13. สมฺมาปริพฺพาชนียสุตฺต-(มหาสมยสุตฺต)-วณฺณนา

[362] ปุจฺฉามิ มุนิํ ปหูตปญฺญนฺติ สมฺมาปริพฺพาชนียสุตฺตํ, ‘‘มหาสมยสุตฺต’’นฺติปิ วุจฺจติ มหาสมยทิวเส กถิตตฺตาฯ กา อุปฺปตฺติ? ปุจฺฉาวสิกา อุปฺปตฺติฯ นิมฺมิตพุทฺเธน หิ ปุฏฺโฐ ภควา อิมํ สุตฺตมภาสิ, ตํ สทฺธิํ ปุจฺฉาย ‘‘สมฺมาปริพฺพาชนียสุตฺต’’นฺติ วุจฺจติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปน สากิยโกลิยานํ อุปฺปตฺติโต ปภุติ โปราเณหิ วณฺณียติฯ

ตตฺรายํ อุทฺเทสมคฺควณฺณนา – ปฐมกปฺปิกานํ กิร รญฺโญ มหาสมฺมตสฺส โรโช นาม ปุตฺโต อโหสิฯ โรชสฺส วรโรโช, วรโรชสฺส กลฺยาโณ, กลฺยาณสฺส วรกลฺยาโณ, วรกลฺยาณสฺส มนฺธาตา, มนฺธาตุสฺส วรมนฺธาตา, วรมนฺธาตุสฺส อุโปสโถ, อุโปสถสฺส วโร, วรสฺส อุปวโร, อุปวรสฺส มฆเทโว, มฆเทวสฺส ปรมฺปรา จตุราสีติ ขตฺติยสหสฺสานิ อเหสุํฯ เตสํ ปรโต ตโย โอกฺกากวํสา อเหสุํฯ เตสุ ตติยโอกฺกากสฺส ปญฺจ มเหสิโย อเหสุํ – หตฺถา, จิตฺตา, ชนฺตุ, ชาลินี, วิสาขาติฯ เอเกกิสฺสา ปญฺจ ปญฺจ อิตฺถิสตานิ ปริวาราฯ สพฺพเชฏฺฐาย จตฺตาโร ปุตฺตา – โอกฺกามุโข, กรกณฺฑุ, หตฺถินิโก, สินิปุโรติ; ปญฺจ ธีตโร – ปิยา, สุปฺปิยา, อานนฺทา, วิชิตา, วิชิตเสนาติฯ เอวํ สา นว ปุตฺเต ลภิตฺวา กาลมกาสิฯ

อถ ราชา อญฺญํ ทหรํ อภิรูปํ ราชธีตรํ อาเนตฺวา อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐเปสิฯ สาปิ ชนฺตุํ นาม เอกํ ปุตฺตํ วิชายิฯ ตํ ชนฺตุกุมารํ ปญฺจมทิวเส อลงฺกริตฺวา รญฺโญ ทสฺเสสิฯ ราชา ตุฏฺโฐ มเหสิยา วรํ อทาสิฯ สา ญาตเกหิ สทฺธิํ มนฺเตตฺวา ปุตฺตสฺส รชฺชํ ยาจิฯ ราชา ‘‘นสฺส วสลิ, มม ปุตฺตานํ อนฺตรายมิจฺฉสี’’ติ นาทาสิฯ สา ปุนปฺปุนํ รโห ราชานํ ปริโตเสตฺวา ‘‘น, มหาราช, มุสาวาโท วฏฺฏตี’’ติอาทีนิ วตฺวา ยาจติ เอวฯ อถ ราชา ปุตฺเต อามนฺเตสิ – ‘‘อหํ, ตาตา, ตุมฺหากํ กนิฏฺฐํ ชนฺตุกุมารํ ทิสฺวา ตสฺส มาตุยา สหสา วรํ อทาสิํฯ

สา ปุตฺตสฺส รชฺชํ ปริณาเมตุํ อิจฺฉติฯ ตุมฺเห มมจฺจเยน อาคนฺตฺวา รชฺชํ กาเรยฺยาถา’’ติ อฏฺฐหิ อมจฺเจหิ สทฺธิํ อุยฺโยเชสิฯ เต ภคินิโย อาทาย จตุรงฺคินิยา เสนาย นครา นิกฺขมิํสุฯ ‘‘กุมารา ปิตุอจฺจเยน อาคนฺตฺวา รชฺชํ กาเรสฺสนฺติ, คจฺฉาม เน อุปฏฺฐหามา’’ติ จินฺเตตฺวา พหู มนุสฺสา อนุพนฺธิํสุฯ ปฐมทิวเส โยชนมตฺตา เสนา อโหสิ, ทุติยทิวเส ทฺวิโยชนมตฺตา, ตติยทิวเส ติโยชนมตฺตาฯ กุมารา จินฺเตสุํ – ‘‘มหา อยํ พลกาโย, สเจ มยํ กญฺจิ สามนฺตราชานํ อกฺกมิตฺวา ชนปทํ คณฺหิสฺสาม, โสปิ โน น ปโหสฺสติ, กิํ ปเรสํ ปีฬํ กตฺวา ลทฺธรชฺเชน, มหา ชมฺพุทีโป, อรญฺเญ นครํ มาเปสฺสามา’’ติ หิมวนฺตาภิมุขา อคมิํสุฯ

ตตฺถ นครมาปโนกาสํ ปริเยสมานา หิมวติ กปิโล นาม โฆรตโป ตาปโส ปฏิวสติ โปกฺขรณิตีเร มหาสากสณฺเฑ, ตสฺส วสโนกาสํ คตาฯ โส เต ทิสฺวา ปุจฺฉิตฺวา สพฺพํ ปวตฺติํ สุตฺวา เตสุ อนุกมฺปํ อกาสิฯ โส กิร ภุมฺมชาลํ นาม วิชฺชํ ชานาติ, ยาย อุทฺธํ อสีติหตฺเถ อากาเส จ เหฏฺฐา ภูมิยญฺจ คุณโทเส ปสฺสติฯ อเถกสฺมิํ ปเทเส สูกรมิคา สีหพฺยคฺฆาทโย ตาเสตฺวา ปริปาเตนฺติ, มณฺฑูกมูสิกา สปฺเป ภิํสาเปนฺติฯ โส เต ทิสฺวา ‘‘อยํ ภูมิปฺปเทโส ปถวีอคฺค’’นฺติ ตสฺมิํ ปเทเส อสฺสมํ มาเปสิฯ ตโต โส ราชกุมาเร อาห – ‘‘สเจ มม นาเมน นครํ กโรถ, เทมิ โว อิมํ โอกาส’’นฺติฯ เต ตถา ปฏิชานิํสุฯ ตาปโส ‘‘อิมสฺมิํ โอกาเส ฐตฺวา จณฺฑาลปุตฺโตปิ จกฺกวตฺติํ พเลน อติเสตี’’ติ วตฺวา ‘‘อสฺสเม รญฺโญ ฆรํ มาเปตฺวา นครํ มาเปถา’’ติ ตํ โอกาสํ ทตฺวา สยํ อวิทูเร ปพฺพตปาเท อสฺสมํ กตฺวา วสิฯ ตโต กุมารา ตตฺถ นครํ มาเปตฺวา กปิลสฺส วุตฺโถกาเส กตตฺตา ‘‘กปิลวตฺถู’’ติ นามํ อาโรเปตฺวา ตตฺถ นิวาสํ กปฺเปสุํฯ

