริตพฺโพฯ อิตรถา หิ น ปุพฺเพนาปรํ สนฺธิยติฯ

[398] เอวํ ปฐมสิกฺขาปทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทุติยสิกฺขาปทํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตโต อทินฺน’’นฺติฯ ตตฺถ กิญฺจีติ อปฺปํ วา พหุํ วาฯ

กฺวจีติ คาเม วา อรญฺเญ วาฯ สาวโกติ อคาริยสาวโกฯ พุชฺฌมาโนติ ‘‘ปรสนฺตกมิท’’นฺติ ชานมาโนฯ สพฺพํ อทินฺนํ ปริวชฺชเยยฺยาติ เอวญฺหิ ปฏิปชฺชมาโน สพฺพํ อทินฺนํ ปริวชฺเชยฺย, โน อญฺญถาติ ทีเปติฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนยญฺจ ปากฏญฺจาติฯ

[399] เอวํ ทุติยสิกฺขาปทมฺปิ ติโกฏิปริสุทฺธํ ทสฺเสตฺวา อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทโต ปภุติ ตติยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อพฺรหฺมจริย’’นฺติฯ ตตฺถ อสมฺภุณนฺโตติ อสกฺโกนฺโตฯ

[400] อิทานิ จตุตฺถสิกฺขาปทํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สภคฺคโต วา’’ติฯ ตตฺถ สภคฺคโตติ สนฺถาคาราทิคโตฯ ปริสคฺคโตติ ปูคมชฺชคโตฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนยญฺจ ปากฏญฺจาติฯ

[401] เอวํ จตุตฺถสิกฺขาปทมฺปิ ติโกฏิปริสุทฺธํ ทสฺเสตฺวา ปญฺจมํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มชฺชญฺจ ปาน’’นฺติฯ ตตฺถ มชฺชญฺจ ปานนฺติ คาถาพนฺธสุขตฺถํ เอวํ วุตฺตํฯ อยํ ปนตฺโถ ‘‘มชฺชปานญฺจ น สมาจเรยฺยา’’ติฯ ธมฺมํ อิมนฺติ อิมํ มชฺชปานเวรมณีธมฺมํฯ อุมฺมาทนนฺตนฺติ อุมฺมาทนปริโยสานํฯ โย หิ สพฺพลหุโก มชฺชปานสฺส วิปาโก, โส มนุสฺสภูตสฺส อุมฺมตฺตกสํวตฺตนิโก โหติฯ อิติ นํ วิทิตฺวาติ อิติ นํ มชฺชปานํ ญตฺวาฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนยญฺจ ปากฏญฺจาติฯ

[402] เอวํ ปญฺจมสิกฺขาปทมฺปิ ติโกฏิปริสุทฺธํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปุริมสิกฺขาปทานมฺปิ มชฺชปานเมว สํกิเลสกรญฺจ เภทกรญฺจ ทสฺเสตฺวา ทฬฺหตรํ ตโต เวรมณิยํ นิโยเชนฺโต อาห ‘‘มทา หิ ปาปานิ กโรนฺตี’’ติฯ ตตฺถ มทาติ มทเหตุฯ หิกาโร ปทปูรณมตฺเต นิปาโตฯ ปาปานิ กโรนฺตีติ ปาณาติปาตาทีนิ สพฺพากุสลานิ กโรนฺติฯ อุมฺมาทนํ โมหนนฺติ ปรโลเก อุมฺมาทนํ อิหโลเก โมหนํฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

[403-4] เอตฺตาวตา อคาริยสาวกสฺส นิจฺจสีลํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อุโปสถงฺคานิ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปาณํ น หเน’’ติ คาถาทฺวยมาหฯ ตตฺถ อพฺรหฺมจริยาติ อเสฏฺฐจริยภูตาฯ เมถุนาติ เมถุนธมฺมสมาปตฺติโตฯ

รตฺติํ น ภุญฺเชยฺย วิกาลโภชนนฺติ รตฺติมฺปิ น ภุญฺเชยฺย, ทิวาปิ กาลาติกฺกนฺตโภชนํ น ภุญฺเชยฺยฯ น จ คนฺธนฺติ เอตฺถ คนฺธคฺคหเณน วิเลปนจุณฺณาทีนิปิ คหิตาเนวาติ เวทิตพฺพานิฯ มญฺเจติ กปฺปิยมญฺเจฯ สนฺถเตติ ตฏฺฏิกาทีหิ กปฺปิยตฺถรเณหิ อตฺถเตฯ ฉมายํ ปน โคนกาทิสนฺถตายปิ วฏฺฏติฯ อฏฺฐงฺคิกนฺติ ปญฺจงฺคิกํ วิย ตูริยํ, น องฺควินิมุตฺตํฯ ทุกฺขนฺตคุนาติ วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตคเตนฯ เสสเมตฺถ ปากฏเมวฯ ปจฺฉิมฑฺฒุํ ปน สงฺคีติการเกหิ วุตฺตนฺติปิ อาหุฯ

