12. นิคฺโรธกปฺปสุตฺต-(วงฺคีสสุตฺต)-วณฺณนา

เอวํ เม สุตนฺติ นิคฺโรธกปฺปสุตฺตํ, ‘‘วงฺคีสสุตฺต’’นฺติปิ วุจฺจติฯ กา อุปฺปตฺติ? อยเมว ยาสฺส นิทาเน วุตฺตาฯ ตตฺถ เอวํ เมติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว, ยโต ตานิ อญฺญานิ จ ตถาวิธานิ ฉฑฺเฑตฺวา อวุตฺตนยเมว วณฺณยิสฺสามฯ อคฺคาฬเว เจติเยติ อาฬวิยํ อคฺคเจติเยฯ อนุปฺปนฺเน หิ ภควติ อคฺคาฬวโคตมกาทีนิ อเนกานิ เจติยานิ อเหสุํ ยกฺขนาคาทีนํ ภวนานิฯ ตานิ อุปฺปนฺเน ภควติ มนุสฺสา วินาเสตฺวา วิหาเร อกํสุ, เตเนว จ นาเมน โวหริํสุฯ ตโต อคฺคาฬวเจติยสงฺขาเต วิหาเร วิหรตีติ วุตฺตํ โหติฯ อายสฺมโต วงฺคีสสฺสาติ เอตฺถ อายสฺมาติ ปิยวจนํ, วงฺคีโสติ ตสฺส เถรสฺส นามํฯ โส ชาติโต ปภุติ เอวํ เวทิตพฺโพ – โส กิร ปริพฺพาชกสฺส ปุตฺโต ปริพฺพาชิกาย กุจฺฉิมฺหิ ชาโต อญฺญตรํ วิชฺชํ ชานาติ, ยสฺสานุภาเวน ฉวสีสํ อาโกเฏตฺวา สตฺตานํ คติํ ชานาติฯ มนุสฺสาปิ สุทํ อตฺตโน ญาตีนํ กาลกตานํ สุสานโต สีสานิ อาเนตฺวา ตํ เตสํ คติํ ปุจฺฉนฺติฯ โส ‘‘อสุกนิรเย นิพฺพตฺโต, อสุกมนุสฺสโลเก’’ติ วทติฯ เต เตน วิมฺหิตา ตสฺส พหุํ ธนํ เทนฺติฯ เอวํ โส สกลชมฺพุทีเป ปากโฏ อโหสิฯ

โส สตสหสฺสกปฺปํ ปูริตปารมี อภินีหารสมฺปนฺโน ปญฺจหิ ปุริสสหสฺเสหิ ปริวุโต คามนิคมชนปทราชธานีสุ วิจรนฺโต สาวตฺถิํ อนุปฺปตฺโตฯ เตน จ สมเยน ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ, สาวตฺถิวาสิโน ปุเรภตฺตํ ทานํ ทตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ สุนิวตฺถา สุปารุตา ปุปฺผคนฺธาทีนิ คเหตฺวา ธมฺมสฺสวนตฺถาย เชตวนํ คจฺฉนฺติฯ โส เต ทิสฺวา ‘‘มหาชนกาโย กุหิํ คจฺฉตี’’ติ ปุจฺฉิฯ อถสฺส เต อาจิกฺขิํสุ – ‘‘พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน, โส พหุชนหิตาย ธมฺมํ เทเสติ, ตตฺถ คจฺฉามา’’ติฯ โสปิ เตหิ สทฺธิํ สปริวาโร คนฺตฺวา ภควตา สทฺธิํ สมฺโมทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ อถ นํ ภควา อามนฺเตสิ – ‘‘กิํ, วงฺคีส, ชานาสิ กิร ตาทิสํ วิชฺชํ, ยาย สตฺตานํ ฉวสีสานิ อาโกเฏตฺวา คติํ ปเวเทสี’’ติ? ‘‘เอวํ, โภ โคตม, ชานามี’’ติฯ ภควา นิรเย นิพฺพตฺตสฺส สีสํ อาหราเปตฺวา ทสฺเสสิ, โส นเขน อาโกเฏตฺวา ‘‘นิรเย นิพฺพตฺตสฺส สีสํ โภ โคตมา’’ติ อาหฯ เอวํ สพฺพคตินิพฺพตฺตานํ สีสานิ ทสฺเสสิ, โสปิ ตเถว ญตฺวา อาโรเจสิฯ อถสฺส ภควา ขีณาสวสีสํ ทสฺเสสิ, โส ปุนปฺปุนํ อาโกเฏตฺวา น อญฺญาสิฯ