อถ อมจฺจา ‘‘อิเม กุมารา วยปฺปตฺตา, ยทิ เนสํ ปิตา สนฺติเก ภเวยฺย, โส อาวาหวิวาหํ กาเรยฺยฯ อิทานิ ปน อมฺหากํ ภาโร’’ติ จินฺเตตฺวา กุมาเรหิ สทฺธิํ มนฺเตสุํฯ

กุมารา ‘‘อมฺหากํ สทิสา ขตฺติยธีตโร น ปสฺสาม, ตาสมฺปิ ภคินีนํ สทิเส ขตฺติยกุมาเร, ชาติสมฺเภทญฺจ น กโรมา’’ติฯ เต ชาติสมฺเภทภเยน เชฏฺฐภคินิํ มาตุฏฺฐาเน ฐเปตฺวา อวเสสาหิ สํวาสํ กปฺเปสุํฯ เตสํ ปิตา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ‘‘สกฺยา วต, โภ กุมารา, ปรมสกฺยา วต, โภ กุมารา’’ติ อุทานํ อุทาเนสิฯ อยํ ตาว สกฺยานํ อุปฺปตฺติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา –

‘‘อถ โข, อมฺพฏฺฐ, ราชา โอกฺกาโก อมจฺเจ ปาริสชฺเช อามนฺเตสิ – ‘กหํ นุ โข, โภ, เอตรหิ กุมารา สมฺมนฺตี’ติฯ อตฺถิ, เทว, หิมวนฺตปสฺเส โปกฺขรณิยา ตีเร มหาสากสณฺโฑ, ตตฺเถตรหิ กุมารา สมฺมนฺติฯ เต ชาติสมฺเภทภยา สกาหิ ภคินีหิ สทฺธิํ สํวาสํ กปฺเปนฺตีติฯ อถ โข, อมฺพฏฺฐ, ราชา โอกฺกาโก อุทานํ อุทาเนสิ – ‘สกฺยา วต, โภ กุมารา, ปรมสกฺยา วต, โภ กุมารา’ติ, ตทคฺเค โข ปน , อมฺพฏฺฐ, สกฺยา ปญฺญายนฺติ, โส จ สกฺยานํ ปุพฺพปุริโส’’ติ (ที. นิ. 1.267)ฯ

ตโต เนสํ เชฏฺฐภคินิยา กุฏฺฐโรโค อุทปาทิ, โกวิฬารปุปฺผสทิสานิ คตฺตานิ อเหสุํฯ ราชกุมารา ‘‘อิมาย สทฺธิํ เอกโต นิสชฺชฏฺฐานโภชนาทีนิ กโรนฺตานมฺปิ อุปริ เอส โรโค สงฺกมตี’’ติ จินฺเตตฺวา อุยฺยานกีฬํ คจฺฉนฺตา วิย ตํ ยาเน อาโรเปตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา โปกฺขรณิํ ขณาเปตฺวา ตํ ตตฺถ ขาทนียโภชนีเยหิ สทฺธิํ ปกฺขิปิตฺวา อุปริ ปทรํ ปฏิจฺฉาทาเปตฺวา ปํสุํ ทตฺวา ปกฺกมิํสุฯ เตน จ สมเยน ราโม นาม ราชา กุฏฺฐโรคี โอโรเธหิ จ นาฏเกหิ จ ชิคุจฺฉิยมาโน เตน สํเวเคน เชฏฺฐปุตฺตสฺส รชฺชํ ทตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ตตฺถ ปณฺณมูลผลานิ ปริภุญฺชนฺโต นจิรสฺเสว อโรโค สุวณฺณวณฺโณ หุตฺวา, อิโต จิโต จ วิจรนฺโต มหนฺตํ สุสิรรุกฺขํ ทิสฺวา ตสฺสพฺภนฺตเร โสฬสหตฺถปฺปมาณํ ตํ โกลาปํ โสเธตฺวา, ทฺวารญฺจ วาตปานญฺจ กตฺวา นิสฺเสณิํ พนฺธิตฺวา ตตฺถ วาสํ กปฺเปสิฯ โส องฺคารกฏาเห อคฺคิํ กตฺวา รตฺติํ วิสฺสรญฺจ สุสฺสรญฺจ สุณนฺโต สยติฯ โส ‘‘อสุกสฺมิํ ปเทเส สีโห สทฺทมกาสิ, อสุกสฺมิํ พฺยคฺโฆ’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา ปภาเต ตตฺถ คนฺตฺวา วิฆาสมํสํ อาทาย ปจิตฺวา ขาทติฯ

อเถกทิวสํ โส ปจฺจูสสมเย อคฺคิํ ชาเลตฺวา นิสีทิฯ

เตน จ สมเยน ตสฺสา ราชธีตาย คนฺธํ ฆายิตฺวา พฺยคฺโฆ ตํ ปเทสํ ขณิตฺวา ปทรตฺถเร วิวรมกาสิฯ เตน วิวเรน สา พฺยคฺฆํ ทิสฺวา ภีตา วิสฺสรมกาสิฯ โส ตํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘อิตฺถิสทฺโท เอโส’’ติ จ สลฺลกฺเขตฺวา ปาโตว ตตฺถ คนฺตฺวา ‘‘โก เอตฺถา’’ติ อาหฯ ‘‘มาตุคาโม สามี’’ติฯ ‘‘นิกฺขมา’’ติฯ ‘‘น นิกฺขมามี’’ติฯ ‘‘กิํ การณา’’ติ? ‘‘ขตฺติยกญฺญา อห’’นฺติฯ เอวํ โสพฺเภ นิขาตาปิ มานเมว กโรติฯ โส สพฺพํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อหมฺปิ ขตฺติโย’’ติ ชาติํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘เอหิ ทานิ ขีเร ปกฺขิตฺตสปฺปิ วิย ชาต’’นฺติ อาหฯ สา ‘‘กุฏฺฐโรคินีมฺหิ สามิ, น สกฺกา นิกฺขมิตุ’’นฺติ อาหฯ โส ‘‘กตกมฺโม ทานิ อหํ สกฺกา ติกิจฺฉิตุ’’นฺติ นิสฺเสณิํ ทตฺวา ตํ อุทฺธริตฺวา อตฺตโน วสโนกาสํ เนตฺวา สยํ ปริภุตฺตเภสชฺชานิ เอว ทตฺวา นจิรสฺเสว อโรคํ สุวณฺณวณฺณมกาสิฯ โส ตาย สทฺธิํ สํวาสํ กปฺเปสิฯ สา ปฐมสํวาเสเนว คพฺภํ คณฺหิตฺวา ทฺเว ปุตฺเต วิชายิ, ปุนปิ ทฺเวติ เอวํ โสฬสกฺขตฺตุํ วิชายิฯ เอวํ เต ทฺวตฺติํส ภาตโร อเหสุํฯ เต อนุปุพฺเพน วุฑฺฒิปฺปตฺเต ปิตา สพฺพสิปฺปานิ สิกฺขาเปสิฯ

