เทสนาปริโยสาเน เต ปญฺจสตา เกวฏฺฏปุตฺตา สํเวคมาปชฺชิตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตกิริยํ ปตฺถยมานา ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว ทุกฺขสฺสนฺตํ กตฺวา ภควตา สทฺธิํ อาเนญฺชวิหารสมาปตฺติธมฺมปริโภเคน เอกปริโภคา อเหสุํฯ สา จ เนสํ เอวํ ภควตา สทฺธิํ เอกปริโภคตา อุทาเน วุตฺตยโสชสุตฺตวเสเนว เวทิตพฺพาติฯ
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย กปิลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
7. พฺราหฺมณธมฺมิกสุตฺตวณฺณนา
เอวํ เม สุตนฺติ พฺราหฺมณธมฺมิกสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? อยเมว ยาสฺส นิทาเน ‘‘อถ โข สมฺพหุลา’’ติอาทินา นเยน วุตฺตาฯ ตตฺถ สมฺพหุลาติ พหู อเนเกฯ โกสลกาติ โกสลรฏฺฐวาสิโนฯ พฺราหฺมณมหาสาลาติ ชาติยา พฺราหฺมณา มหาสารตาย มหาสาลาฯ เยสํ กิร นิทหิตฺวา ฐปิตํเยว อสีติโกฏิสงฺขฺยํ ธนมตฺถิ, เต ‘‘พฺราหฺมณมหาสาลา’’ติ วุจฺจนฺติฯ อิเม จ ตาทิสา, เตน วุตฺตํ ‘‘พฺราหฺมณมหาสาลา’’ติฯ ชิณฺณาติ ชชฺชรีภูตา ชราย ขณฺฑิจฺจาทิภาวมาปาทิตาฯ วุฑฺฒาติ องฺคปจฺจงฺคานํ วุฑฺฒิมริยาทํ ปตฺตาฯ มหลฺลกาติ ชาติมหลฺลกตาย สมนฺนาคตา, จิรกาลปฺปสุตาติ วุตฺตํ โหติฯ อทฺธคตาติ อทฺธานํ คตา, ทฺเว ตโย ราชปริวฏฺเฏ อตีตาติ อธิปฺปาโยฯ วโย อนุปฺปตฺตาติ ปจฺฉิมวยํ สมฺปตฺตาฯ อปิจ ชิณฺณาติ โปราณา, จิรกาลปฺปวตฺตกุลนฺวยาติ วุตฺตํ โหติฯ วุฑฺฒาติ สีลาจาราทิคุณวุฑฺฒิยุตฺตาฯ มหลฺลกาติ วิภวมหนฺตตาย สมนฺนาคตา มหทฺธนา มหาโภคาฯ อทฺธคตาติ มคฺคปฏิปนฺนา พฺราหฺมณานํ วตจริยาทิมริยาทํ อวีติกฺกมฺม จรมานาฯ วโย อนุปฺปตฺตาติ ชาติวุฑฺฒภาวมฺปิ อนฺติมวยํ อนุปฺปตฺตาติ เอวมฺเปตฺถ โยชนา เวทิตพฺพาฯ เสสเมตฺถ ปากฏเมวฯ
ภควตา สทฺธิํ สมฺโมทิํสูติ ขมนียาทีนิ ปุจฺฉนฺตา อญฺญมญฺญํ สมปฺปวตฺตโมทา อเหสุํฯ
ยาย จ ‘‘กจฺจิ โภโต โคตมสฺส ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ, อปฺปาพาธํ, อปฺปาตงฺกํ, พลํ, ลหุฏฺฐานํ, ผาสุวิหาโร’’ติอาทิกาย กถาย สมฺโมทิํสุ, ตํ ปีติปาโมชฺชสงฺขาตสมฺโมทชนนโต สมฺโมทิตุํ อรหโต จ สมฺโมทนียํ, อตฺถพฺยญฺชนมธุรตาย สุจิรมฺปิ กาลํ สาเรตุํ นิรนฺตรํ ปวตฺเตตุํ อรหโต สริตพฺพภาวโต จ สารณียํฯ สุยฺยมานสุขโต จ สมฺโมทนียํ, อนุสฺสริยมานสุขโต สารณียํ, ตถา พฺยญฺชนปริสุทฺธตาย สมฺโมทนียํ, อตฺถปริสุทฺธตาย สารณียนฺติ เอวํ อเนเกหิ ปริยาเยหิ สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา ปริโยสาเปตฺวา นิฏฺฐาเปตฺวา เยนตฺเถน อาคตา, ตํ ปุจฺฉิตุกามา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ ตํ –
‘‘น ปจฺฉโต น ปุรโต, นาปิ อาสนฺนทูรโต;
น ปสฺเส นาปิ ปฏิวาเต, น จาปิ โอณตุณฺณเต’’ติฯ –
อาทินา นเยน มงฺคลสุตฺตวณฺณนายํ วุตฺตเมวฯ
เอวํ เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต พฺราหฺมณมหาสาลา ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘กิํ ต’’นฺติ? ‘‘สนฺทิสฺสนฺติ นุ โข’’ติอาทิฯ ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวฯ เกวลญฺเหตฺถ พฺราหฺมณานํ พฺราหฺมณธมฺเมติ เทสกาลาทิธมฺเม ฉฑฺเฑตฺวา โย พฺราหฺมณธมฺโม, ตสฺมิํเยวฯ เตน หิ พฺราหฺมณาติ ยสฺมา มํ ตุมฺเห ยาจิตฺถ, ตสฺมา พฺราหฺมณา สุณาถ, โสตํ โอทหถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ, โยนิโส มนสิ กโรถฯ ตถา ปโยคสุทฺธิยา สุณาถ, อาสยสุทฺธิยา สาธุกํ มนสิ กโรถฯ อวิกฺเขเปน สุณาถ, ปคฺคเหน สาธุกํ มนสิ กโรถาติอาทินา นเยน เอเตสํ ปทานํ ปุพฺเพ อวุตฺโตปิ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ อถ ภควตา วุตฺตํ ตํ วจนํ สมฺปฏิจฺฉนฺตา ‘‘เอวํ โภ’’ติ โข เต พฺราหฺมณมหาสาลา ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ, ภควโต วจนํ อภิมุขา หุตฺวา อสฺโสสุํฯ อถ วา ปฏิสฺสุณิํสุฯ ‘‘สุณาถ สาธุกํ มนสิ กโรถา’’ติ วุตฺตมตฺถํ กตฺตุกามตาย ปฏิชานิํสูติ วุตฺตํ โหติฯ อถ เตสํ เอวํ ปฏิสฺสุตวตํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘กิํ ต’’นฺติ? ‘‘อิสโย ปุพฺพกา’’ติอาทิฯ
[287] ตตฺถ ปฐมคาถาย ตาว สญฺญตตฺตาติ สีลสํยเมน สํยตจิตฺตาฯ ตปสฺสิโนติ อินฺทฺริยสํวรตปยุตฺตาฯ อตฺตทตฺถมจาริสุนฺติ มนฺตชฺเฌนพฺรหฺมวิหารภาวนาทิํ อตฺตโน อตฺถํ อกํสุฯ เสสํ ปากฏเมวฯ
[288] ทุติยคาถาทีสุปิ อยํ สงฺเขปวณฺณนา – น ปสู พฺราหฺมณานาสุนฺติ โปราณานํ พฺราหฺมณานํ ปสู น อาสุํ, น เต ปสุปริคฺคหมกํสุฯ
น หิรญฺญํ น ธานิยนฺติ หิรญฺญญฺจ พฺราหฺมณานํ อนฺตมโส ชตุมาสโกปิ นาโหสิ , ตถา วีหิสาลิยวโคธูมาทิ ปุพฺพณฺณาปรณฺณเภทํ ธานิยมฺปิ เตสํ นาโหสิฯ เต หิ นิกฺขิตฺตชาตรูปรชตา อสนฺนิธิการกาว หุตฺวา เกวลํ สชฺฌายธนธญฺญา อตฺตโน มนฺตชฺเฌนสงฺขาเตเนว ธเนน ธญฺเญน จ สมนฺนาคตา อเหสุํฯ โย จายํ เมตฺตาทิวิหาโร เสฏฺฐตฺตา อนุคามิกตฺตา จ พฺรหฺมนิธีติ วุจฺจติ, ตญฺจ พฺรหฺมํ นิธิมปาลยุํ สทา ตสฺส ภาวนานุโยเคนฯ
[289] เอวํ วิหารีนํ ยํ เนสํ ปกตํ อาสิ, ยํ เอเตสํ ปกตํ เอเต พฺราหฺมเณ อุทฺทิสฺส กตํ อโหสิฯ ทฺวารภตฺตํ อุปฏฺฐิตนฺติ ‘‘พฺราหฺมณานํ ทสฺสามา’’ติ สชฺเชตฺวา เตหิ เตหิ ทายเกหิ อตฺตโน อตฺตโน ฆรทฺวาเร ฐปิตภตฺตํฯ สทฺธาปกตนฺติ สทฺธาย ปกตํ, สทฺธาเทยฺยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอสานนฺติ เอสนฺตีติ เอสา, เตสํ เอสานํ, เอสมานานํ ปริเยสมานานนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ทาตเวติ ทาตพฺพํฯ ตทมญฺญิสุนฺติ ตํ อมญฺญิํสุ, ตํ ทฺวาเร สชฺเชตฺวา ฐปิตํ ภตฺตํ สทฺธาเทยฺยํ ปริเยสมานานํ เอเตสํ พฺราหฺมณานํ ทาตพฺพํ อมญฺญิํสุ ทายกา ชนา, น ตโต ปรํฯ อนตฺถิกา หิ เต อญฺเญน อเหสุํ, เกวลํ ฆาสจฺฉาทนปรมตาย สนฺตุฏฺฐาติ อธิปฺปาโยฯ
[290] นานารตฺเตหีติ นานาวิธราครตฺเตหิ วตฺเถหิ วิจิตฺรตฺถรณตฺถเตหิ, สยเนหิ เอกภูมิกทฺวิภูมิกาทิปาสาทวเรหิฯ อาวสเถหีติ เอวรูเปหิ อุปกรเณหิฯ ผีตา ชนปทา รฏฺฐา เอเกกปฺปเทสภูตา ชนปทา จ เกจิ เกจิ สกลรฏฺฐา จ ‘‘นโม พฺราหฺมณาน’’นฺติ สายํ ปาตํ พฺราหฺมเณ เทเว วิย นมสฺสิํสุฯ
[291] เต เอวํ นมสฺสิยมานา โลเกน อวชฺฌา พฺราหฺมณา อาสุํ, น เกวลญฺจ อวชฺฌา, อเชยฺยา วิหิํสิตุมฺปิ อนภิภวนียตฺตา อเชยฺยา จ อเหสุํฯ กิํ การณา? ธมฺมรกฺขิตา, ยสฺมา ธมฺเมน รกฺขิตาฯ เต หิ ปญฺจ วรสีลธมฺเม รกฺขิํสุ, ‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริ’’นฺติ (ชา. 1.10.102; 1.15.385) ธมฺมรกฺขิตา หุตฺวา อวชฺฌา อเชยฺยา จ อเหสุนฺติ อธิปฺปาโยฯ
น เน โกจิ นิวาเรสีติ เต พฺราหฺมเณ กุลานํ ทฺวาเรสุ สพฺพโส พาหิเรสุ จ อพฺภนฺตเรสุ จ สพฺพทฺวาเรสุ ยสฺมา เตสุ ปิยสมฺมเตสุ วรสีลสมนฺนาคเตสุ มาตาปิตูสุ วิย อติวิสฺสตฺถา มนุสฺสา อเหสุํ, ตสฺมา ‘‘อิทํ นาม ฐานํ ตยา น ปวิสิตพฺพ’’นฺติ น โกจิ นิวาเรสิฯ