ตโต ภควา ‘‘อวิสโย เต เอตฺถ วงฺคีส, มเมเวโส วิสโย, ขีณาสวสีส’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมภาสิ –

‘‘คตี มิคานํ ปวนํ, อากาโส ปกฺขินํ คติ;

วิภโว คติ ธมฺมานํ, นิพฺพานํ อรหโต คตี’’ติฯ (ปริ. 339);

วงฺคีโส คาถํ สุตฺวา ‘‘อิมํ เม, โภ โคตม, วิชฺชํ เทหี’’ติ อาหฯ ภควา ‘‘นายํ วิชฺชา อปพฺพชิตานํ สมฺปชฺชตี’’ติ อาหฯ โส ‘‘ปพฺพาเชตฺวา วา มํ, โภ โคตม, ยํ วา อิจฺฉสิ, ตํ กตฺวา อิมํ วิชฺชํ เทหี’’ติ อาหฯ ตทา จ ภควโต นิคฺโรธกปฺปตฺเถโร สมีเป โหติ, ตํ ภควา อาณาเปสิ – ‘‘เตน หิ, นิคฺโรธกปฺป, อิมํ ปพฺพาเชหี’’ติฯ โส ตํ ปพฺพาเชตฺวา ตจปญฺจกกมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขิฯ วงฺคีโส อนุปุพฺเพน ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต อรหา อโหสิฯ เอตทคฺเค จ ภควตา นิทฺทิฏฺโฐ ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ปฏิภานวนฺตานํ ยทิทํ วงฺคีโส’’ติ (อ. นิ. 1.212)ฯ

เอวํ สมุทาคตสฺส อายสฺมโต วงฺคีสสฺส อุปชฺฌาโย วชฺชาวชฺชาทิอุปนิชฺฌายเนน เอวํ ลทฺธโวหาโร นิคฺโรธกปฺโป นาม เถโรฯ กปฺโปติ ตสฺส เถรสฺส นามํ, นิคฺโรธมูเล ปน อรหตฺตํ อธิคตตฺตา ‘‘นิคฺโรธกปฺโป’’ติ ภควตา วุตฺโตฯ ตโต นํ ภิกฺขูปิ เอวํ โวหรนฺติฯ สาสเน ถิรภาวํ ปตฺโตติ เถโรฯ อคฺคาฬเว เจติเย อจิรปรินิพฺพุโต โหตีติ ตสฺมิํ เจติเย อจิรปรินิพฺพุโต โหติฯ รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺสาติ คณมฺหา วูปกฏฺฐตฺตา รโหคตสฺส กาเยน, ปฏิสลฺลีนสฺส จิตฺเตน เตหิ เตหิ วิสเยหิ ปฏินิวตฺติตฺวา สลฺลีนสฺสฯ เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทีติ อิมินา อากาเรน วิตกฺโก อุปฺปชฺชิฯ กสฺมา ปน อุทปาทีติฯ อสมฺมุขตฺตา ทิฏฺฐาเสวนตฺตา จฯ อยญฺหิ ตสฺส ปรินิพฺพานกาเล น สมฺมุขา อโหสิ, ทิฏฺฐปุพฺพญฺจาเนน อสฺส หตฺถกุกฺกุจฺจาทิปุพฺพาเสวนํ, ตาทิสญฺจ อขีณาสวานมฺปิ โหติ ขีณาสวานมฺปิ ปุพฺพปริจเยนฯ