อเถกทิวสํ เอโก รามรญฺโญ นครวาสี ปพฺพเต รตนานิ คเวสนฺโต ตํ ปเทสํ อาคโต ราชานํ ทิสฺวา อญฺญาสิฯ ‘‘ชานามหํ, เทว, ตุมฺเห’’ติ อาหฯ ‘‘กุโต ตฺวํ อาคโตสี’’ติ จ เตน ปุฏฺโฐ ‘‘นครโต เทวา’’ติ อาหฯ ตโต นํ ราชา สพฺพํ ปวตฺติํ ปุจฺฉิฯ เอวํ เตสุ สมุลฺลปมาเนสุ เต ทารกา อาคมิํสุฯ โส เต ทิสฺวา ‘‘อิเม เก เทวา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ปุตฺตา เม ภเณ’’ติฯ ‘‘อิเมหิ ทานิ, เทว, ทฺวตฺติํสกุมาเรหิ ปริวุโต วเน กิํ กริสฺสสิ, เอหิ รชฺชมนุสาสา’’ติ? ‘‘อลํ, ภเณ, อิเธว สุข’’นฺติฯ โส ‘‘ลทฺธํ ทานิ เม กถาปาภต’’นฺติ นครํ คนฺตฺวา รญฺโญ ปุตฺตสฺสาโรเจสิฯ รญฺโญ ปุตฺโต ‘‘ปิตรํ อาเนสฺสามี’’ติ จตุรงฺคินิยา เสนาย ตตฺถ คนฺตฺวา นานปฺปกาเรหิ ปิตรํ ยาจิฯ โสปิ ‘‘อลํ, ตาต กุมาร, อิเธว สุข’’นฺติ เนว อิจฺฉิฯ ตโต ราชปุตฺโต ‘‘น ทานิ ราชา อาคนฺตุํ อิจฺฉติ, หนฺทสฺส อิเธว นครํ มาเปมี’’ติ จินฺเตตฺวา ตํ โกลรุกฺขํ อุทฺธริตฺวา ฆรํ กตฺวา นครํ มาเปตฺวา โกลรุกฺขํ อปเนตฺวา กตตฺตา ‘‘โกลนคร’’นฺติ จ พฺยคฺฆปเถ กตตฺตา ‘‘พฺยคฺฆปชฺช’’นฺติ จาติ ทฺเว นามานิ อาโรเปตฺวา อคมาสิฯ

ตโต วยปฺปตฺเต กุมาเร มาตา อาณาเปสิ – ‘‘ตาตา, ตุมฺหากํ กปิลวตฺถุวาสิโน สกฺยา มาตุลา โหนฺติ, ธีตโร เนสํ คณฺหถา’’ติฯ เต ยํ ทิวสํ ขตฺติยกญฺญาโย นทีกีฬนํ คจฺฉนฺติ, ตํ ทิวสํ คนฺตฺวา นทีติตฺถํ อุปรุนฺธิตฺวา นามานิ สาเวตฺวา ปตฺถิตา ปตฺถิตา ราชธีตโร คเหตฺวา อคมํสุฯ สกฺยราชาโน สุตฺวา ‘‘โหตุ ภเณ, อมฺหากํ ญาตกา เอวา’’ติ ตุณฺหี อเหสุํฯ อยํ โกลิยานํ อุปฺปตฺติฯ

เอวํ เตสํ สากิยโกลิยานํ อญฺญมญฺญํ อาวาหวิวาหํ กโรนฺตานํ อาคโต วํโส ยาว สีหหนุราชา, ตาว วิตฺถารโต เวทิตพฺโพ – สีหหนุรญฺโญ กิร ปญฺจ ปุตฺตา อเหสุํ – สุทฺโธทโน, อมิโตทโน, โธโตทโน, สกฺโกทโน, สุกฺโกทโนติฯ เตสุ สุทฺโธทเน รชฺชํ การยมาเน ตสฺส ปชาปติยา อญฺชนรญฺโญ ธีตาย มหามายาเทวิยา กุจฺฉิมฺหิ ปูริตปารมี มหาปุริโส ชาตกนิทาเน วุตฺตนเยน ตุสิตปุรา จวิตฺวา ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา อนุปุพฺเพน กตมหาภินิกฺขมโน สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก อนุกฺกเมน กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา สุทฺโธทนมหาราชาทโย อริยผเล ปติฏฺฐาเปตฺวา ชนปทจาริกํ ปกฺกมิตฺวา ปุนปิ อปเรน สมเยน ปจฺจาคนฺตฺวา ปนฺนรสหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ กปิลวตฺถุสฺมิํ วิหรติ นิคฺโรธาราเมฯ

ตตฺถ วิหรนฺเต จ ภควติ สากิยโกลิยานํ อุทกํ ปฏิจฺจ กลโห อโหสิฯ กถํ? เนสํ กิร อุภินฺนมฺปิ กปิลปุรโกลิยปุรานํ อนฺตเร โรหิณี นาม นที ปวตฺตติฯ สา กทาจิ อปฺโปทกา โหติ, กทาจิ มโหทกาฯ อปฺโปทกกาเล เสตุํ กตฺวา สากิยาปิ โกลิยาปิ อตฺตโน อตฺตโน สสฺสปายนตฺถํ อุทกํ อาเนนฺติฯ เตสํ มนุสฺสา เอกทิวสํ เสตุํ กโรนฺตา อญฺญมญฺญํ ภณฺฑนฺตา ‘‘อเร ตุมฺหากํ ราชกุลํ ภคินีหิ สทฺธิํ สํวาสํ กปฺเปสิ กุกฺกุฏโสณสิงฺคาลาทิติรจฺฉานา วิย, ตุมฺหากํ ราชกุลํ สุสิรรุกฺเข วาสํ กปฺเปสิ ปิสาจิลฺลิกา วิยา’’ติ เอวํ ชาติวาเทน ขุํเสตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ราชูนํ อาโรเจสุํฯ เต กุทฺธา ยุทฺธสชฺชา หุตฺวา โรหิณีนทีตีรํ สมฺปตฺตาฯ เอวํ สาครสทิสํ พลํ อฏฺฐาสิฯ

อถ ภควา ‘‘ญาตกา กลหํ กโรนฺติ, หนฺท, เน วาเรสฺสามี’’ติ อากาเสนาคนฺตฺวา ทฺวินฺนํ เสนานํ มชฺเฌ อฏฺฐาสิฯ ตมฺปิ อาวชฺเชตฺวา สาวตฺถิโต อาคโตติ เอเกฯ เอวํ ฐตฺวา จ ปน อตฺตทณฺฑสุตฺตํ (สุ. นิ. 941 อาทโย) อภาสิฯ ตํ สุตฺวา สพฺเพ สํเวคปฺปตฺตา อาวุธานิ ฉฑฺเฑตฺวา ภควนฺตํ นมสฺสมานา อฏฺฐํสุ, มหคฺฆญฺจ อาสนํ ปญฺญาเปสุํฯ ภควา โอรุยฺห ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘กุฐารีหตฺโถ ปุริโส’’ติอาทิกํ ผนฺทนชาตกํ (ชา. 1.13.14), ‘‘วนฺทามิ ตํ กุญฺชรา’’ติอาทิกํ ลฏุกิกชาตกํ (ชา. 1.5.39)ฯ

‘‘สมฺโมทมานา คจฺฉนฺติ, ชาลมาทาย ปกฺขิโน;

