3. หิริสุตฺตวณฺณนา

หิริํ ตรนฺตนฺติ หิริสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? อนุปฺปนฺเน ภควติ สาวตฺถิยํ อญฺญตโร พฺราหฺมณมหาสาโล อฑฺโฒ อโหสิ อสีติโกฏิธนวิภโวฯ ตสฺส เอกปุตฺตโก อโหสิ ปิโย มนาโปฯ โส ตํ เทวกุมารํ วิย นานปฺปกาเรหิ สุขูปกรเณหิ สํวฑฺเฒนฺโต ตํ สาปเตยฺยํ ตสฺส อนิยฺยาเตตฺวาว กาลมกาสิ สทฺธิํ พฺราหฺมณิยาฯ ตโต ตสฺส มาณวสฺส มาตาปิตูนํ อจฺจเยน ภณฺฑาคาริโก สารคพฺภํ วิวริตฺวา สาปเตยฺยํ นิยฺยาเตนฺโต อาห – ‘‘อิทํ เต, สามิ, มาตาปิตูนํ สนฺตกํ, อิทํ อยฺยกปยฺยกานํ สนฺตกํ, อิทํ สตฺตกุลปริวฏฺเฏน อาคต’’นฺติฯ มาณโว ธนํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อิทํ ธนํเยว ทิสฺสติ, เยหิ ปน อิทํ สญฺจิตํ, เต น ทิสฺสนฺติ, สพฺเพว มจฺจุวสํ คตาฯ คจฺฉนฺตา จ น อิโต กิญฺจิ อาทาย อคมํสุ, เอวํ นาม โภเค ปหาย คนฺตพฺโพ ปรโลโก, น สกฺกา กิญฺจิ อาทาย คนฺตุํ อญฺญตฺร สุจริเตนฯ ยํนูนาหํ อิมํ ธนํ ปริจฺจชิตฺวา สุจริตธนํ คณฺเหยฺยํ, ยํ สกฺกา อาทาย คนฺตุ’’นฺติฯ โส ทิวเส ทิวเส สตสหสฺสํ วิสฺสชฺเชนฺโต ปุน จินฺเตสิ – ‘‘ปหูตมิทํ ธนํ, กิํ อิมินา เอวมปฺปเกน ปริจฺจาเคน, ยํนูนาหํ มหาทานํ ทเทยฺย’’นฺติฯ โส รญฺโญ อาโรเจสิ – ‘‘มหาราช, มม ฆเร เอตฺตกํ ธนํ อตฺถิ, อิจฺฉามิ เตน มหาทานํ ทาตุํฯ สาธุ, มหาราช, นคเร โฆสนํ การาเปถา’’ติฯ ราชา ตถา การาเปสิฯ โส อาคตาคตานํ ภาชนานิ ปูเรตฺวา สตฺตหิ ทิวเสหิ สพฺพธนมทาสิ , ทตฺวา จ จินฺเตสิ – ‘‘เอวํ มหาปริจฺจาคํ กตฺวา อยุตฺตํ ฆเร วสิตุํ, ยํนูนาหํ ปพฺพเชยฺย’’นฺติฯ ตโต ปริชนสฺส เอตมตฺถํ อาโรเจสิฯ เต ‘‘มา, ตฺวํ สามิ, ‘ธนํ ปริกฺขีณ’นฺติ จินฺตยิ, มยํ อปฺปเกเนว กาเลน นานาวิเธหิ อุปาเยหิ ธนสญฺจยํ กริสฺสามา’’ติ วตฺวา นานปฺปกาเรหิ ตํ ยาจิํสุฯ โส เตสํ ยาจนํ อนาทิยิตฺวาว ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิฯ

ตตฺถ อฏฺฐวิธา ตาปสา – สปุตฺตภริยา, อุญฺฉาจาริกา, สมฺปตฺตกาลิกา, อนคฺคิปกฺกิกา, อสฺมมุฏฺฐิกา, ทนฺตลุยฺยกา, ปวตฺตผลิกา, วณฺฏมุตฺติกา จาติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.280)ฯ ตตฺถ สปุตฺตภริยาติ ปุตฺตทาเรน สทฺธิํ ปพฺพชิตฺวา กสิวณิชฺชาทีหิ ชีวิกํ กปฺปยมานา เกณิยชฏิลาทโยฯ อุญฺฉาจาริกาติ นครทฺวาเร อสฺสมํ การาเปตฺวา ตตฺถ ขตฺติยพฺราหฺมณกุมาราทโย สิปฺปาทีนิ สิกฺขาเปตฺวา หิรญฺญสุวณฺณํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ติลตณฺฑุลาทิกปฺปิยภณฺฑปฏิคฺคาหกา, เต สปุตฺตภริเยหิ เสฏฺฐตราฯ สมฺปตฺตกาลิกาติ อาหารเวลาย สมฺปตฺตํ อาหารํ คเหตฺวา ยาเปนฺตา, เต อุญฺฉาจาริเกหิ เสฏฺฐตราฯ อนคฺคิปกฺกิกาติ อคฺคินา อปกฺกปตฺตผลานิ ขาทิตฺวา ยาเปนฺตา, เต สมฺปตฺตกาลิเกหิ เสฏฺฐตราฯ อสฺมมุฏฺฐิกาติ มุฏฺฐิปาสาณํ คเหตฺวา อญฺญํ วา กิญฺจิ วาสิสตฺถกาทิํ คเหตฺวา วิจรนฺตา ยทา ฉาตา โหนฺติ, ตทา สมฺปตฺตรุกฺขโต ตจํ คเหตฺวา ขาทิตฺวา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐาย จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร ภาเวนฺติ, เต อนคฺคิปกฺกิเกหิ เสฏฺฐตราฯ ทนฺตลุยฺยกาติ มุฏฺฐิปาสาณาทีนิปิ อคเหตฺวา จรนฺตา ขุทากาเล สมฺปตฺตรุกฺขโต ทนฺเตหิ อุปฺปาเฏตฺวา ตจํ ขาทิตฺวา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐาย พฺรหฺมวิหาเร ภาเวนฺติ, เต อสฺมมุฏฺฐิเกหิ เสฏฺฐตราฯ ปวตฺตผลิกาติ ชาตสฺสรํ วา วนสณฺฑํ วา นิสฺสาย วสนฺตา ยํ ตตฺถ สเร ภิสมุฬาลาทิ, ยํ วา วนสณฺเฑ ปุปฺผกาเล ปุปฺผํ, ผลกาเล ผลํ, ตเมว ขาทนฺติฯ ปุปฺผผเล อสติ อนฺตมโส ตตฺถ รุกฺขปปฏิกมฺปิ ขาทิตฺวา วสนฺติ, น ตฺเวว อาหารตฺถาย อญฺญตฺร คจฺฉนฺติฯ

อุโปสถงฺคาธิฏฺฐานํ พฺรหฺมวิหารภาวนํ จ กโรนฺติ, เต ทนฺตลุยฺยเกหิ เสฏฺฐตราฯ วณฺฏมุตฺติกา นาม วณฺฏมุตฺตานิ ภูมิยํ ปติตานิ ปณฺณานิเยว ขาทนฺติ, เสสํ ปุริมสทิสเมว, เต สพฺพเสฏฺฐาฯ