ตถา หิ ปิณฺโฑลภารทฺวาโช ปจฺฉาภตฺตํ ทิวาวิหารตฺถาย อุเทนสฺส อุยฺยานเมว คจฺฉติ ปุพฺเพ ราชา หุตฺวา ตตฺถ ปริจาเรสีติ อิมินา ปุพฺพปริจเยน, ควมฺปติตฺเถโร ตาวติํสภวเน สุญฺญํ เทววิมานํ คจฺฉติ เทวปุตฺโต หุตฺวา ตตฺถ ปริจาเรสีติ อิมินา ปุพฺพปริจเยนฯ

ปิลินฺทวจฺโฉ ภิกฺขู วสลวาเทน สมุทาจรติ อพฺโพกิณฺณานิ ปญฺจ ชาติสตานิ พฺราหฺมโณ หุตฺวา ตถา อภาสีติ อิมินา ปุพฺพปริจเยนฯ ตสฺมา อสมฺมุขตฺตา ทิฏฺฐาเสวนตฺตา จสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ ‘‘ปรินิพฺพุโต นุ โข เม อุปชฺฌาโย, อุทาหุ โน ปรินิพฺพุโต’’ติฯ ตโต ปรํ อุตฺตานตฺถเมวฯ เอกํสํ จีวรํ กตฺวาติ เอตฺถ ปน ปุน สณฺฐาปเนน เอวํ วุตฺตํฯ เอกํสนฺติ จ วามํสํ ปารุปิตฺวา ฐิตสฺเสตํ อธิวจนํฯ ยโต ยถา วามํสํ ปารุปิตฺวา ฐิตํ โหติ, ตถา จีวรํ กตฺวาติ เอวมสฺสตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เสสํ ปากฏเมวฯ

[346] อโนมปญฺญนฺติ โอมํ วุจฺจติ ปริตฺตํ ลามกํ, น โอมปญฺญํ, อโนมปญฺญํ, มหาปญฺญนฺติ อตฺโถฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ ปจฺจกฺขเมว, อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเวติ วา อตฺโถฯ วิจิกิจฺฉานนฺติ เอวรูปานํ ปริวิตกฺกานํฯ ญาโตติ ปากโฏฯ ยสสฺสีติ ลาภปริวารสมฺปนฺโน อภินิพฺพุตตฺโตติ คุตฺตจิตฺโต อปริฑยฺหมานจิตฺโต วาฯ

[347] ตยา กตนฺติ นิคฺโรธมูเล นิสินฺนตฺตา ‘‘นิคฺโรธกปฺโป’’ติ วทตา ตยา กตนฺติ ยถา อตฺตนา อุปลกฺเขติ, ตถา ภณติฯ ภควา ปน น นิสินฺนตฺตา เอว ตํ ตถา อาลปิ, อปิจ โข ตตฺถ อรหตฺตํ ปตฺตตฺตาฯ พฺราหฺมณสฺสาติ ชาติํ สนฺธาย ภณติฯ โส กิร พฺราหฺมณมหาสาลกุลา ปพฺพชิโตฯ นมสฺสํ อจรีติ นมสฺสมาโน วิหาสิฯ มุตฺยเปกฺโขติ นิพฺพานสงฺขาตํ วิมุตฺติํ อเปกฺขมาโน, นิพฺพานํ ปตฺเถนฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ ทฬฺหธมฺมทสฺสีติ ภควนฺตํ อาลปติฯ ทฬฺหธมฺโม หิ นิพฺพานํ อภิชฺชนฏฺเฐน, ตญฺจ ภควา ทสฺเสติฯ ตสฺมา ตํ ‘‘ทฬฺหธมฺมทสฺสี’’ติ อาหฯ