ยทา เต วิวทิสฺสนฺติ, ตทา เอหินฺติ เม วส’’นฺติฯ (ชา. 1.1.33) –

อิมํ วฏฺฏกชาตกญฺจ กเถตฺวา ปุน เตสํ จิรกาลปฺปวตฺตํ ญาติภาวํ ทสฺเสนฺโต อิมํ มหาวํสํ กเถสิฯ เต ‘‘ปุพฺเพ กิร มยํ ญาตกา เอวา’’ติ อติวิย ปสีทิํสุฯ ตโต สกฺยา อฑฺฒเตยฺยกุมารสเต, โกลิยา อฑฺฒเตยฺยกุมารสเตติ ปญฺจ กุมารสเต ภควโต ปริวารตฺถาย อทํสุฯ ภควา เตสํ ปุพฺพเหตุํ ทิสฺวา ‘‘เอถ ภิกฺขโว’’ติ อาหฯ เต สพฺเพ อิทฺธิยา นิพฺพตฺตอฏฺฐปริกฺขารยุตฺตา อากาเส อพฺภุคฺคนฺตฺวา อาคมฺม ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อฏฺฐํสุฯ ภควา เต อาทาย มหาวนํ อคมาสิฯ เตสํ ปชาปติโย ทูเต ปาเหสุํ, เต ตาหิ นานปฺปกาเรหิ ปโลภิยมานา อุกฺกณฺฐิํสุฯ ภควา เตสํ อุกฺกณฺฐิตภาวํ ญตฺวา หิมวนฺตํ ทสฺเสตฺวา ตตฺถ กุณาลชาตกกถาย (ชา. 2.21.289 กุณาลชาตกํ) เตสํ อนภิรติํ วิโนเทตุกาโม อาห – ‘‘ทิฏฺฐปุพฺโพ โว, ภิกฺขเว, หิมวา’’ติ? ‘‘น ภควา’’ติฯ ‘‘เอถ, ภิกฺขเว, เปกฺขถา’’ติ อตฺตโน อิทฺธิยา เต อากาเสน เนนฺโต ‘‘อยํ สุวณฺณปพฺพโต, อยํ รชตปพฺพโต, อยํ มณิปพฺพโต’’ติ นานปฺปกาเร ปพฺพเต ทสฺเสตฺวา กุณาลทเห มโนสิลาตเล ปจฺจุฏฺฐาสิฯ ตโต ‘‘หิมวนฺเต สพฺเพ จตุปฺปทพหุปฺปทาทิเภทา ติรจฺฉานคตา ปาณา อาคจฺฉนฺตุ, สพฺเพสญฺจ ปจฺฉโต กุณาลสกุโณ’’ติ อธิฏฺฐาสิฯ อาคจฺฉนฺเต จ เต ชาตินามนิรุตฺติวเสน วณฺเณนฺโต ‘‘เอเต, ภิกฺขเว, หํสา, เอเต โกญฺจา , เอเต จกฺกวากา, กรวีกา, หตฺถิโสณฺฑกา, โปกฺขรสาตกา’’ติ เตสํ ทสฺเสสิฯ

เต วิมฺหิตหทยา ปสฺสนฺตา สพฺพปจฺฉโต อาคจฺฉนฺตํ ทฺวีหิ ทิชกญฺญาหิ มุขตุณฺฑเกน ฑํสิตฺวา คหิตกฏฺฐเวมชฺเฌ นิสินฺนํ สหสฺสทิชกญฺญาปริวารํ กุณาลสกุณํ ทิสฺวา อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาตา ภควนฺตํ อาหํสุ – ‘‘กจฺจิ, ภนฺเต, ภควาปิ อิธ กุณาลราชา ภูตปุพฺโพ’’ติ? ‘‘อาม, ภิกฺขเว, มยาเวส กุณาลวํโส กโตฯ อตีเต หิ มยํ จตฺตาโร ชนา อิธ วสิมฺหา – นารโท เทวิโล อิสิ, อานนฺโท คิชฺฌราชา, ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล, อหํ กุณาโล สกุโณ’’ติ สพฺพํ มหากุณาลชาตกํ กเถสิฯ ตํ สุตฺวา เตสํ ภิกฺขูนํ ปุราณทุติยิกาโย อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนภิรติ วูปสนฺตาฯ ตโต เตสํ ภควา สจฺจกถํ กเถสิ, กถาปริโยสาเน สพฺพปจฺฉิมโก โสตาปนฺโน, สพฺพอุปริโม อนาคามี อโหสิ, เอโกปิ ปุถุชฺชโน วา อรหา วา นตฺถิฯ ตโต ภควา เต อาทาย ปุนเทว มหาวเน โอรุหิฯ อาคจฺฉมานา จ เต ภิกฺขู อตฺตโนว อิทฺธิยา อาคจฺฉิํสุฯ

อถ เนสํ ภควา อุปริมคฺคตฺถาย ปุน ธมฺมํ เทเสสิฯ เต ปญฺจสตาปิ วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺฐหิํสุฯ ปฐมํ ปตฺโต ปฐมเมว อคมาสิ ‘‘ภควโต อาโรเจสฺสามี’’ติฯ อาคนฺตฺวา จ ‘‘อภิรมามหํ ภควา, น อุกฺกณฺฐามี’’ติ วตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอวํ เต สพฺเพปิ อนุกฺกเมน อาคนฺตฺวา ภควนฺตํ ปริวาเรตฺวา นิสีทิํสุ เชฏฺฐมาสอุโปสถทิวเส สายนฺหสมเยฯ ตโต ปญฺจสตขีณาสวปริวุตํ วรพุทฺธาสเน นิสินฺนํ ภควนฺตํ ฐเปตฺวา อสญฺญสตฺเต จ อรูปพฺรหฺมาโน จ สกลทสสหสฺสจกฺกวาเฬ อวเสสเทวตาทโย มงฺคลสุตฺตวณฺณนายํ วุตฺตนเยน สุขุมตฺตภาเว นิมฺมินิตฺวา สมฺปริวาเรสุํ ‘‘วิจิตฺรปฏิภานํ ธมฺมเทสนํ โสสฺสามา’’ติฯ ตตฺถ จตฺตาโร ขีณาสวพฺรหฺมาโน สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย พฺรหฺมคณํ อปสฺสนฺตา ‘‘กุหิํ คตา’’ติ อาวชฺเชตฺวา ตมตฺถํ ญตฺวา ปจฺฉา อาคนฺตฺวา โอกาสํ อลภมานา จกฺกวาฬมุทฺธนิ ฐตฺวา ปจฺเจกคาถาโย อภาสิํสุฯ ยถาห –

‘‘อถ โข จตุนฺนํ สุทฺธาวาสกายิกานํ เทวตานํ เอตทโหสิ – ‘อยํ, โข, ภควา สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมิํ มหาวเน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ สพฺเพเหว อรหนฺเตหิฯ

ทสหิ จ โลกธาตูหิ เทวตา เยภุยฺเยน สนฺนิปติตา โหนฺติ ภควนฺตํ ทสฺสนาย ภิกฺขุสงฺฆญฺจ ฯ ยํนูน มยมฺปิ เยน ภควา เตนุปสงฺกเมยฺยาม, อุปสงฺกมิตฺวา ภควโต สนฺติเก ปจฺเจกํ คาถํ ภาเสยฺยามา’’’ติ (ที. นิ. 2.331; สํ. นิ. 1.37)ฯ

สพฺพํ สคาถาวคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เอวํ คนฺตฺวา จ ตตฺถ เอโก พฺรหฺมา ปุรตฺถิมจกฺกวาฬมุทฺธนิ โอกาสํ ลภิตฺวา ตตฺถ ฐิโต อิมํ คาถํ อภาสิ –

‘‘มหาสมโย ปวนสฺมิํ…เป.…

ทกฺขิตาเย อปราชิตสงฺฆ’’นฺติฯ (ที. นิ. 2.332; สํ. นิ. 1.37);

อิมญฺจสฺส คาถํ ภาสมานสฺส ปจฺฉิมจกฺกวาฬปพฺพเต ฐิโต สทฺทํ อสฺโสสิฯ

ทุติโย ปจฺฉิมจกฺกวาฬมุทฺธนิ โอกาสํ ลภิตฺวา ตตฺถ ฐิโต ตํ คาถํ สุตฺวา อิมํ คาถํ อภาสิ –

‘‘ตตฺร ภิกฺขโว สมาทหํสุ…เป.…

อินฺทฺริยานิ รกฺขนฺติ ปณฺฑิตา’’ติฯ (ที. นิ. 2.332; สํ. นิ. 1.37);

ตติโย ทกฺขิณจกฺกวาฬมุทฺธนิ โอกาสํ ลภิตฺวา ตตฺถ ฐิโต ตํ คาถํ สุตฺวา อิมํ คาถํ อภาสิ –

‘‘เฉตฺวา ขีลํ เฉตฺวา ปลิฆํ…เป.… สุสุนาคา’’ติฯ (ที. นิ. 2.332; สํ. นิ. 1.37);

จตุตฺโถ อุตฺตรจกฺกวาฬมุทฺธนิ โอกาสํ ลภิตฺวา ตตฺถ ฐิโต ตํ คาถํ สุตฺวา อิมํ คาถมภาสิ –

‘‘เย เกจิ พุทฺธํ สรณํ คตาเส…เป.…

เทวกายํ ปริปูเรสฺสนฺตี’’ติฯ (ที. นิ. 2.332; สํ. นิ. 1.37);

ตสฺสปิ ตํ สทฺทํ ทกฺขิณจกฺกวาฬมุทฺธนิ ฐิโต อสฺโสสิฯ เอวํ ตทา อิเม จตฺตาโร พฺรหฺมาโน ปริสํ โถเมตฺวา ฐิตา อเหสุํ, มหาพฺรหฺมาโน เอกจกฺกวาฬํ ฉาเทตฺวา อฏฺฐํสุฯ

อถ ภควา เทวปริสํ โอโลเกตฺวา ภิกฺขูนํ อาโรเจสิ – ‘‘เยปิ เต, ภิกฺขเว, อเหสุํ อตีตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, เตสมฺปิ ภควนฺตานํ เอตปฺปรมาเยว เทวตา สนฺนิปติตา อเหสุํฯ

เสยฺยถาปิ มยฺหํ เอตรหิ, เยปิ เต, ภิกฺขเว, ภวิสฺสนฺติ อนาคตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, เตสมฺปิ ภควนฺตานํ เอตปฺปรมาเยว เทวตา สนฺนิปติตา ภวิสฺสนฺติ เสยฺยถาปิ มยฺหํ เอตรหี’’ติฯ ตโต ตํ เทวปริสํ ภพฺพาภพฺพวเสน ทฺวิธา วิภชิ ‘‘เอตฺตกา ภพฺพา, เอตฺตกา อภพฺพา’’ติฯ ตตฺถ ‘‘อภพฺพปริสา พุทฺธสเตปิ ธมฺมํ เทเสนฺเต น พุชฺฌติ, ภพฺพปริสา สกฺกา โพเธตุ’’นฺติ ญตฺวา ปุน ภพฺพปุคฺคเล จริยวเสน ฉธา วิภชิ ‘‘เอตฺตกา ราคจริตา, เอตฺตกา โทส-โมห-วิตกฺก-สทฺธา-พุทฺธิจริตา’’ติฯ เอวํ จริยวเสน ปริคฺคเหตฺวา ‘‘อสฺสา ปริสาย กีทิสา ธมฺมเทสนา สปฺปายา’’ติ ธมฺมกถํ วิจินิตฺวา ปุน ตํ ปริสํ มนสากาสิ – ‘‘อตฺตชฺฌาสเยน นุ โข ชาเนยฺย, ปรชฺฌาสเยน, อฏฺฐุปฺปตฺติวเสน, ปุจฺฉาวเสนา’’ติฯ ตโต ‘‘ปุจฺฉาวเสน ชาเนยฺยา’’ติ ญตฺวา ‘‘ปญฺหํ ปุจฺฉิตุํ สมตฺโถ อตฺถิ, นตฺถี’’ติ ปุน สกลปริสํ อาวชฺเชตฺวา ‘‘นตฺถิ โกจี’’ติ ญตฺวา ‘‘สเจ อหเมว ปุจฺฉิตฺวา อหเมว วิสฺสชฺเชยฺยํ, เอวมสฺสา ปริสาย สปฺปายํ น โหติฯ ยํนูนาหํ นิมฺมิตพุทฺธํ มาเปยฺยนฺติ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย มโนมยิทฺธิยา อภิสงฺขริตฺวา นิมฺมิตพุทฺธํ มาเปสิฯ สพฺพงฺคปจฺจงฺคี ลกฺขณสมฺปนฺโน ปตฺตจีวรธโร อาโลกิตวิโลกิตาทิสมฺปนฺโน โหตู’’ติ อธิฏฺฐานจิตฺเตน สห ปาตุรโหสิฯ โส ปาจีนโลกธาตุโต อาคนฺตฺวา ภควโต สมสเม อาสเน นิสินฺโน เอวํ อาคนฺตฺวา ยานิ ภควตา อิมมฺหิ สมาคเม จริยวเสน ฉ สุตฺตานิ (สุ. นิ. 854 อาทโย, 868 อาทโย, 884 อาทโย, 901 อาทโย, 921 อาทโย) กถิตานิฯ เสยฺยถิทํ – ปุราเภทสุตฺตํ กลหวิวาทสุตฺตํ จูฬพฺยูหํ มหาพฺยูหํ ตุวฏกํ อิทเมว สมฺมาปริพฺพาชนียนฺติฯ เตสุ ราคจริตเทวตานํ สปฺปายวเสน กเถตพฺพสฺส อิมสฺส สุตฺตสฺส ปวตฺตนตฺถํ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺโต ‘‘ปุจฺฉามิ มุนิํ ปหูตปญฺญ’’นฺติ อิมํ คาถมาหฯ

ตตฺถ ปหูตปญฺญนฺติ มหาปญฺญํฯ ติณฺณนฺติ จตุโรฆติณฺณํฯ ปารงฺคตนฺติ นิพฺพานปฺปตฺตํฯ ปรินิพฺพุตนฺติ สอุปาทิเสสนิพฺพานวเสน ปรินิพฺพุตํฯ ฐิตตฺตนฺติ โลกธมฺเมหิ อกมฺปนียจิตฺตํฯ นิกฺขมฺม ฆรา ปนุชฺช กาเมติ วตฺถุกาเม ปนุทิตฺวา ฆราวาสา นิกฺขมฺมฯ กถํ ภิกฺขุ สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺยาติ โส ภิกฺขุ กถํ โลเก สมฺมา ปริพฺพเชยฺย วิหเรยฺย อนุปลิตฺโต โลเกน หุตฺวา, โลกํ อติกฺกเมยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมวฯ

[363] อถ ภควา ยสฺมา อาสวกฺขยํ อปฺปตฺวา โลเก สมฺมา ปริพฺพชนฺโต นาม นตฺถิ, ตสฺมา ตสฺมิํ ราคจริตาทิวเสน ปริคฺคหิเต สพฺพปุคฺคลสมูเห ตํ ตํ เตสํ เตสํ สมานโทสานํ เทวตาคณานํ อาจิณฺณโทสปฺปหานตฺถํ ‘‘ยสฺส มงฺคลา’’ติ อารภิตฺวา อรหตฺตนิกูเฏเนว ขีณาสวปฏิปทํ ปกาเสนฺโต ปนฺนรส คาถาโย อภาสิฯ

ตตฺถ ปฐมคาถาย ตาว มงฺคลาติ มงฺคลสุตฺเต วุตฺตานํ ทิฏฺฐมงฺคลาทีนเมตํ อธิวจนํฯ สมูหตาติ สุฏฺฐุ อูหตา ปญฺญาสตฺเถน สมุจฺฉินฺนาฯ อุปฺปาตาติ ‘‘อุกฺกาปาตทิสาฑาหาทโย เอวํ วิปากา โหนฺตี’’ติ เอวํ ปวตฺตา อุปฺปาตาภินิเวสาฯ สุปินาติ ‘‘ปุพฺพณฺหสมเย สุปินํ ทิสฺวา อิทํ นาม โหติ, มชฺฌนฺหิกาทีสุ อิทํ, วามปสฺเสน สยตา ทิฏฺเฐ อิทํ นาม โหติ, ทกฺขิณปสฺสาทีหิ อิทํ, สุปินนฺเต จนฺทํ ทิสฺวา อิทํ นาม โหติ, สูริยาทโย ทิสฺวา อิท’’นฺติ เอวํ ปวตฺตา สุปินาภินิเวสาฯ ลกฺขณาติ ทณฺฑลกฺขณวตฺถลกฺขณาทิปาฐํ ปฐิตฺวา ‘‘อิมินา อิทํ นาม โหตี’’ติ เอวํ ปวตฺตา ลกฺขณาภินิเวสาฯ เต สพฺเพปิ พฺรหฺมชาเล วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ โส มงฺคลโทสวิปฺปหีโนติ อฏฺฐติํส มหามงฺคลานิ ฐเปตฺวา อวเสสา มงฺคลโทสา นามฯ ยสฺส ปเนเต มงฺคลาทโย สมูหตา, โส มงฺคลโทสวิปฺปหีโน โหติฯ อถ วา มงฺคลานญฺจ อุปฺปาตาทิโทสานญฺจ ปหีนตฺตา มงฺคลโทสวิปฺปหีโน โหติ, น มงฺคลาทีหิ สุทฺธิํ ปจฺเจติ อริยมคฺคสฺส อธิคตตฺตาฯ ตสฺมา สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย, โส ขีณาสโว สมฺมา โลเก ปริพฺพเชยฺย อนุปลิตฺโต โลเกนาติฯ

[364] ทุติยคาถาย ราคํ วินเยถ มานุเสสุ, ทิพฺเพสุ กาเมสุ จาปิ ภิกฺขูติ มานุเสสุ จ ทิพฺเพสุ จ กามคุเณสุ อนาคามิมคฺเคน อนุปฺปตฺติธมฺมตํ เนนฺโต ราคํ วินเยถฯ อติกฺกมฺม ภวํ สเมจฺจ ธมฺมนฺติ เอวํ ราคํ วิเนตฺวา ตโต ปรํ อรหตฺตมคฺเคน สพฺพปฺปการโต ปริญฺญาภิสมยาทโย สาเธนฺโต จตุสจฺจเภทมฺปิ สเมจฺจ ธมฺมํ อิมาย ปฏิปทาย ติวิธมฺปิ อติกฺกมฺม ภวํฯ สมฺมา โสติ โสปิ ภิกฺขุ สมฺมา โลเก ปริพฺพเชยฺยฯ

[365] ตติยคาถาย ‘‘อนุโรธวิโรธวิปฺปหีโน’’ติ สพฺพวตฺถูสุ ปหีนราคโทโสฯ

เสสํ วุตฺตนยเมว สพฺพคาถาสุ จ ‘‘โสปิ ภิกฺขุ สมฺมา โลเก ปริพฺพเชยฺยา’’ติ โยเชตพฺพํฯ อิโต ปรญฺหิ โยชนมฺปิ อวตฺวา อวุตฺตนยเมว วณฺณยิสฺสามฯ

[366] จตุตฺถคาถาย สตฺตสงฺขารวเสน ทุวิธํ ปิยญฺจ อปฺปิยญฺจ เวทิตพฺพํ, ตตฺถ ฉนฺทราคปฏิฆปฺปหาเนน หิตฺวาฯ อนุปาทายาติ จตูหิ อุปาทาเนหิ กญฺจิ ธมฺมํ อคฺคเหตฺวาฯ อนิสฺสิโต กุหิญฺจีติ อฏฺฐสตเภเทน ตณฺหานิสฺสเยน ทฺวาสฏฺฐิเภเทน ทิฏฺฐินิสฺสเยน จ กุหิญฺจิ รูปาทิธมฺเม ภเว วา อนิสฺสิโตฯ สํโยชนิเยหิ วิปฺปมุตฺโตติ สพฺเพปิ เตภูมกธมฺมา ทสวิธสํโยชนสฺส วิสยตฺตา สํโยชนิยา, เตหิ สพฺพปฺปการโต มคฺคภาวนาย ปริญฺญาตตฺตา จ วิปฺปมุตฺโตติ อตฺโถฯ ปฐมปาเทน เจตฺถ ราคโทสปฺปหานํ วุตฺตํ, ทุติเยน อุปาทานนิสฺสยาภาโว, ตติเยน เสสากุสเลหิ อกุสลวตฺถูหิ จ วิปฺปโมกฺโขฯ ปฐเมน วา ราคโทสปฺปหานํ, ทุติเยน ตทุปาโย, ตติเยน เตสํ ปหีนตฺตา สํโยชนิเยหิ วิปฺปโมกฺโขติ เวทิตพฺโพฯ

[367] ปญฺจมคาถาย อุปธีสูติ ขนฺธุปธีสุฯ อาทานนฺติ อาทาตพฺพฏฺเฐน เตเยว วุจฺจนฺติฯ อนญฺญเนยฺโยติ อนิจฺจาทีนํ สุทิฏฺฐตฺตา ‘‘อิทํ เสยฺโย’’ติ เกนจิ อเนตพฺโพฯ เสสํ อุตฺตานปทตฺถเมวฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อาทาเนสุ จตุตฺถมคฺเคน สพฺพโส ฉนฺทราคํ วิเนตฺวา โส วินีตฉนฺทราโค, เตสุ อุปธีสุ น สารเมติ, สพฺเพ อุปธี อสารกตฺเตเนว ปสฺสติฯ ตโต เตสุ ทุวิเธนปิ นิสฺสเยน อนิสฺสิโต อญฺเญน วา เกนจิ ‘‘อิทํ เสยฺโย’’ติ อเนตพฺโพ ขีณาสโว ภิกฺขุ สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺยฯ

[368] ฉฏฺฐคาถาย อวิรุทฺโธติ เอเตสํ ติณฺณํ ทุจฺจริตานํ ปหีนตฺตา สุจริเตหิ สทฺธิํ อวิรุทฺโธฯ วิทิตฺวา ธมฺมนฺติ มคฺเคน จตุสจฺจธมฺมํ ญตฺวาฯ นิพฺพานปทาภิปตฺถยาโนติ อนุปาทิเสสํ ขนฺธปรินิพฺพานปทํ ปตฺถยมาโนฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

[369] สตฺตมคาถาย อกฺกุฏฺโฐติ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อภิสตฺโตฯ น สนฺธิเยถาติ น อุปนยฺเหถ น กุปฺเปยฺยฯ

ลทฺธา ปรโภชนํ น มชฺเชติ ปเรหิ ทินฺนํ สทฺธาเทยฺยํ ลภิตฺวา ‘‘อหํ ญาโต ยสสฺสี ลาภี’’ติ น มชฺเชยฺยฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

[370] อฏฺฐมคาถาย โลภนฺติ วิสมโลภํฯ ภวนฺติ กามภวาทิภวํฯ เอวํ ทฺวีหิ ปเทหิ ภวโภคตณฺหา วุตฺตาฯ ปุริเมน วา สพฺพาปิ ตณฺหา, ปจฺฉิเมน กมฺมภโวฯ วิรโต เฉทนพนฺธนา จาติ เอวเมเตสํ กมฺมกิเลสานํ ปหีนตฺตา ปรสตฺตเฉทนพนฺธนา จ วิรโตติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

[371] นวมคาถาย สารุปฺปํ อตฺตโน วิทิตฺวาติ อตฺตโน ภิกฺขุภาวสฺส ปติรูปํ อเนสนาทิํ ปหาย สมฺมาเอสนาทิอาชีวสุทฺธิํ อญฺญญฺจ สมฺมาปฏิปตฺติํ ตตฺถ ปติฏฺฐหเนน วิทิตฺวาฯ น หิ ญาตมตฺเตเนว กิญฺจิ โหติฯ ยถาตถิยนฺติ ยถาตถํ ยถาภูตํฯ ธมฺมนฺติ ขนฺธายตนาทิเภทํ ยถาภูตญาเณน, จตุสจฺจธมฺมํ วา มคฺเคน วิทิตฺวาฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

[372] ทสมคาถาย โส นิราโส อนาสิสาโนติ ยสฺส อริยมคฺเคน วินาสิตตฺตา อนุสยา จ น สนฺติ, อกุสลมูลา จ สมูหตา, โส นิราโส นิตฺตณฺโห โหติฯ ตโต อาสาย อภาเวน กญฺจิ รูปาทิธมฺมํ นาสีสติฯ เตนาห ‘‘นิราโส อนาสิสาโน’’ติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

[373] เอกาทสมคาถาย อาสวขีโณติ ขีณจตุราสโวฯ ปหีนมาโนติ ปหีนนววิธมาโนฯ ราคปถนฺติ ราควิสยภูตํ เตภูมกธมฺมชาตํฯ อุปาติวตฺโตติ ปริญฺญาปหาเนหิ อติกฺกนฺโตฯ ทนฺโตติ สพฺพทฺวารวิเสวนํ หิตฺวา อริเยน ทมเถน ทนฺตภูมิํ ปตฺโตฯ ปรินิพฺพุโตติ กิเลสคฺคิวูปสเมน สีติภูโตฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

[374] ทฺวาทสมคาถาย สทฺโธติ พุทฺธาทิคุเณสุ ปรปฺปจฺจยวิรหิตตฺตา สพฺพาการสมฺปนฺเนน อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, น ปรสฺส สทฺธาย ปฏิปตฺติยํ คมนภาเวนฯ

ยถาห – ‘‘น ขฺวาหํ เอตฺถ ภนฺเต ภควโต สทฺธาย คจฺฉามี’’ติ (อ. นิ. 5.34)ฯ สุตวาติ โวสิตสุตกิจฺจตฺตา ปรมตฺถิกสุตสมนฺนาคโตฯ นิยามทสฺสีติ สํสารกนฺตารมูฬฺเห โลเก อมตปุรคามิโน สมฺมตฺตนิยามภูตสฺส มคฺคสฺส ทสฺสาวี, ทิฏฺฐมคฺโคติ วุตฺตํ โหติฯ วคฺคคเตสุ น วคฺคสารีติ วคฺคคตา นาม ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคติกา อญฺญมญฺญํ ปฏิโลมตฺตา, เอวํ วคฺคาหิ ทิฏฺฐีหิ คเตสุ สตฺเตสุ น วคฺคสารี – ‘‘อิทํ อุจฺฉิชฺชิสฺสติ, อิทํ ตเถว ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ ทิฏฺฐิวเสน อคมนโตฯ ปฏิฆนฺติ ปฏิฆาตกํ, จิตฺตวิฆาตกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ โทสวิเสสนเมเวตํฯ วิเนยฺยาติ วิเนตฺวาฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

[375] เตรสมคาถาย สํสุทฺธชิโนติ สํสุทฺเธน อรหตฺตมคฺเคน วิชิตกิเลโสฯ วิวฏฺฏจฺฉโทติ วิวฏราคโทสโมหฉทโนฯ ธมฺเมสุ วสีติ จตุสจฺจธมฺเมสุ วสิปฺปตฺโตฯ น หิสฺส สกฺกา เต ธมฺมา ยถา ญาตา เกนจิ อญฺญถา กาตุํ, เตน ขีณาสโว ‘‘ธมฺเมสุ วสี’’ติ วุจฺจติฯ ปารคูติ ปารํ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตํ คโต, สอุปาทิเสสวเสน อธิคโตติ วุตฺตํ โหติฯ อเนโชติ อปคตตณฺหาจลโนฯ สงฺขารนิโรธญาณกุสโลติ สงฺขารนิโรโธ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตมฺหิ ญาณํ อริยมคฺคปญฺญา, ตตฺถ กุสโล, จตุกฺขตฺตุํ ภาวิตตฺตา เฉโกติ วุตฺตํ โหติฯ

[376] จุทฺทสมคาถาย อตีเตสูติ ปวตฺติํ ปตฺวา อติกฺกนฺเตสุ ปญฺจกฺขนฺเธสุฯ อนาคเตสูติ ปวตฺติํ อปฺปตฺเตสุ ปญฺจกฺขนฺเธสุ เอวฯ กปฺปาตีโตติ ‘‘อหํ มม’’นฺติ กปฺปนํ สพฺพมฺปิ วา ตณฺหาทิฏฺฐิกปฺปํ อตีโตฯ อติจฺจ สุทฺธิปญฺโญติ อตีว สุทฺธิปญฺโญ, อติกฺกมิตฺวา วา สุทฺธิปญฺโญฯ กิํ อติกฺกมิตฺวา? อทฺธตฺตยํฯ อรหา หิ ยฺวายํ อวิชฺชาสงฺขารสงฺขาโต อตีโต อทฺธา, ชาติชรามรณสงฺขาโต อนาคโต อทฺธา, วิญฺญาณาทิภวปริยนฺโต ปจฺจุปฺปนฺโน จ อทฺธา, ตํ สพฺพมฺปิ อติกฺกมฺม กงฺขํ วิตริตฺวา ปรมสุทฺธิปฺปตฺตปญฺโญ หุตฺวา ฐิโตฯ เตน วุจฺจติ ‘‘อติจฺจ สุทฺธิปญฺโญ’’ติฯ สพฺพายตเนหีติ ทฺวาทสหายตเนหิฯ อรหา หิ เอวํ กปฺปาตีโตฯ กปฺปาตีตตฺตา อติจฺจ สุทฺธิปญฺญตฺตา จ อายติํ น กิญฺจิ อายตนํ อุเปติฯ เตนาห – ‘‘สพฺพายตเนหิ วิปฺปมุตฺโต’’ติฯ