อยํ ปน พฺราหฺมณกุลปุตฺโต ‘‘ตาปสปพฺพชฺชาสุ อคฺคปพฺพชฺชํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ วณฺฏมุตฺติกปพฺพชฺชเมว ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต ทฺเว ตโย ปพฺพเต อติกฺกมฺม อสฺสมํ การาเปตฺวา ปฏิวสติฯ อถ ภควา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก อนุปุพฺเพน สาวตฺถิํ คนฺตฺวา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ เตน โข ปน สมเยน สาวตฺถิวาสี เอโก ปุริโส ปพฺพเต จนฺทนสาราทีนิ คเวสนฺโต ตสฺส อสฺสมํ ปตฺวา อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ โส ตํ ทิสฺวา ‘‘กุโต อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สาวตฺถิโต, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กา ตตฺถ ปวตฺตี’’ติ? ‘‘ตตฺถ, ภนฺเต, มนุสฺสา อปฺปมตฺตา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กโรนฺตี’’ติฯ ‘‘กสฺส โอวาทํ สุตฺวา’’ติ? ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต’’ติฯ ตาปโส พุทฺธสทฺทสฺสวเนน วิมฺหิโต ‘‘พุทฺโธติ ตฺวํ, โภ ปุริส, วเทสี’’ติ อามคนฺเธ วุตฺตนเยเนว ติกฺขตฺตุํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘โฆโสปิ โข เอโส ทุลฺลโภ’’ติ อตฺตมโน ภควโต สนฺติกํ คนฺตุกาโม หุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘น ยุตฺตํ พุทฺธสฺส สนฺติกํ ตุจฺฉเมว คนฺตุํ, กิํ นุ โข คเหตฺวา คจฺเฉยฺย’’นฺติฯ ปุน จินฺเตสิ – ‘‘พุทฺธา นาม อามิสครุกา น โหนฺติ, หนฺทาหํ ธมฺมปณฺณาการํ คเหตฺวา คจฺฉามี’’ติ จตฺตาโร ปญฺเห อภิสงฺขริ –

‘‘กีทิโส มิตฺโต น เสวิตพฺโพ, กีทิโส มิตฺโต เสวิตพฺโพ;

กีทิโส ปโยโค ปยุญฺชิตพฺโพ, กิํ รสานํ อคฺค’’นฺติฯ

โส เต ปญฺเห คเหตฺวา มชฺฌิมเทสาภิมุโข ปกฺกมิตฺวา อนุปุพฺเพน สาวตฺถิํ ปตฺวา เชตวนํ ปวิฏฺโฐฯ ภควาปิ ตสฺมิํ สมเย ธมฺมเทสนตฺถาย อาสเน นิสินฺโนเยว โหติฯ โส ภควนฺตํ ทิสฺวา อวนฺทิตฺวาว เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ ภควา ‘‘กจฺจิ, อิสิ, ขมนีย’’นฺติอาทินา นเยน สมฺโมทิฯ โสปิ ‘‘ขมนียํ, โภ โคตมา’’ติอาทินา นเยน ปฏิสมฺโมทิตฺวา ‘‘ยทิ พุทฺโธ ภวิสฺสติ, มนสา ปุจฺฉิเต ปญฺเห วาจาย เอว วิสฺสชฺเชสฺสตี’’ติ มนสา เอว ภควนฺตํ เต ปญฺเห ปุจฺฉิฯ

ภควา พฺราหฺมเณน ปุฏฺโฐ อาทิปญฺหํ ตาว วิสฺสชฺเชตุํ หิริํ ตรนฺตนฺติ อารภิตฺวา อฑฺฒเตยฺยา คาถาโย อาหฯ