[348] สกฺยาติปิ ภควนฺตเมว กุลนาเมน อาลปติฯ มยมฺปิ สพฺเพติ นิรวเสสปริสํ สงฺคณฺหิตฺวา อตฺตานํ ทสฺเสนฺโต ภณติฯ สมนฺตจกฺขูติปิ ภควนฺตเมว สพฺพญฺญุตญฺญาเณน อาลปติฯ สมวฏฺฐิตาติ สมฺมา อวฏฺฐิตา อาโภคํ กตฺวา ฐิตาฯ โนติ อมฺหากํฯ สวนายาติ อิมสฺส ปญฺหสฺส เวยฺยากรณสฺสวนตฺถายฯ โสตาติ โสตินฺทฺริยานิฯ ตุวํ โน สตฺถา ตฺวมนุตฺตโรสีติ ถุติวจนมตฺตเมเวตํฯ

[349] ฉินฺเทว โน วิจิกิจฺฉนฺติ อกุสลวิจิกิจฺฉาย นิพฺพิจิกิจฺโฉ โส, วิจิกิจฺฉาปติรูปกํ ปน ตํ ปริวิตกฺกํ สนฺธาเยวมาหฯ พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ เม เอตํ, ยํ มยา ยาจิโตสิ ‘‘ตํ สาวกํ สกฺย, มยมฺปิ สพฺเพ อญฺญาตุมิจฺฉามา’’ติ, พฺรูวนฺโต จ ตํ พฺราหฺมณํ ปรินิพฺพุตํ เวทย ภูริปญฺญ มชฺเฌว โน ภาส, ปรินิพฺพุตํ ญตฺวา มหาปญฺญํ ภควา มชฺเฌว อมฺหากํ สพฺเพสํ ภาส, ยถา สพฺเพว มยํ ชาเนยฺยามฯ สกฺโกว เทวาน สหสฺสเนตฺโตติ อิทํ ปน ถุติวจนเมวฯ อปิจสฺส อยํ อธิปฺปาโย – ยถา สกฺโก สหสฺสเนตฺโต เทวานํ มชฺเฌ เตหิ สกฺกจฺจํ สมฺปฏิจฺฉิตวจโน ภาสติ, เอวํ อมฺหากํ มชฺเฌ อมฺเหหิ สมฺปฏิจฺฉิตวจโน ภาสาติฯ

[350] เย เกจีติ อิมมฺปิ คาถํ ภควนฺตํ ถุนนฺโตเยว วตฺตุกามตํ ชเนตุํ ภณติฯ ตสฺสตฺโถ เย เกจิ อภิชฺฌาทโย คนฺถา เตสํ อปฺปหาเน โมหวิจิกิจฺฉานํ ปหานาภาวโต ‘‘โมหมคฺคา’’ติ จ ‘‘อญฺญาณปกฺขา’’ติ จ ‘‘วิจิกิจฺฉฏฺฐานา’’ติ จ วุจฺจนฺติฯ สพฺเพ เต ตถาคตํ ปตฺวา ตถาคตสฺส เทสนาพเลน วิทฺธํสิตา น ภวนฺติ นสฺสนฺติฯ กิํ การณํ? จกฺขุญฺหิ เอตํ ปรมํ นรานํ, ยสฺมา ตถาคโต สพฺพคนฺถวิธมนปญฺญาจกฺขุชนนโต นรานํ ปรมํ จกฺขุนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

[351] โน เจ หิ ชาตูติ อิมมฺปิ คาถํ ถุนนฺโตเยว วตฺตุกามตํ ชเนนฺโตว ภณติฯ ตตฺถ ชาตูติ เอกํสวจนํฯ ปุริโสติ ภควนฺตํ สนฺธายาหฯ โชติมนฺโตติ ปญฺญาโชติสมนฺนาคตา สาริปุตฺตาทโยฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยทิ ภควา ยถา ปุรตฺถิมาทิเภโท วาโต อพฺภฆนํ วิหนติ, เอวํ เทสนาเวเคน กิเลเส น วิหเนยฺย ฯ ตถา ยถา อพฺภฆเนน นิวุโต โลโก ตโมว โหติ เอกนฺธกาโร, เอวํ อญฺญาณนิวุโตปิ ตโมวสฺสฯ เยปิ อิเม ทานิ โชติมนฺโต ขายนฺติ สาริปุตฺตาทโย, เตปิ นรา น ตเปยฺยุนฺติฯ