[292] เอวํ ธมฺมรกฺขิตา กุลทฺวาเรสุ อนิวาริตา จรนฺตา อฏฺฐ จ จตฺตาลีสญฺจาติ อฏฺฐจตฺตาลีสํ วสฺสานิ กุมารภาวโต ปภุติ จรเณน โกมารํ พฺรหฺมจริยํ จริํสุ เตฯ เยปิ พฺราหฺมณจณฺฑาลา อเหสุํ, โก ปน วาโท พฺรหฺมสมาทีสูติ เอวเมตฺถ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ เอวํ พฺรหฺมจริยํ จรนฺตา เอว หิ วิชฺชาจรณปริเยฏฺฐิํ อจรุํ พฺราหฺมณา ปุเร, น อพฺรหฺมจาริโน หุตฺวาฯ ตตฺถ วิชฺชาปริเยฏฺฐีติ มนฺตชฺเฌนํฯ วุตฺตญฺเจตํ ‘‘โส อฏฺฐจตฺตาลีส วสฺสานิ โกมารํ พฺรหฺมจริยํ จรติ มนฺเต อธียมาโน’’ติ (อ. นิ. 5.192)ฯ จรณปริเยฏฺฐีติ สีลรกฺขณํฯ ‘‘วิชฺชาจรณปริเยฏฺฐุ’’นฺติปิ ปาโฐ, วิชฺชาจรณํ ปริเยสิตุํ อจรุนฺติ อตฺโถฯ
[293] ยถาวุตฺตญฺจ กาลํ พฺรหฺมจริยํ จริตฺวา ตโต ปรํ ฆราวาสํ กปฺเปนฺตาปิ น พฺราหฺมณา อญฺญมคมุํ ขตฺติยํ วา เวสฺสาทีสุ อญฺญตรํ วา, เย อเหสุํ เทวสมา วา มริยาทา วาติ อธิปฺปาโยฯ ตถา สตํ วา สหสฺสํ วา ทตฺวา นปิ ภริยํ กิณิํสุ เต, เสยฺยถาปิ เอตรหิ เอกจฺเจ กิณนฺติฯ เต หิ ธมฺเมน ทารํ ปริเยสนฺติฯ กถํ? อฏฺฐจตฺตาลีสํ วสฺสานิ พฺรหฺมจริยํ จริตฺวา พฺราหฺมณา กญฺญาภิกฺขํ อาหิณฺฑนฺติ – ‘‘อหํ อฏฺฐจตฺตาลีส วสฺสานิ จิณฺณพฺรหฺมจริโย, ยทิ วยปฺปตฺตา ทาริกา อตฺถิ, เทถ เม’’ติฯ ตโต ยสฺส วยปฺปตฺตา ทาริกา โหติ, โส ตํ อลงฺกริตฺวา นีหริตฺวา ทฺวาเร ฐิตสฺเสว พฺราหฺมณสฺส หตฺเถ อุทกํ อาสิญฺจนฺโต ‘‘อิมํ เต, พฺราหฺมณ, ภริยํ โปสาวนตฺถาย ทมฺมี’’ติ วตฺวา เทติฯ
กสฺมา ปน เต เอวํ จิรํ พฺรหฺมจริยํ จริตฺวาปิ ทารํ ปริเยสนฺติ, น ยาวชีวํ พฺรหฺมจาริโน โหนฺตีติ? มิจฺฉาทิฏฺฐิวเสนฯ เตสญฺหิ เอวํทิฏฺฐิ โหติ – ‘‘โย ปุตฺตํ น อุปฺปาเทติ, โส กุลวํสจฺเฉทกโร โหติ, ตโต นิรเย ปจฺจตี’’ติฯ จตฺตาโร กิร อภายิตพฺพํ ภายนฺติ คณฺฑุปฺปาโท กิกี กุนฺตนี พฺราหฺมณาติฯ
คณฺฑุปฺปาทา กิร มหาปถวิยา ขยภเยน มตฺตโภชิโน โหนฺติ, น พหุํ มตฺติกํ ขาทนฺติฯ กิกี สกุณิกา อากาสปตนภเยน อณฺฑสฺส อุปริ อุตฺตานา เสติฯ กุนฺตนี สกุณิกา ปถวิกมฺปนภเยน ปาเทหิ ภูมิํ น สุฏฺฐุ อกฺกมติฯ พฺราหฺมณา กุลวํสูปจฺเฉทภเยน ทารํ ปริเยสนฺติฯ อาห เจตฺถ –
‘‘คณฺฑุปฺปาโท กิกี เจว, กุนฺตี พฺราหฺมณธมฺมิโก;
เอเต อภยํ ภายนฺติ, สมฺมูฬฺหา จตุโร ชนา’’ติฯ
เอวํ ธมฺเมน ทารํ ปริเยสิตฺวาปิ จ สมฺปิเยเนว สํวาสํ สงฺคนฺตฺวา สมโรจยุํ, สมฺปิเยเนว อญฺญมญฺญํ เปเมเนว กาเยน จ จิตฺเตน จ มิสฺสีภูตา สงฺฆฏิตา สํสฏฺฐา หุตฺวา สํวาสํ สมโรจยุํ, น อปฺปิเยน น นิคฺคเหน จาติ วุตฺตํ โหติฯ
[294] เอวํ สมฺปิเยเนว สํวาสํ กโรนฺตาปิ จ อญฺญตฺร ตมฺหาติ, โย โส อุตุสมโย, ยมฺหิ สมเย พฺราหฺมณี พฺราหฺมเณน อุปคนฺตพฺพา, อญฺญตฺร ตมฺหา สมยา ฐเปตฺวา ตํ สมยํ อุตุโต วิรตํ อุตุเวรมณิํ ปติ ภริยํ, ยาว ปุน โส สมโย อาคจฺฉติ, ตาว อฏฺฐตฺวา อนฺตราเยวฯ เมถุนํ ธมฺมนฺติ เมถุนาย ธมฺมายฯ สมฺปทานวจนปตฺติยา กิเรตํ อุปโยควจนํฯ นาสฺสุ คจฺฉนฺตีติ เนว คจฺฉนฺติฯ พฺราหฺมณาติ เย โหนฺติ เทวสมา จ มริยาทา จาติ อธิปฺปาโยฯ
[295] อวิเสเสน ปน สพฺเพปิ พฺรหฺมจริยญฺจ…เป.… อวณฺณยุํฯ ตตฺถ พฺรหฺมจริยนฺติ เมถุนวิรติฯ สีลนฺติ เสสานิ จตฺตาริ สิกฺขาปทานิฯ อชฺชวนฺติ อุชุภาโว, อตฺถโต อสฐตา อมายาวิตา จฯ มทฺทวนฺติ มุทุภาโว, อตฺถโต อตฺถทฺธตา อนติมานิตา จฯ ตโปติ อินฺทฺริยสํวโรฯ โสรจฺจนฺติ สุรตภาโว สุขสีลตา อปฺปฏิกูลสมาจารตาฯ อวิหิํสาติ ปาณิอาทีหิ อวิเหสิกชาติกตา สกรุณภาโวฯ ขนฺตีติ อธิวาสนกฺขนฺติฯ อิจฺเจเต คุเณ อวณฺณยุํฯ เยปิ นาสกฺขิํสุ สพฺพโส ปฏิปตฺติยา อาราเธตุํ, เตปิ ตตฺถ สารทสฺสิโน หุตฺวา วาจาย วณฺณยิํสุ ปสํสิํสุฯ