[405] เอวํ อุโปสถงฺคานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อุโปสถกาลํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตโต จ ปกฺขสฺสา’’ติฯ ตตฺถ ตโตติ ปทปูรณมตฺเต นิปาโตฯ ปกฺขสฺสุปวสฺสุโปสถนฺติ เอวํ ปรปเทน โยเชตพฺพํ ‘‘ปกฺขสฺส จาตุทฺทสิํ ปญฺจทสิํ อฏฺฐมินฺติ เอเต ตโย ทิวเส อุปวสฺส อุโปสถํ, เอตํ อฏฺฐงฺคิกอุโปสถํ อุปคมฺม วสิตฺวา’’ติฯ ปาฏิหาริยปกฺขญฺจาติ เอตฺถ ปน วสฺสูปนายิกาย ปุริมภาเค อาสาฬฺหมาโส, อนฺโตวสฺสํ ตโย มาสา, กตฺติกมาโสติ อิเม ปญฺจ มาสา ‘‘ปาฏิหาริยปกฺโข’’ติ วุจฺจนฺติฯ อาสาฬฺหกตฺติกผคฺคุณมาสา ตโย เอวาติ อปเรฯ ปกฺขุโปสถทิวสานํ ปุริมปจฺฉิมทิวสวเสน ปกฺเข ปกฺเข เตรสีปาฏิปทสตฺตมีนวมีสงฺขาตา จตฺตาโร จตฺตาโร ทิวสาติ อปเรฯ ยํ รุจฺจติ, ตํ คเหตพฺพํฯ สพฺพํ วา ปน ปุญฺญกามีนํ ภาสิตพฺพํฯ เอวเมตํ ปาฏิหาริยปกฺขญฺจ ปสนฺนมานโส สุสมตฺตรูปํ สุปริปุณฺณรูปํ เอกมฺปิ ทิวสํ อปริจฺจชนฺโต อฏฺฐงฺคุเปตํ อุโปสถํ อุปวสฺสาติ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ

[406] เอวํ อุโปสถกาลํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตสุ กาเลสุ เอตํ อุโปสถํ อุปวสฺส ยํ กาตพฺพํ, ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตโต จ ปาโต’’ติฯ เอตฺถาปิ ตโตติ ปทปูรณมตฺเต นิปาโต, อนนฺตรตฺเถ วา, อถาติ วุตฺตํ โหติฯ ปาโตติ อปรชฺชุทิวสปุพฺพภาเคฯ อุปวุตฺถุโปสโถติ อุปวสิตอุโปสโถฯ อนฺเนนาติ ยาคุภตฺตาทินาฯ ปาเนนาติ อฏฺฐวิธปาเนนฯ อนุโมทมาโนติ อนุปโมทมาโน, นิรนฺตรํ โมทมาโนติ อตฺโถฯ ยถารหนฺติ อตฺตโน อนุรูเปน, ยถาสตฺติ ยถาพลนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สํวิภเชถาติ ภาเชยฺย ปติมาเนยฺยฯ เสสํ ปากฏเมวฯ

[407] เอวํ อุปวุตฺถุโปสถสฺส กิจฺจํ วตฺวา อิทานิ ยาวชีวิกํ ครุวตฺตํ อาชีวปาริสุทฺธิญฺจ กเถตฺวา ตาย ปฏิปทาย อธิคนฺตพฺพฏฺฐานํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ธมฺเมน มาตาปิตโร’’ติฯ ตตฺถ ธมฺเมนาติ ธมฺมลทฺเธน โภเคน ฯ ภเรยฺยาติ โปเสยฺยฯ ธมฺมิกํ โส วณิชฺชนฺติ สตฺตวณิชฺชา, สตฺถวณิชฺชา, วิสวณิชฺชา, มํสวณิชฺชา, สุราวณิชฺชาติ อิมา ปญฺจ อธมฺมวณิชฺชา วชฺเชตฺวา อวเสสา ธมฺมิกวณิชฺชาฯ วณิชฺชามุเขน เจตฺถ กสิโครกฺขาทิ อปโรปิ ธมฺมิโก โวหาโร สงฺคหิโตฯ เสสมุตฺตานตฺถเมวฯ อยํ ปน โยชนา – โส นิจฺจสีลอุโปสถสีลทานธมฺมสมนฺนาคโต อริยสาวโก ปโยชเย ธมฺมิกํ วณิชฺชํ, ตโต ลทฺเธน จ ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺเมน โภเคน มาตาปิตโร ภเรยฺยฯ อถ โส คิหี เอวํ อปฺปมตฺโต อาทิโต ปภุติ วุตฺตํ อิมํ วตฺตํ วตฺตยนฺโต กายสฺส เภทา เย เต อตฺตโน อาภาย อนฺธการํ วิธเมตฺวา อาโลกกรเณน สยมฺปภาติ ลทฺธนามา ฉ กามาวจรเทวา, เต สยมฺปเภ นาม เทเว อุเปติ ภชติ อลฺลียติ, เตสํ นิพฺพตฺตฏฺฐาเน นิพฺพตฺตตีติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย ธมฺมิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิโต จ ทุติโย วคฺโค อตฺถวณฺณนานยโต, นาเมน