[352] ธีรา จาติ อิมมฺปิ คาถํ ปุริมนเยเนว ภณติฯ ตสฺสตฺโถ ธีรา จ ปณฺฑิตา ปุริสา ปชฺโชตกรา ภวนฺติ, ปญฺญาปชฺโชตํ อุปฺปาเทนฺติฯ

ตสฺมา อหํ ตํ วีร ปธานวีริยสมนฺนาคโต ภควา ตเถว มญฺเญ ธีโรติ จ ปชฺโชตกโรตฺเวว จ มญฺญามิฯ มยญฺหิ วิปสฺสินํ สพฺพธมฺเม ยถาภูตํ ปสฺสนฺตํ ภควนฺตํ ชานนฺตา เอว อุปาคมุมฺหา, ตสฺมา ปริสาสุ โน อาวิกโรหิ กปฺปํ, นิคฺโรธกปฺปํ อาจิกฺข ปกาเสหีติฯ

[353] ขิปฺปนฺติ อิมมฺปิ คาถํ ปุริมนเยเนว ภณติฯ ตสฺสตฺโถ ขิปฺปํ คิรํ เอรย ลหุํ อจิรายมาโน วจนํ ภาส, วคฺคุํ มโนรมํ ภควาฯ ยถา สุวณฺณหํโส โคจรปฏิกฺกนฺโต ชาตสฺสรวนสณฺฑํ ทิสฺวา คีวํ ปคฺคยฺห อุจฺจาเรตฺวา รตฺตตุณฺเฑน สณิกํ อตรมาโน วคฺคุํ คิรํ นิกูชติ นิจฺฉาเรติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สณิกํ นิกูช, อิมินา มหาปุริสลกฺขณญฺญตเรน พินฺทุสฺสเรน สุวิกปฺปิเตน สุฏฺฐุวิกปฺปิเตน อภิสงฺขเตนฯ เอเต มยํ สพฺเพว อุชุคตา อวิกฺขิตฺตมานสา หุตฺวา ตว นิกูชิตํ สุโณมาติฯ

[354] ปหีนชาติมรณนฺติ อิมมฺปิ คาถํ ปุริมนเยเนว ภณติฯ ตตฺถ น เสเสตีติ อเสโส, ตํ อเสสํฯ โสตาปนฺนาทโย วิย กิญฺจิ อเสเสตฺวา ปหีนชาติมรณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ นิคฺคยฺหาติ สุฏฺฐุ ยาจิตฺวา นิพนฺธิตฺวาฯ โธนนฺติ ธุตสพฺพปาปํฯ วเทสฺสามีติ กถาเปสฺสามิ ธมฺมํฯ น กามกาโร หิ ปุถุชฺชนานนฺติ ปุถุชฺชนานเมว หิ กามกาโร นตฺถิ, ยํ ปตฺเถนฺติ ญาตุํ วา วตฺตุํ วา, ตํ น สกฺโกนฺติฯ สงฺเขยฺยกาโร จ ตถาคตานนฺติ ตถาคตานํ ปน วีมํสกาโร ปญฺญาปุพฺพงฺคมา กิริยาฯ เต ยํ ปตฺเถนฺติ ญาตุํ วา วตฺตุํ วา, ตํ สกฺโกนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ

[355] อิทานิ ตํ สงฺเขยฺยการํ ปกาเสนฺโต ‘‘สมฺปนฺนเวยฺยากรณ’’นฺติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ตถา หิ ตว ภควา อิทํ สมุชฺชุปญฺญสฺส ตตฺถ ตตฺถ สมุคฺคหีตํ วุตฺตํ ปวตฺติตํ สมฺปนฺนเวยฺยากรณํ, ‘‘สนฺตติมหามตฺโต สตฺตตาลมตฺตํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสติ, สุปฺปพุทฺโธ สกฺโก สตฺตเม ทิวเส ปถวิํ ปวิสิสฺสตี’’ติ เอวมาทีสุ อวิปรีตํ ทิฏฺฐํฯ ตโต ปน สุฏฺฐุตรํ อญฺชลิํ ปณาเมตฺวา อาห – อยมญฺชลี ปจฺฉิโม สุปฺปณามิโต, อยมปโรปิ อญฺชลี สุฏฺฐุตรํ ปณามิโตฯ มา โมหยีติ มา โน อกถเนน โมหยิ ชานํ ชานนฺโต กปฺปสฺส คติํฯ อโนมปญฺญาติ ภควนฺตํ อาลปติฯ

[356] ปโรวรนฺติ อิมํ ปน คาถํ อปเรนปิ ปริยาเยน อโมหนเมว ยาจนฺโต อาหฯ ตตฺถ ปโรวรนฺติ โลกิยโลกุตฺตรวเสน สุนฺทราสุนฺทรํ ทูเรสนฺติกํ วาฯ อริยธมฺมนฺติ จตุสจฺจธมฺมํฯ วิทิตฺวาติ ปฏิวิชฺฌิตฺวาฯ ชานนฺติ สพฺพํ เญยฺยธมฺมํ ชานนฺโตฯ วาจาภิกงฺขามีติ ยถา ฆมฺมนิ ฆมฺมตตฺโต ปุริโส กิลนฺโต ตสิโต วาริํ, เอวํ เต วาจํ อภิกงฺขามิฯ สุตํ ปวสฺสาติ สุตสงฺขาตํ สทฺทายตนํ ปวสฺส ปคฺฆร มุญฺจ ปวตฺเตหิฯ ‘‘สุตสฺส วสฺสา’’ติปิ ปาโฐ, วุตฺตปฺปการสฺส สทฺทายตนสฺส วุฏฺฐิํ วสฺสาติ อตฺโถฯ

[357] อิทานิ ยาทิสํ วาจํ อภิกงฺขติ, ตํ ปกาเสนฺโต –

‘‘ยทตฺถิกํ พฺรหฺมจริยํ อจรี,

กปฺปายโน กจฺจิสฺส ตํ อโมฆํ;

นิพฺพายิ โส อาทุ สอุปาทิเสโส,

ยถา วิมุตฺโต อหุ ตํ สุโณมา’’ติฯ –

คาถมาห ฯ ตตฺถ กปฺปายโนติ กปฺปเมว ปูชาวเสน ภณติฯ ยถา วิมุตฺโตติ ‘‘กิํ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ยถา อเสกฺขา, อุทาหุ อุปาทิเสสาย ยถา เสกฺขา’’ติ ปุจฺฉติฯ เสสเมตฺถ ปากฏเมวฯ

[358] เอวํ ทฺวาทสหิ คาถาหิ ยาจิโต ภควา ตํ วิยากโรนฺโต –

‘‘อจฺเฉจฺฉิ ตณฺหํ อิธ นามรูเป, (อิติ ภควา)

กณฺหสฺส โสตํ ทีฆรตฺตานุสยิตํ;

อตาริ ชาติํ มรณํ อเสสํ,

อิจฺจพฺรวี ภควา ปญฺจเสฏฺโฐ’’ติฯ –

คาถมาหฯ ตตฺถ ปุริมปทสฺส ตาว อตฺโถ – ยาปิ อิมสฺมิํ นามรูเป กามตณฺหาทิเภทา ตณฺหาทีฆรตฺตํ อปฺปหีนฏฺเฐน อนุสยิตา กณฺหนามกสฺส มารสฺส ‘‘โสต’’นฺติปิ วุจฺจติ, ตํ กณฺหสฺส โสตภูตํ ทีฆรตฺตานุสยิตํ อิธ นามรูเป ตณฺหํ กปฺปายโน ฉินฺทีติฯ อิติ ภควาติ อิทํ ปเนตฺถ สงฺคีติการานํ วจนํฯ