[296] เอวํ วณฺเณนฺตานญฺจ โย เนสํ…เป.… นาคมา, โย เอเตสํ พฺราหฺมณานํ ปรโม พฺรหฺมา อโหสิ, พฺรหฺมสโม นาม อุตฺตโม พฺราหฺมโณ อโหสิ, ทฬฺเหน ปรกฺกเมน สมนฺนาคตตฺตา ทฬฺหปรกฺกโมฯ ส วาติ วิภาวเน วา-สทฺโท, เตน โส เอวรูโป พฺราหฺมโณติ ตเมว วิภาเวติฯ เมถุนํ ธมฺมนฺติ เมถุนสมาปตฺติํฯ สุปินนฺเตปิ นาคมาติ สุปิเนปิ น อคมาสิฯ
[297] ตโต ตสฺส วตฺตํ…เป.… อวณฺณยุํฯ อิมาย คาถาย นวมคาถาย วุตฺตคุเณเยว อาทิอนฺตวเสน นิทฺทิสนฺโต เทวสเม พฺราหฺมเณ ปกาเสติฯ เต หิ วิญฺญุชาติกา ปณฺฑิตา ตสฺส พฺรหฺมสมสฺส พฺราหฺมณสฺส วตฺตํ อนุสิกฺขนฺติ ปพฺพชฺชาย ฌานภาวนาย จ, เต จ อิเม พฺรหฺมจริยาทิคุเณ ปฏิปตฺติยา เอว วณฺณยนฺตีติฯ เต สพฺเพปิ พฺราหฺมณา ปญฺจกนิปาเต โทณสุตฺเต (อ. นิ. 5.192) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ
[298] อิทานิ มริยาเท พฺราหฺมเณ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘ตณฺฑุลํ สยน’’นฺติฯ ตสฺสตฺโถ – เตสุ เย โหนฺติ มริยาทา, เต พฺราหฺมณา สเจ ยญฺญํ กปฺเปตุกามา โหนฺติ, อถ อามกธญฺญปฏิคฺคหณา ปฏิวิรตตฺตา นานปฺปการกํ ตณฺฑุลญฺจ, มญฺจปีฐาทิเภทํ สยนญฺจ, โขมาทิเภทํ วตฺถญฺจ, โคสปฺปิติลเตลาทิเภทํ สปฺปิเตลญฺจ ยาจิย ธมฺเมน, ‘‘อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺฐนฺติ, เอสา อริยาน ยาจนา’’ติ เอวํ วุตฺเตน อุทฺทิสฺสฐานสงฺขาเตน ธมฺเมน ยาจิตฺวา, อถ โย ยํ อิจฺฉติ ทาตุํ, เตน ตํ ทินฺนตณฺฑุลาทิํ สโมธาเนตฺวา สํกฑฺฒิตฺวาฯ ‘‘สมุทาเนตฺวา’’ติปิ ปาโฐ, เอโกเยวตฺโถฯ ตโต ยญฺญมกปฺปยุนฺติ ตโต คเหตฺวา ทานมกํสุ ฯ
[299] กโรนฺตา จ เอวเมตสฺมิํ อุปฏฺฐิตสฺมิํ ทานสงฺขาเต ยญฺญสฺมิํ นาสฺสุ คาโว หนิํสุ เต, น เต คาวิโย หนิํสุฯ คาวีมุเขน เจตฺถ สพฺพปาณา วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ กิํการณา น หนิํสูติ? พฺรหฺมจริยาทิคุณยุตฺตตฺตาฯ อปิจ วิเสสโต ยถา มาตา…เป.… นาสฺสุ คาโว หนิํสุ เตฯ ตตฺถ ยาสุ ชายนฺติ โอสธาติ ยาสุ ปิตฺตาทีนํ เภสชฺชภูตา ปญฺจ โครสา ชายนฺติฯ
[300] อนฺนทาติอาทีสุ ยสฺมา ปญฺจ โครเส ปริภุญฺชนฺตานํ ขุทา วูปสมฺมติ, พลํ วฑฺฒติ, ฉวิวณฺโณ วิปฺปสีทติ, กายิกมานสิกํ สุขํ อุปฺปชฺชติ , ตสฺมา อนฺนทา พลทา วณฺณทา สุขทา เจตาติ เวทิตพฺพาฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ
[301] เอวํ เต ยญฺเญสุ คาโว อหนนฺตา ปุญฺญปฺปภาวานุคฺคหิตสรีรา สุขุมาลา…เป.… สุขเมธิตฺถ ยํ ปชาฯ ตตฺถ สุขุมาลา มุทุตลุณหตฺถปาทาทิตาย, มหากายา อาโรหปริณาหสมฺปตฺติยา, วณฺณวนฺโต สุวณฺณวณฺณตาย สณฺฐานยุตฺตตาย จ, ยสสฺสิโน ลาภปริวารสมฺปทายฯ เสหิ ธมฺเมหีติ สเกหิ จาริตฺเตหิฯ กิจฺจากิจฺเจสุ อุสฺสุกาติ กิจฺเจสุ ‘‘อิทํ กาตพฺพํ’’, อกิจฺเจสุ ‘‘อิทํ น กาตพฺพ’’นฺติ อุสฺสุกฺกมาปนฺนา หุตฺวาติ อตฺโถฯ เอวํ เต โปราณา พฺราหฺมณา เอวรูปา หุตฺวา ทสฺสนียา ปสาทนียา โลกสฺส ปรมทกฺขิเณยฺยา อิมาย ปฏิปตฺติยา ยาว โลเก อวตฺติํสุ, ตาว วิคตอีติภยุปทฺทวา หุตฺวา นานปฺปการกํ สุขํ เอธิตฺถ ปาปุณิ, สุขํ วา เอธิตฺถ สุขํ วุฑฺฒิํ อคมาสิฯ อยํ ปชาติ สตฺตโลกํ นิทสฺเสติฯ