[256] ตาสํ อตฺโถ – หิริํ ตรนฺตนฺติ หิริํ อติกฺกมนฺตํ อหิริกํ นิลฺลชฺชํฯ วิชิคุจฺฉมานนฺติ อสุจิมิว ปสฺสมานํฯ อหิริโก หิ หิริํ ชิคุจฺฉติ อสุจิมิว ปสฺสติ, เตน นํ น ภชติ น อลฺลียติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘วิชิคุจฺฉมาน’’นฺติฯ ตวาหมสฺมิ อิติ ภาสมานนฺติ ‘‘อหํ, สมฺม, ตว สหาโย หิตกาโม สุขกาโม, ชีวิตมฺปิ เม ตุยฺหํ อตฺถาย ปริจฺจตฺต’’นฺติ เอวมาทินา นเยน ภาสมานํฯ สยฺหานิ กมฺมานิ อนาทิยนฺตนฺติ เอวํ ภาสิตฺวาปิ จ สยฺหานิ กาตุํ สกฺกานิปิ ตสฺส กมฺมานิ อนาทิยนฺตํ กรณตฺถาย อสมาทิยนฺตํฯ อถ วา จิตฺเตน ตตฺถ อาทรมตฺตมฺปิ อกโรนฺตํ, อปิจ โข ปน อุปฺปนฺเนสุ กิจฺเจสุ พฺยสนเมว ทสฺเสนฺตํฯ เนโส มมนฺติ อิติ นํ วิชญฺญาติ ตํ เอวรูปํ ‘‘มิตฺตปฏิรูปโก เอโส, เนโส เม มิตฺโต’’ติ เอวํ ปณฺฑิโต ปุริโส วิชาเนยฺยฯ

[257] อนนฺวยนฺติ ยํ อตฺถํ ทสฺสามิ, กริสฺสามีติ จ ภาสติ, เตน อนนุคตํฯ ปิยํ วาจํ โย มิตฺเตสุ ปกุพฺพตีติ โย อตีตานาคเตหิ ปเทหิ ปฏิสนฺถรนฺโต นิรตฺถเกน สงฺคณฺหนฺโต เกวลํ พฺยญฺชนจฺฉายามตฺเตเนว ปิยํ มิตฺเตสุ วาจํ ปวตฺเตติฯ อกโรนฺตํ ภาสมานํ, ปริชานนฺติ ปณฺฑิตาติ เอวรูปํ ยํ ภาสติ, ตํ อกโรนฺตํ, เกวลํ วาจาย ภาสมานํ ‘‘วจีปรโม นาเมส อมิตฺโต มิตฺตปฏิรูปโก’’ติ เอวํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปณฺฑิตา ชานนฺติฯ

[258] น โส มิตฺโต โย สทา อปฺปมตฺโต, เภทาสงฺกี รนฺธเมวานุปสฺสีติ โย เภทเมว อาสงฺกมาโน กตมธุเรน อุปจาเรน สทา อปฺปมตฺโต วิหรติ, ยํกิญฺจิ อสฺสติยา อมนสิกาเรน กตํ, อญฺญาณเกน วา อกตํ, ‘‘ยทา มํ ครหิสฺสติ, ตทา นํ เอเตน ปฏิโจเทสฺสามี’’ติ เอวํ รนฺธเมว อนุปสฺสติ, น โส มิตฺโต เสวิตพฺโพติฯ

เอวํ ภควา ‘‘กีทิโส มิตฺโต น เสวิตพฺโพ’’ติ อิมํ อาทิปญฺหํ วิสฺสชฺเชตฺวา ทุติยํ วิสฺสชฺเชตุํ ‘‘ยสฺมิญฺจ เสตี’’ติ อิมํ อุปฑฺฒคาถมาหฯ

ตสฺสตฺโถ ยสฺมิญฺจ มิตฺเต มิตฺโต ตสฺส หทยมนุปวิสิตฺวา สยเนน ยถา นาม ปิตุ อุรสิ ปุตฺโต ‘‘อิมสฺส มยิ อุรสิ สยนฺเต ทุกฺขํ วา อนตฺตมนตา วา ภเวยฺยา’’ติอาทีหิ อปริสงฺกมาโน นิพฺพิสงฺโก หุตฺวา เสติ, เอวเมวํ ทารธนชีวิตาทีสุ วิสฺสาสํ กโรนฺโต มิตฺตภาเวน นิพฺพิสงฺโก เสติฯ โย จ ปเรหิ การณสตํ การณสหสฺสมฺปิ วตฺวา อเภชฺโช, ส เว มิตฺโต เสวิตพฺโพติฯ