อตาริ ชาติํ มรณํ อเสสนฺติ โส ตํ ตณฺหํ เฉตฺวา อเสสํ ชาติมรณํ อตาริ, อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายีติ ทสฺเสติฯ อิจฺจพฺรวี ภควา ปญฺจเสฏฺโฐติ วงฺคีเสน ปุฏฺโฐ ภควา เอตทโวจ ปญฺจนฺนํ ปฐมสิสฺสานํ ปญฺจวคฺคิยานํ เสฏฺโฐ, ปญฺจหิ วา สทฺธาทีหิ อินฺทฺริเยหิ, สีลาทีหิ วา ธมฺมกฺขนฺเธหิ อติวิสิฏฺเฐหิ จกฺขูหิ จ เสฏฺโฐติ สงฺคีติการานเมวิทํ วจนํฯ

[359] เอวํ วุตฺเต ภควโต ภาสิตมภินนฺทมานโส วงฺคีโส ‘‘เอส สุตฺวา’’ติอาทิคาถาโย อาหฯ ตตฺถ ปฐมคาถาย อิสิสตฺตมาติ ภควา อิสิ จ สตฺตโม จ อุตฺตมฏฺเฐน วิปสฺสีสิขีเวสฺสภูกกุสนฺธโกณาคมนกสฺสปนามเก ฉ อิสโย อตฺตนา สห สตฺต กโรนฺโต ปาตุภูโตติปิ อิสิสตฺตโม, ตํ อาลปนฺโต อาหฯ น มํ วญฺเจสีติ ยสฺมา ปรินิพฺพุโต, ตสฺมา ตสฺส ปรินิพฺพุตภาวํ อิจฺฉนฺตํ มํ น วญฺเจสิ, น วิสํวาเทสีติ อตฺโถฯ เสสเมตฺถ ปากฏเมวฯ

[360] ทุติยคาถาย ยสฺมา มุตฺยเปกฺโข วิหาสิ, ตสฺมา ตํ สนฺธายาห ‘‘ยถาวาที ตถาการี, อหุ พุทฺธสฺส สาวโก’’ติฯ มจฺจุโน ชาลํ ตตนฺติ เตภูมกวฏฺเฏ วิตฺถตํ มารสฺส ตณฺหาชาลํฯ มายาวิโนติ พหุมายสฺสฯ ‘‘ตถา มายาวิโน’’ติปิ เกจิ ปฐนฺติ, เตสํ โย อเนกาหิ มายาหิ อเนกกฺขตฺตุมฺปิ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิ, ตสฺส ตถา มายาวิโนติ อธิปฺปาโยฯ

[361] ตติยคาถาย อาทีติ การณํฯ อุปาทานสฺสาติ วฏฺฏสฺสฯ วฏฺฏญฺหิ อุปาทาตพฺพฏฺเฐน อิธ ‘‘อุปาทาน’’นฺติ วุตฺตํ, ตสฺเสว อุปาทานสฺส อาทิํ อวิชฺชาตณฺหาทิเภทํ การณํ อทฺทส กปฺโปติ เอวํ วตฺตุํ วฏฺฏติ ภควาติ อธิปฺปาเยน วทติฯ อจฺจคา วตาติ อติกฺกนฺโต วตฯ มจฺจุเธยฺยนฺติ มจฺจุ เอตฺถ ธิยตีติ มจฺจุเธยฺยํ, เตภูมกวฏฺฏสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตํ สุทุตฺตรํ มจฺจุเธยฺยํ อจฺจคา วตาติ เวทชาโต ภณติฯ เสสเมตฺถ ปากฏเมวาติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย นิคฺโรธกปฺปสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13. สมฺมาปริพฺพาชนียสุตฺต-(มหาสมยสุตฺต)-วณฺณนา