[302-3] กาลจฺจเยน ปน สมฺภินฺนมริยาทภาวํ อาปชฺชิตุกามานํ เตสํ อาสิ วิปลฺลาโส…เป.… ภาคโส มิเตฯ ตตฺถ วิปลฺลาโสติ วิปรีตสญฺญาฯ อณุโต อณุนฺติ ลามกฏฺเฐน ปริตฺตฏฺเฐน อปฺปสฺสาทฏฺเฐน อณุภูตโต กามคุณโต อุปฺปนฺนํ ฌานสามญฺญนิพฺพานสุขานิ อุปนิธาย สงฺขฺยมฺปิ อนุปคมเนน อณุํ กามสุขํ, โลกุตฺตรสุขํ วา อุปนิธาย อณุภูตโต อตฺตนา ปฏิลทฺธโลกิยสมาปตฺติสุขโต อณุํ อปฺปกโตปิ อปฺปกํ กามสุขํ ทิสฺวาติ อธิปฺปาโยฯ ราชิโน จาติ รญฺโญ จฯ วิยาการนฺติ สมฺปตฺติํฯ อาชญฺญสํยุตฺเตติ อสฺสาชานียสํยุตฺเตฯ สุกเตติ ทารุกมฺมโลหกมฺเมน สุนิฏฺฐิเตฯ จิตฺตสิพฺพเนติ สีหจมฺมาทีหิ อลงฺกรณวเสน จิตฺรสิพฺพเนฯ นิเวสเนติ ฆรวตฺถูนิฯ นิเวเสติ ตตฺถ ปติฏฺฐาปิตฆรานิฯ วิภตฺเตติ อายามวิตฺถารวเสน วิภตฺตานิฯ ภาคโส มิเตติ องฺคณทฺวารปาสาทกูฏาคาราทิวเสน โกฏฺฐาสํ โกฏฺฐาสํ กตฺวา มิตานิฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? เตสํ พฺราหฺมณานํ อณุโต อณุสญฺญิตํ กามสุขญฺจ รญฺโญ พฺยาการญฺจ อลงฺกตนาริโย จ วุตฺตปฺปกาเร รเถ จ นิเวสเน นิเวเส จ ทิสฺวา ทุกฺเขสุเยว เอเตสุ วตฺถูสุ ‘‘สุข’’นฺติ ปวตฺตตฺตา ปุพฺเพ ปวตฺตเนกฺขมฺมสญฺญาวิปลฺลาสสงฺขาตา วิปรีตสญฺญา อาสิฯ
[304] เต เอวํ วิปรีตสญฺญา หุตฺวา โคมณฺฑลปริพฺยูฬฺหํ…เป.… พฺราหฺมณาฯ ตตฺถ โคมณฺฑลปริพฺยูฬฺหนฺติ โคยูเถหิ ปริกิณฺณํฯ นารีวรคณายุตนฺติ วรนารีคณสํยุตฺตํฯ อุฬารนฺติ วิปุลํ ฯ มานุสํ โภคนฺติ มนุสฺสานํ นิเวสนาทิโภควตฺถุํฯ อภิชฺฌายิํสูติ ‘‘อโห วติทํ อมฺหากํ อสฺสา’’ติ ตณฺหํ วฑฺเฒตฺวา อภิปตฺถยมานา ฌายิํสุฯ
[305] เอวํ อภิชฺฌายนฺตา จ ‘‘เอเต มนุสฺสา สุนฺหาตา สุวิลิตฺตา กปฺปิตเกสมสฺสู อามุตฺตมณิอาภรณา ปญฺจหิ กามคุเณหิ ปริจาเรนฺติ, มยํ ปน เอวํ เตหิ นมสฺสิยมานาปิ เสทมลกิลิฏฺฐคตฺตา ปรูฬฺหกจฺฉนขโลมา โภครหิตา ปรมการุญฺญตํ ปตฺตา วิหรามฯ เอเต จ หตฺถิกฺขนฺธอสฺสปิฏฺฐิสิวิกาสุวณฺณรถาทีหิ วิจรนฺติ, มยํ ปาเทหิฯ เอเต ทฺวิภูมิกาทิปาสาทตเลสุ วสนฺติ, มยํ อรญฺญรุกฺขมูลาทีสุฯ เอเต จ โคนกาทีหิ อตฺถรเณหิ อตฺถตาสุ วรเสยฺยาสุ สยนฺติ, มยํ ตฏฺฏิกาจมฺมขณฺฑาทีนิ อตฺถริตฺวา ภูมิยํฯ เอเต นานารสานิ โภชนานิ ภุญฺชนฺติ, มยํ อุญฺฉาจริยาย ยาเปมฯ กถํ นุ โข มยมฺปิ เอเตหิ สทิสา ภเวยฺยามา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ธนํ อิจฺฉิตพฺพํ, น สกฺกา ธนรหิเตหิ อยํ สมฺปตฺติ ปาปุณิตุ’’นฺติ จ อวธาเรตฺวา เวเท ภินฺทิตฺวา ธมฺมยุตฺเต ปุราณมนฺเต นาเสตฺวา อธมฺมยุตฺเต กูฏมนฺเต คนฺเถตฺวา ธนตฺถิกา โอกฺกากราชานมุปสงฺกมฺม โสตฺถิวจนาทีนิ ปยุญฺชิตฺวา ‘‘อมฺหากํ, มหาราช, พฺราหฺมณวํเส ปเวณิยา อาคตํ โปราณมนฺตปทํ อตฺถิ, ตํ มยํ อาจริยมุฏฺฐิตาย น กสฺสจิ ภณิมฺหา, ตํ มหาราชา โสตุมรหตี’’ติ จ วตฺวา อสฺสเมธาทิยญฺญํ วณฺณยิํสุฯ วณฺณยิตฺวา จ ราชานํ อุสฺสาเหนฺตา ‘‘ยช, มหาราช, เอวํ ปหูตธนธญฺโญ ตฺวํ, นตฺถิ เต ยญฺญสมฺภารเวกลฺลํ, เอวญฺหิ เต ยชโต สตฺตกุลปริวฏฺฏา สคฺเค อุปฺปชฺชิสฺสนฺตี’’ติ อโวจุํฯ เตน เนสํ ตํ ปวตฺติํ ทสฺเสนฺโต อาห ภควา ‘‘เต ตตฺถ มนฺเต…เป.… พหุ เต ธน’’นฺติฯ
ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ, ยํ โภคมภิชฺฌายิํสุ, ตนฺนิมิตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ นิมิตฺตตฺเถ หิ เอตํ ภุมฺมวจนํฯ ตทุปาคมุนฺติ ตทา อุปาคมุํฯ ปหูตธนธญฺโญสีติ ปหูตธนธญฺโญ ภวิสฺสสิ, อภิสมฺปรายนฺติ อธิปฺปาโยฯ อาสํสายญฺหิ อนาคเตปิ วตฺตมานวจนํ อิจฺฉนฺติ สทฺทโกวิทาฯ