[259] เอวํ ภควา ‘‘กีทิโส มิตฺโต เสวิตพฺโพ’’ติ เอวํ ทุติยปญฺหํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตติยํ วิสฺสชฺเชตุํ ‘‘ปามุชฺชกรณ’’นฺติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ปามุชฺชํ กโรตีติ ปามุชฺชกรณํฯ ฐานนฺติ การณํฯ กิํ ปน ตนฺติ? วีริยํฯ ตญฺหิ ธมฺมูปสญฺหิตํ ปีติปาโมชฺชสุขมุปฺปาทนโต ปามุชฺชกรณนฺติ วุจฺจติฯ ยถาห ‘‘สฺวาขาเต, ภิกฺขเว, ธมฺมวินเย โย อารทฺธวีริโย, โส สุขํ วิหรตี’’ติ (อ. นิ. 1.319)ฯ ปสํสํ อาวหตีติ ปสํสาวหนํฯ อาทิโต ทิพฺพมานุสกสุขานํ , ปริโยสาเน นิพฺพานสุขสฺส อาวหนโต ผลูปจาเรน สุขํฯ ผลํ ปฏิกงฺขมาโน ผลานิสํโสฯ ภาเวตีติ วฑฺเฒติฯ วหนฺโต โปริสํ ธุรนฺติ ปุริสานุจฺฉวิกํ ภารํ อาทาย วิหรนฺโต เอตํ สมฺมปฺปธานวีริยสงฺขาตํ ฐานํ ภาเวติ, อีทิโส ปโยโค เสวิตพฺโพติฯ

[260] เอวํ ภควา ‘‘กีทิโส ปโยโค ปยุญฺชิตพฺโพ’’ติ ตติยปญฺหํ วิสฺสชฺเชตฺวา จตุตฺถํ วิสฺสชฺเชตุํ ‘‘ปวิเวกรส’’นฺติ คาถมาหฯ ตตฺถ ปวิเวโกติ กิเลสวิเวกโต ชาตตฺตา อคฺคผลํ วุจฺจติ, ตสฺส รโสติ อสฺสาทนฏฺเฐน ตํสมฺปยุตฺตํ สุขํฯ อุปสโมปิ กิเลสูปสมนฺเต ชาตตฺตา นิพฺพานสงฺขาตอุปสมารมฺมณตฺตา วา ตเทว, ธมฺมปีติรโสปิ อริยธมฺมโต อนเปตาย นิพฺพานสงฺขาเต ธมฺเม อุปฺปนฺนาย ปีติยา รสตฺตา ตเทวฯ ตํ ปวิเวกรสํ อุปสมสฺส จ รสํ ปิตฺวา ตเทว ธมฺมปีติรสํ ปิวํ นิทฺทโร โหติ นิปฺปาโป, ปิวิตฺวาปิ กิเลสปริฬาหาภาเวน นิทฺทโร, ปิวนฺโตปิ ปหีนปาปตฺตา นิปฺปาโป โหติ, ตสฺมา เอตํ รสานมคฺคนฺติฯ

เกจิ ปน ‘‘ฌานนิพฺพานปจฺจเวกฺขณานํ กายจิตฺตอุปธิวิเวกานญฺจ วเสน ปวิเวกรสาทโย ตโย เอว เอเต ธมฺมา’’ติ โยเชนฺติ , ปุริมเมว สุนฺทรํฯ เอวํ ภควา จตุตฺถปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺโต อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ เทสนาปริโยสาเน พฺราหฺมโณ ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา กติปาเหเนว ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต อรหา อโหสีติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย หิริสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฐโม ภาโค นิฏฺฐิโตฯ

ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

ขุทฺทกนิกาเย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถา

(ทุติโย ภาโค)

2. จูฬวคฺโค