[362] ปุจฺฉามิ มุนิํ ปหูตปญฺญนฺติ สมฺมาปริพฺพาชนียสุตฺตํ, ‘‘มหาสมยสุตฺต’’นฺติปิ วุจฺจติ มหาสมยทิวเส กถิตตฺตาฯ กา อุปฺปตฺติ? ปุจฺฉาวสิกา อุปฺปตฺติฯ นิมฺมิตพุทฺเธน หิ ปุฏฺโฐ ภควา อิมํ สุตฺตมภาสิ, ตํ สทฺธิํ ปุจฺฉาย ‘‘สมฺมาปริพฺพาชนียสุตฺต’’นฺติ วุจฺจติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปน สากิยโกลิยานํ อุปฺปตฺติโต ปภุติ โปราเณหิ วณฺณียติฯ

ตตฺรายํ อุทฺเทสมคฺควณฺณนา – ปฐมกปฺปิกานํ กิร รญฺโญ มหาสมฺมตสฺส โรโช นาม ปุตฺโต อโหสิฯ โรชสฺส วรโรโช, วรโรชสฺส กลฺยาโณ, กลฺยาณสฺส วรกลฺยาโณ, วรกลฺยาณสฺส มนฺธาตา, มนฺธาตุสฺส วรมนฺธาตา, วรมนฺธาตุสฺส อุโปสโถ, อุโปสถสฺส วโร, วรสฺส อุปวโร, อุปวรสฺส มฆเทโว, มฆเทวสฺส ปรมฺปรา จตุราสีติ ขตฺติยสหสฺสานิ อเหสุํฯ เตสํ ปรโต ตโย โอกฺกากวํสา อเหสุํฯ เตสุ ตติยโอกฺกากสฺส ปญฺจ มเหสิโย อเหสุํ – หตฺถา, จิตฺตา, ชนฺตุ, ชาลินี, วิสาขาติฯ เอเกกิสฺสา ปญฺจ ปญฺจ อิตฺถิสตานิ ปริวาราฯ สพฺพเชฏฺฐาย จตฺตาโร ปุตฺตา – โอกฺกามุโข, กรกณฺฑุ, หตฺถินิโก, สินิปุโรติ; ปญฺจ ธีตโร – ปิยา, สุปฺปิยา, อานนฺทา, วิชิตา, วิชิตเสนาติฯ เอวํ สา นว ปุตฺเต ลภิตฺวา กาลมกาสิฯ

อถ ราชา อญฺญํ ทหรํ อภิรูปํ ราชธีตรํ อาเนตฺวา อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐเปสิฯ สาปิ ชนฺตุํ นาม เอกํ ปุตฺตํ วิชายิฯ ตํ ชนฺตุกุมารํ ปญฺจมทิวเส อลงฺกริตฺวา รญฺโญ ทสฺเสสิฯ ราชา ตุฏฺโฐ มเหสิยา วรํ อทาสิฯ สา ญาตเกหิ สทฺธิํ มนฺเตตฺวา ปุตฺตสฺส รชฺชํ ยาจิฯ ราชา ‘‘นสฺส วสลิ, มม ปุตฺตานํ อนฺตรายมิจฺฉสี’’ติ นาทาสิฯ สา ปุนปฺปุนํ รโห ราชานํ ปริโตเสตฺวา ‘‘น, มหาราช, มุสาวาโท วฏฺฏตี’’ติอาทีนิ วตฺวา ยาจติ เอวฯ อถ ราชา ปุตฺเต อามนฺเตสิ – ‘‘อหํ, ตาตา, ตุมฺหากํ กนิฏฺฐํ ชนฺตุกุมารํ ทิสฺวา ตสฺส มาตุยา สหสา วรํ อทาสิํฯ