ยชสฺสูติ ยชาหิฯ วิตฺตํ ธนนฺติ ชาตรูปาทิรตนเมว วิตฺติการณโต วิตฺตํ, สมิทฺธิการณโต ธนนฺติ วุตฺตํฯ อถ วา วิตฺตนฺติ วิตฺติการณภูตเมว อาภรณาทิ อุปกรณํ, ยํ ‘‘ปหูตวิตฺตูปกรโณ’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.331) อาคจฺฉติฯ ธนนฺติ หิรญฺญสุวณฺณาทิฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? เต พฺราหฺมณา มนฺเต คนฺเถตฺวา ตทา โอกฺกากํ อุปาคมุํฯ กินฺติ? ‘‘มหาราช, พหู เต วิตฺตญฺจ ธนญฺจ, ยชสฺสุ, อายติมฺปิ ปหูตธนธญฺโญ ภวิสฺสสี’’ติฯ
[306] เอวํ การณํ วตฺวา สญฺญาเปนฺเตหิ ตโต จ ราชา…เป.… อทา ธนํฯ ตตฺถ สญฺญตฺโตติ ญาปิโตฯ รเถสโภติ มหารเถสุ ขตฺติเยสุ อกมฺปิยฏฺเฐน อุสภสทิโสฯ ‘‘อสฺสเมธ’’นฺติอาทีสุ อสฺสเมตฺถ เมธนฺตีติ อสฺสเมโธ, ทฺวีหิ ปริยญฺเญหิ ยชิตพฺพสฺส เอกวีสติยูปสฺส ฐเปตฺวา ภูมิญฺจ ปุริเส จ อวเสสสพฺพวิภวทกฺขิณสฺส ยญฺญสฺเสตํ อธิวจนํฯ ปุริสเมตฺถ เมธนฺตีติ ปุริสเมโธ, จตูหิ ปริยญฺเญหิ ยชิตพฺพสฺส สทฺธิํ ภูมิยา อสฺสเมเธ วุตฺตวิภวทกฺขิณสฺส ยญฺญสฺเสตํ อธิวจนํฯ สมฺมเมตฺถ ปาสนฺตีติ สมฺมาปาโส, ทิวเส ทิวเส สมฺมํ ขิปิตฺวา ตสฺส ปติโตกาเส เวทิํ กตฺวา สํหาริเมหิ ยูปาทีหิ สรสฺสตินทิยา นิมุคฺโคกาสโต ปภุติ ปฏิโลมํ คจฺฉนฺเตน ยชิตพฺพสฺส สตฺรยาคสฺเสตํ อธิวจนํฯ วาชเมตฺถ ปิวนฺตีติ วาชเปยฺโยฯ เอเกน ปริยญฺเญน สตฺตรสหิ ปสูหิ ยชิตพฺพสฺส เพลุวยูปสฺส สตฺตรสกทกฺขิณสฺส ยญฺญสฺเสตํ อธิวจนํฯ นตฺถิ เอตฺถ อคฺคฬาติ นิรคฺคโฬ, นวหิ ปริยญฺเญหิ ยชิตพฺพสฺส สทฺธิํ ภูมิยา จ ปุริเสหิ จ อสฺสเมเธ วุตฺตวิภวทกฺขิณสฺส สพฺพเมธปริยายนามสฺส อสฺสเมธวิกปฺปสฺเสตํ อธิวจนํฯ เสสเมตฺถ ปากฏเมวฯ
[307-8] อิทานิ ยํ วุตฺตํ ‘‘พฺราหฺมณานมทา ธน’’นฺติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘คาโว สยนญฺจา’’ติ คาถาทฺวยมาหฯ
โส หิ ราชา ‘‘ทีฆรตฺตํ ลูขาหาเรน กิลนฺตา ปญฺจ โครเส ปริภุญฺชนฺตู’’ติ เนสํ สปุงฺควานิ โคยูถาเนว อทาสิ, ตถา ‘‘ทีฆรตฺตํ ถณฺฑิลสายิตาย ถูลสาฏกนิวาสเนน เอกเสยฺยาย ปาทจาเรน รุกฺขมูลาทิวาเสน จ กิลนฺตา โคนกาทิอตฺถตวรสยนาทีสุ สุขํ อนุโภนฺตู’’ติ เนสํ มหคฺฆานิ สยนาทีนิ จ อทาสิฯ เอวเมตํ นานปฺปการกํ อญฺญญฺจ หิรญฺญสุวณฺณาทิธนํ อทาสิฯ เตนาห ภควา – ‘‘คาโว สยนญฺจ วตฺถญฺจ…เป.… พฺราหฺมณานมทา ธน’’นฺติฯ
[309-10] เอวํ ตสฺส รญฺโญ สนฺติกา เต จ ตตฺถ…เป.… ปุน มุปาคมุํฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ตสฺส รญฺโญ สนฺติกา เต พฺราหฺมณา เตสุ ยาเคสุ ธนํ ลภิตฺวา ทีฆรตฺตํ ทิวเส ทิวเส เอวเมว ฆาสจฺฉาทนํ ปริเยสิตฺวา นานปฺปการกํ วตฺถุกาม สนฺนิธิํ สมโรจยุํฯ ตโต เตสํ อิจฺฉาวติณฺณานํ ขีราทิปญฺจโครสสฺสาทวเสน รสตณฺหาย โอติณฺณจิตฺตานํ ‘‘ขีราทีนิปิ ตาว คุนฺนํ สาทูนิ, อทฺธา อิมาสํ มํสํ สาทุตรํ ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ มํสํ ปฏิจฺจ ภิยฺโย ตณฺหา ปวฑฺฒถฯ ตโต จินฺเตสุํ – ‘‘สเจ มยํ มาเรตฺวา ขาทิสฺสาม, คารยฺหา ภวิสฺสาม, ยํนูน มนฺเต คนฺเถยฺยามา’’ติฯ อถ ปุนปิ เวทํ ภินฺทิตฺวา ตทนุรูเป เต ตตฺถ มนฺเต คนฺเถตฺวา เต พฺราหฺมณา ตนฺนิมิตฺตํ กูฏมนฺเต คนฺเถตฺวา โอกฺกากราชานํ ปุน อุปาคมิํสุฯ อิมมตฺถํ ภาสมานา ‘‘ยถา อาโป จ…เป.… พหุ เต ธน’’นฺติฯ