จูฬวคฺโคติฯ

3. มหาวคฺโค

1. ปพฺพชฺชาสุตฺตวณฺณนา

[408] ปพฺพชฺชํ กิตฺตยิสฺสามีติ ปพฺพชฺชาสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? ภควติ กิร สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘สาริปุตฺตาทีนํ มหาสาวกานํ ปพฺพชฺชา กิตฺติตา, ตํ ภิกฺขู จ อุปาสกา จ ชานนฺติฯ ภควโต ปน อกิตฺติตา, ยํนูนาหํ กิตฺเตยฺย’’นฺติฯ โส เชตวนวิหาเร อาสเน นิสีทิตฺวา จิตฺตพีชนิํ คเหตฺวา ภิกฺขูนํ ภควโต ปพฺพชฺชํ กิตฺเตนฺโต อิมํ สุตฺตมภาสิฯ

ตตฺถ ยสฺมา ปพฺพชฺชํ กิตฺเตนฺเตน ยถา ปพฺพชิ, ตํ กิตฺเตตพฺพํฯ ยถา จ ปพฺพชิ, ตํ กิตฺเตนฺเตน ยถา วีมํสมาโน ปพฺพชฺชํ โรเจสิ, ตํ กิตฺเตตพฺพํฯ ตสฺมา ‘‘ปพฺพชฺชํ กิตฺตยิสฺสามี’’ติ วตฺวา ‘‘ยถา ปพฺพชี’’ติอาทิมาหฯ จกฺขุมาติ ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมา จกฺขุสมฺปนฺโนติ อตฺโถฯ เสสมาทิคาถาย อุตฺตานเมวฯ

[409] อิทานิ ‘‘ยถา วีมํสมาโน’’ติ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต อาห ‘‘สมฺพาโธย’’นฺติฯ ตตฺถ สมฺพาโธติ ปุตฺตทาราทิสมฺปีฬเนน กิเลสสมฺปีฬเนน จ กุสลกิริยาย โอกาสรหิโตฯ รชสฺสายตนนฺติ กมฺโพชาทโย วิย อสฺสาทีนํ, ราคาทิรชสฺส อุปฺปตฺติเทโสฯ อพฺโภกาโสติ วุตฺตสมฺพาธปฏิปกฺขภาเวน อากาโส วิย วิวฏาฯ อิติ ทิสฺวาน ปพฺพชีติ อิติ ฆราวาสปพฺพชฺชาสุ พฺยาธิชรามรเณหิ สุฏฺฐุตรํ โจทิยมานหทโย อาทีนวมานิสํสญฺจ วีมํสิตฺวา, มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา , อโนมานทีตีเร ขคฺเคน เกเส ฉินฺทิตฺวา, ตาวเทว จ ทฺวงฺคุลมตฺตสณฺฐิตสมณสารุปฺปเกสมสฺสุ หุตฺวา ฆฏิกาเรน พฺรหฺมุนา อุปนีเต อฏฺฐ ปริกฺขาเร คเหตฺวา ‘‘เอวํ นิวาเสตพฺพํ ปารุปิตพฺพ’’นฺติ เกนจิ อนนุสิฏฺโฐ อเนกชาติสหสฺสปวตฺติเตน อตฺตโน ปพฺพชฺชาจิณฺเณเนว สิกฺขาปิยมาโน ปพฺพชิฯ เอกํ กาสาวํ นิวาเสตฺวา เอกํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา เอกํ จีวรํ ขนฺเธ กริตฺวา มตฺติกาปตฺตํ อํเส อาลคฺเคตฺวา ปพฺพชิตเวสํ อธิฏฺฐาสีติ วุตฺตํ โหติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