[377] ปนฺนรสมคาถาย อญฺญาย ปทนฺติ เย เต ‘‘สจฺจานํ จตุโร ปทา’’ติ วุตฺตา, เตสุ เอเกกปทํ ปุพฺพภาคสจฺจววตฺถาปนปญฺญาย ญตฺวาฯ สเมจฺจ ธมฺมนฺติ ตโต ปรํ จตูหิ อริยมคฺเคหิ จตุสจฺจธมฺมํ สเมจฺจฯ วิวฏํ ทิสฺวาน ปหานมาสวานนฺติ อถ ปจฺจเวกฺขณญาเณน อาสวกฺขยสญฺญิตํ นิพฺพานํ วิวฏํ ปากฏมนาวฏํ ทิสฺวาฯ สพฺพุปธีนํ ปริกฺขยาติ สพฺเพสํ ขนฺธกามคุณกิเลสาภิสงฺขารเภทานํ อุปธีนํ ปริกฺขีณตฺตา กตฺถจิ อสชฺชมาโน ภิกฺขุ สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย วิหเรยฺย, อนลฺลียนฺโต โลกํ คจฺเฉยฺยาติ เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ

[378] ตโต โส นิมฺมิโต ธมฺมเทสนํ โถเมนฺโต ‘‘อทฺธา หิ ภควา’’ติ อิมํ คาถมาหฯ ตตฺถ โย โส เอวํ วิหารีติ โย โส มงฺคลาทีนิ สมูหนิตฺวา สพฺพมงฺคลโทสปฺปหานวิหารี, โยปิ โส ทิพฺพมานุสเกสุ กาเมสุ ราคํ วิเนยฺย ภวาติกฺกมฺม ธมฺมาภิสมยวิหารีติ เอวํ ตาย ตาย คาถาย นิทฺทิฏฺฐภิกฺขุํ ทสฺเสนฺโต อาหฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ อยํ ปน โยชนา – อทฺธา หิ ภควา ตเถว เอตํ ยํ ตฺวํ ‘‘ยสฺส มงฺคลา สมูหตา’’ติอาทีนิ วตฺวา ตสฺสา ตสฺสา คาถาย ปริโยสาเน ‘‘สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺยา’’ติ อวจฯ กิํ การณํ? โย โส เอวํวิหารี ภิกฺขุ, โส อุตฺตเมน ทมเถน ทนฺโต, สพฺพานิ จ ทสปิ สํโยชนานิ จตุโร จ โยเค วีติวตฺโต โหติฯ ตสฺมา สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย, นตฺถิ เม เอตฺถ วิจิกิจฺฉาติ อิติ เทสนาโถมนคาถมฺปิ วตฺวา อรหตฺตนิกูเฏเนว เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ สุตฺตปริโยสาเน โกฏิสตสหสฺสเทวตานํ อคฺคผลปฺปตฺติ อโหสิ, โสตาปตฺติสกทาคามิอนาคามิผลปฺปตฺตา ปน คณนโต อสงฺเขฺยยฺยาติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย สมฺมาปริพฺพาชนียสุตฺตวณฺณนา

นิฏฺฐิตาฯ

14. ธมฺมิกสุตฺตวณฺณนา

เอวํ เม สุตนฺติ ธมฺมิกสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? ติฏฺฐมาเน กิร ภควติ โลกนาเถ ธมฺมิโก นาม อุปาสโก อโหสิ นาเมน จ ปฏิปตฺติยา จฯ โส กิร สรณสมฺปนฺโน สีลสมฺปนฺโน พหุสฺสุโต ปิฏกตฺตยธโร อนาคามี อภิญฺญาลาภี อากาสจารี อโหสิฯ ตสฺส ปริวารา ปญฺจสตา อุปาสกา, เตปิ ตาทิสา เอว อเหสุํฯ ตสฺเสกทิวสํ อุโปสถิกสฺส รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส มชฺฌิมยามาวสานสมเย เอวํ ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘ยํนูนาหํ อคาริยอนคาริยานํ ปฏิปทํ ปุจฺเฉยฺย’’นฺติฯ โส ปญฺจหิ อุปาสกสเตหิ ปริวุโต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ตมตฺถํ ปุจฺฉิ, ภควา จสฺส พฺยากาสิฯ ตตฺถ ปุพฺเพ วณฺณิตสทิสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ, อปุพฺพํ วณฺณยิสฺสามฯ

[379] ตตฺถ ปฐมคาถาย ตาว กถํกโรติ กถํ กโรนฺโต กถํ ปฏิปชฺชนฺโตฯ สาธุ โหตีติ สุนฺทโร อนวชฺโช อตฺถสาธโน โหติฯ อุปาสกาเสติ อุปาสกาอิจฺเจว วุตฺตํ โหติฯ เสสมตฺถโต ปากฏเมวฯ อยํ ปน โยชนา – โย วา อคารา อนคารเมติ ปพฺพชติ, เย วา อคาริโน อุปาสกา, เอเตสุ ทุวิเธสุ สาวเกสุ กถํกโร สาวโก สาธุ โหตีติฯ

[380-1] อิทานิ เอวํ ปุฏฺฐสฺส ภควโต พฺยากรณสมตฺถตํ ทีเปนฺโต ‘‘ตุวญฺหี’’ติ คาถาทฺวยมาหฯ ตตฺถ คตินฺติ อชฺฌาสยคติํฯ ปรายณนฺติ นิปฺผตฺติํฯ อถ วา คตินฺติ นิรยาทิปญฺจปฺปเภทํฯ ปรายณนฺติ คติโต ปรํ อยนํ คติวิปฺปโมกฺขํ ปรินิพฺพานํ, น จตฺถิ ตุลฺโยติ ตยา สทิโส นตฺถิฯ สพฺพํ ตุวํ ญาณมเวจฺจ ธมฺมํ, ปกาเสสิ สตฺเต อนุกมฺปมาโนติ ตฺวํ ภควา ยทตฺถิ เญยฺยํ นาม, ตํ อนวเสสํ อเวจฺจ ปฏิวิชฺฌิตฺวา สตฺเต อนุกมฺปมาโน สพฺพํ ญาณญฺจ ธมฺมญฺจ ปกาเสสิฯ ยํ ยํ ยสฺส หิตํ โหติ, ตํ ตํ ตสฺส อาวิกาสิเยว เทเสสิเยว, น เต อตฺถิ อาจริยมุฏฺฐีติ วุตฺตํ โหติฯ วิโรจสิ วิมโลติ ธูมรชาทิวิรหิโต วิย จนฺโท, ราคาทิมลาภาเวน วิมโล วิโรจสิฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ

[382] อิทานิ เยสํ ตทา ภควา ธมฺมํ เทเสสิ, เต เทวปุตฺเต กิตฺเตตฺวา ภควนฺตํ ปสํสนฺโต ‘‘อาคญฺฉี เต สนฺติเก’’ติ คาถาทฺวยมาหฯ