กิํ วุตฺตํ โหติ? อมฺหากํ, มหาราช, มนฺเตสุ เอตทาคตํ ยถา อาโป หตฺถโธวนาทิสพฺพกิจฺเจสุ ปาณีนํ อุปโยคํ คจฺฉติ, นตฺถิ เตสํ ตโตนิทานํ ปาปํฯ กสฺมา? ยสฺมา ปริกฺขาโร โส หิ ปาณินํ, อุปกรณตฺถาย อุปฺปนฺโนติ อธิปฺปาโยฯ ยถา จายํ มหาปถวี คมนฏฺฐานาทิสพฺพกิจฺเจสุ กหาปณสงฺขาตํ หิรญฺญํ สุวณฺณรชตาทิเภทํ ธนํ, ยวโคธูมาทิเภทํ ธานิยญฺจ, สํโวหาราทิสพฺพกิจฺเจสุ อุปโยคํ คจฺฉติ, เอวํ คาโว มนุสฺสานํ สพฺพกิจฺเจสุ อุปโยคคมนตฺถาย อุปฺปนฺนาฯ ตสฺมา เอตา หนิตฺวา นานปฺปการเก ยาเค ยชสฺสุ พหุ เต วิตฺตํ, ยชสฺสุ พหุ เต ธนนฺติฯ
[311-12] เอวํ ปุริมนเยเนว ตโต จ ราชา…เป.… อฆาตยิ, ยํ ตโต ปุพฺเพ กญฺจิ สตฺตํ น ปาทา…เป.… ฆาตยิฯ
ตทา กิร พฺราหฺมณา ยญฺญาวาฏํ คาวีนํ ปูเรตฺวา มงฺคลอุสภํ พนฺธิตฺวา รญฺโญ มูลํ เนตฺวา ‘‘มหาราช, โคเมธยญฺญํ ยชสฺสุ, เอวํ เต พฺรหฺมโลกสฺส มคฺโค วิสุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ อาหํสุฯ ราชา กตมงฺคลกิจฺโจ ขคฺคํ คเหตฺวา ปุงฺคเวน สห อเนกสตสหสฺสา คาโว มาเรสิฯ พฺราหฺมณา ยญฺญาวาเฏ มํสานิ ฉินฺทิตฺวา ขาทิํสุ, ปีตโกทาตรตฺตกมฺพเล จ ปารุปิตฺวา มาเรสุํฯ ตทุปาทาย กิร คาโว ปารุเต ทิสฺวา อุพฺพิชฺชนฺติฯ เตนาห ภควา – ‘‘น ปาทา…เป.… ฆาตยี’’ติฯ
[313] ตโต เทวาติ เอวํ ตสฺมิํ ราชินิ คาวิโย ฆาเตตุมารทฺเธ อถ ตทนนฺตรเมว ตํ โคฆาตกํ ทิสฺวา เอเต จาตุมหาราชิกาทโย เทวา จ, ปิตโรติ พฺราหฺมเณสุ ลทฺธโวหารา พฺรหฺมาโน จ, สกฺโก เทวานมินฺโท จ, ปพฺพตปาทนิวาสิโน ทานวยกฺขสญฺญิตา อสุรรกฺขสา จ ‘‘อธมฺโม อธมฺโม’’ติ เอวํ วาจํ นิจฺฉาเรนฺตา ‘‘ธิ มนุสฺสา, ธิ มนุสฺสา’’ติ จ วทนฺตา ปกฺกนฺทุํฯ เอวํ ภูมิโต ปภุติ โส สทฺโท มุหุตฺเตน ยาว พฺรหฺมโลกา อคมาสิ, เอกธิกฺการปริปุณฺโณ โลโก อโหสิฯ กิํ การณํ? ยํ สตฺถํ นิปตี คเว, ยสฺมา คาวิมฺหิ สตฺถํ นิปตีติ วุตฺตํ โหติฯ
[314] น เกวลญฺจ เทวาทโย ปกฺกนฺทุํ, อยมญฺโญปิ โลเก อนตฺโถ อุทปาทิ – เย หิ เต ตโย โรคา ปุเร อาสุํ, อิจฺฉา อนสนํ ชรา, กิญฺจิ กิญฺจิเทว ปตฺถนตณฺหา จ ขุทา จ ปริปากชรา จาติ วุตฺตํ โหติฯ เต ปสูนญฺจ สมารมฺภา, อฏฺฐานวุติมาคมุํ, จกฺขุโรคาทินา เภเทน อฏฺฐนวุติภาวํ ปาปุณิํสูติ อตฺโถฯ
[315] อิทานิ ภควา ตํ ปสุสมารมฺภํ นินฺทนฺโต อาห ‘‘เอโส อธมฺโม’’ติฯ ตสฺสตฺโถ เอโส ปสุสมารมฺภสงฺขาโต กายทณฺฑาทีนํ ติณฺณํ ทณฺฑานํ อญฺญตรทณฺฑภูโต ธมฺมโต อเปตตฺตา อธมฺโม โอกฺกนฺโต อหุ, ปวตฺโต อาสิ, โส จ โข ตโต ปภุติ ปวตฺตตฺตา ปุราโณ, ยสฺส โอกฺกมนโต ปภุติ เกนจิ ปาทาทินา อหิํสนโต อทูสิกาโย คาโว หญฺญนฺติฯ ยา ฆาเตนฺตา ธมฺมา ธํสนฺติ จวนฺติ ปริหายนฺติ ยาชกา ยญฺญยาชิโน ชนาติฯ
[316] เอวเมโส อณุธมฺโมติ เอวํ เอโส ลามกธมฺโม หีนธมฺโม, อธมฺโมติ วุตฺตํ โหติฯ
ยสฺมา วา เอตฺถ ทานธมฺโมปิ อปฺปโก อตฺถิ , ตสฺมา ตํ สนฺธายาห ‘‘อณุธมฺโม’’ติฯ โปราโณติ ตาว จิรกาลโต ปภุติ ปวตฺตตฺตา โปราโณฯ วิญฺญูหิ ปน ครหิตตฺตา วิญฺญูครหิโตติ เวทิตพฺโพฯ ยสฺมา จ วิญฺญุครหิโต, ตสฺมา ยตฺถ เอทิสกํ ปสฺสติ, ยาชกํ ครหตี ชโนฯ กถํ? ‘‘อพฺพุทํ พฺราหฺมเณหิ อุปฺปาทิตํ, คาโว วธิตฺวา มํสํ ขาทนฺตี’’ติ เอวมาทีนิ วตฺวาติ อยเมตฺถ อนุสฺสโวฯ
[317] เอวํ ธมฺเม วิยาปนฺเนติ เอวํ โปราเณ พฺราหฺมณธมฺเม นฏฺเฐฯ ‘‘วิยาวตฺเต’’ติปิ ปาโฐ, วิปริวตฺติตฺวา อญฺญถา ภูเตติ อตฺโถฯ วิภินฺนา สุทฺทเวสฺสิกาติ ปุพฺเพ สมคฺคา วิหรนฺตา สุทฺทา จ เวสฺสา จ เต วิภินฺนาฯ ปุถู วิภินฺนา ขตฺติยาติ ขตฺติยาปิ พหู อญฺญมญฺญํ ภินฺนาฯ ปติํ ภริยาวมญฺญถาติ ภริยา จ ฆราวาสตฺถํ อิสฺสริยพเล ฐปิตา ปุตฺตพลาทีหิ อุเปตา หุตฺวา ปติํ อวมญฺญถ, ปริภวิ อวมญฺญิ น สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐาสิฯ
[318] เอวํ อญฺญมญฺญํ วิภินฺนา สมานา ขตฺติยา พฺรหฺมพนฺธู จ…เป.… กามานํ วสมนฺวคุนฺติฯ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เย จญฺเญ เวสฺสสุทฺทา ยถา สงฺกรํ นาปชฺชนฺติ, เอวํ อตฺตโน อตฺตโน โคตฺเตน รกฺขิตตฺตา โคตฺตรกฺขิตาฯ เต สพฺเพปิ ตํ ชาติวาทํ นิรํกตฺวา, ‘‘อหํ ขตฺติโย, อหํ พฺราหฺมโณ’’ติ เอตํ สพฺพมฺปิ นาเสตฺวา ปญฺจกามคุณสงฺขาตานํ กามานํ วสํ อนฺวคุํ อาสตฺตํ ปาปุณิํสุ, กามเหตุ น กิญฺจิ อกตฺตพฺพํ นากํสูติ วุตฺตํ โหติฯ
เอวเมตฺถ ภควา ‘‘อิสโย ปุพฺพกา’’ติอาทีหิ นวหิ คาถาหิ โปราณานํ พฺราหฺมณานํ วณฺณํ ภาสิตฺวา ‘‘โย เนสํ ปรโม’’ติ คาถาย พฺรหฺมสมํ, ‘‘ตสฺส วตฺตมนุสิกฺขนฺตา’’ติ คาถาย เทวสมํ, ‘‘ตณฺฑุลํ สยน’’นฺติอาทิกาหิ จตูหิ คาถาหิ มริยาทํ, ‘‘เตสํ อาสิ วิปลฺลาโส’’ติอาทีหิ สตฺตรสหิ คาถาหิ สมฺภินฺนมริยาทํ, ตสฺส วิปฺปฏิปตฺติยา เทวาทีนํ ปกฺกนฺทนาทิทีปนตฺถญฺจ ทสฺเสตฺวา เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ พฺราหฺมณจณฺฑาโล ปน อิธ อวุตฺโตเยวฯ กสฺมา? ยสฺมา วิปตฺติยา อการณํฯ
พฺราหฺมณธมฺมสมฺปตฺติยา หิ พฺรหฺมสมเทวสมมริยาทา การณํ โหนฺติ, วิปตฺติยา สมฺภินฺนมริยาโทฯ อยํ ปน โทณสุตฺเต (อ. นิ. 5.192) วุตฺตปฺปกาโร พฺราหฺมณจณฺฑาโล พฺราหฺมณธมฺมวิปตฺติยาปิ อการณํฯ กสฺมา? วิปนฺเน ธมฺเม อุปฺปนฺนตฺตาฯ ตสฺมา ตํ อทสฺเสตฺวาว เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ เอตรหิ ปน โสปิ พฺราหฺมณจณฺฑาโล ทุลฺลโภฯ เอวมยํ พฺราหฺมณานํ ธมฺโม วินฏฺโฐฯ เตเนวาห โทโณ พฺราหฺมโณ – ‘‘เอวํ สนฺเต มยํ, โภ โคตม, พฺราหฺมณจณฺฑาลมฺปิ น ปูเรมา’’ติฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมวฯ
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย พฺราหฺมณธมฺมิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
8. ธมฺมสุตฺต-(นาวาสุตฺต)-วณฺณนา
[319] ยสฺมา หิ ธมฺมนฺติ ธมฺมสุตฺตํ, ‘‘นาวาสุตฺต’’นฺติปิ วุจฺจติฯ กา อุปฺปตฺติ? อิทํ สุตฺตํ อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตตฺเถรํ อารพฺภ วุตฺตํฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ อุปฺปตฺติโต ปภุติ เวทิตพฺโพฯ เสยฺยถิทํ – อนุปฺปนฺเน กิร ภควติ ทฺเว อคฺคสาวกา เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ปารมิโย ปูเรตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตาฯ เตสํ ปฐโม จวิตฺวา ราชคหสฺส อวิทูเร อุปติสฺสคาโม นาม พฺราหฺมณานํ โภคคาโม อตฺถิ, ตตฺถ สฏฺฐิอธิกปญฺจโกฏิสตธนวิภวสฺส คามสามิโน พฺราหฺมณสฺส รูปสารี นาม พฺราหฺมณี, ตสฺสา กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ ทุติโย ตสฺเสวาวิทูเร โกลิตคาโม นาม พฺราหฺมณานํ โภคคาโม อตฺถิฯ ตตฺถ ตถารูปวิภวสฺเสว คามสามิโน พฺราหฺมณสฺส โมคฺคลฺลานี นาม พฺราหฺมณี, ตสฺสา กุจฺฉิยํ ตํ ทิวสเมว ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ เอวํ เตสํ เอกทิวสเมว ปฏิสนฺธิคฺคหณญฺจ คพฺภวุฏฺฐานญฺจ อโหสิฯ เอกทิวเสเยว จ เนสํ เอกสฺส อุปติสฺสคาเม ชาตตฺตา อุปติสฺโส, เอกสฺส โกลิตคาเม ชาตตฺตา โกลิโตติ นามมกํสุฯ