เมนู

2. อามคนฺธสุตฺตวณฺณนา

สามากจิงฺคูลกจีนกานิ จาติ อามคนฺธสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? อนุปฺปนฺเน ภควติ อามคนฺโธ นาม พฺราหฺมโณ ปญฺจหิ มาณวกสเตหิ สทฺธิํ ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปพฺพตนฺตเร อสฺสมํ การาเปตฺวา วนมูลผลาหาโร หุตฺวา ตตฺถ ปฏิวสติ, น กทาจิ มจฺฉมํสํ ขาทติฯ อถ เตสํ ตาปสานํ โลณมฺพิลาทีนิ อปริภุญฺชนฺตานํ ปณฺฑุโรโค อุปฺปชฺชิฯ ตโต เต ‘‘โลณมฺพิลาทิเสวนตฺถาย มนุสฺสปถํ คจฺฉามา’’ติ ปจฺจนฺตคามํ สมฺปตฺตาฯ ตตฺถ มนุสฺสา เตสุ ปสีทิตฺวา นิมนฺเตตฺวา โภเชสุํ, กตภตฺตกิจฺจานํ เนสํ มญฺจปีฐปริโภคภาชนปาทมกฺขนาทีนิ อุปเนตฺวา ‘‘เอตฺถ, ภนฺเต, วสถ, มา อุกฺกณฺฐิตฺถา’’ติ วสนฏฺฐานํ ทสฺเสตฺวา ปกฺกมิํสุฯ ทุติยทิวเสปิ เนสํ ทานํ ทตฺวา ปุน ฆรปฏิปาฏิยา เอเกกทิวสํ ทานมทํสุฯ ตาปสา จตุมาสํ ตตฺถ วสิตฺวา โลณมฺพิลาทิเสวนาย ถิรภาวปฺปตฺตสรีรา หุตฺวา ‘‘มยํ, อาวุโส, คจฺฉามา’’ติ มนุสฺสานํ อาโรเจสุํฯ มนุสฺสา เตสํ เตลตณฺฑุลาทีนิ อทํสุฯ เต ตานิ อาทาย อตฺตโน อสฺสมเมว อคมํสุฯ ตญฺจ คามํ ตเถว สํวจฺฉเร สํวจฺฉเร อาคมิํสุฯ มนุสฺสาปิ เตสํ อาคมนกาลํ วิทิตฺวา ทานตฺถาย ตณฺฑุลาทีนิ สชฺเชตฺวาว อจฺฉนฺติ, อาคเต จ เน ตเถว สมฺมาเนนฺติฯ

อถ ภควา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก อนุปุพฺเพน สาวตฺถิํ คนฺตฺวา ตตฺถ วิหรนฺโต เตสํ ตาปสานํ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ตโต นิกฺขมฺม ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต จาริกํ จรมาโน อนุปุพฺเพน ตํ คามํ อนุปฺปตฺโตฯ มนุสฺสา ภควนฺตํ ทิสฺวา มหาทานานิ อทํสุฯ ภควา เตสํ ธมฺมํ เทเสสิฯ เต ตาย ธมฺมเทสนาย อปฺเปกจฺเจ โสตาปนฺนา, เอกจฺเจ สกทาคามิโน, เอกจฺเจ อนาคามิโน อเหสุํ, เอกจฺเจ ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ ภควา ปุนเทว สาวตฺถิํ ปจฺจาคมาสิฯ อถ เต ตาปสา ตํ คามํ อาคมิํสุฯ มนุสฺสา ตาปเส ทิสฺวา น ปุพฺพสทิสํ โกตูหลมกํสุฯ

ตาปสา ตํ ปุจฺฉิํสุ – ‘‘กิํ, อาวุโส, อิเม มนุสฺสา น ปุพฺพสทิสา, กิํ นุ โข อยํ คาโม ราชทณฺเฑน อุปทฺทุโต, อุทาหุ ทุพฺภิกฺเขน, อุทาหุ อมฺเหหิ สีลาทิคุเณหิ สมฺปนฺนตโร โกจิ ปพฺพชิโต อิมํ คามมนุปฺปตฺโต’’ติ? เต อาหํสุ – ‘‘น, ภนฺเต, ราชทณฺเฑน, น ทุพฺภิกฺเขนายํ คาโม อุปทฺทุโต, อปิจ พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน, โส ภควา พหุชนหิตาย ธมฺมํ เทเสนฺโต อิธาคโต’’ติฯ

ตํ สุตฺวา อามคนฺธตาปโส ‘‘พุทฺโธติ, คหปตโย, วเทถา’’ติ? ‘‘พุทฺโธติ, ภนฺเต, วทามา’’ติ ติกฺขตฺตุํ วตฺวา ‘‘โฆโสปิ โข เอโส ทุลฺลโภ โลกสฺมิํ, ยทิทํ พุทฺโธ’’ติ อตฺตมโน อตฺตมนวาจํ นิจฺฉาเรตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘กิํ นุ โข โส พุทฺโธ อามคนฺธํ ภุญฺชติ, น ภุญฺชตี’’ติ? ‘‘โก, ภนฺเต, อามคนฺโธ’’ติ? ‘‘อามคนฺโธ นาม มจฺฉมํสํ, คหปตโย’’ติฯ ‘‘ภควา, ภนฺเต, มจฺฉมํสํ ปริภุญฺชตี’’ติฯ ตํ สุตฺวา ตาปโส วิปฺปฏิสารี อโหสิ – ‘‘มาเหว โข ปน พุทฺโธ สิยา’’ติ ฯ ปุน จินฺเตสิ – ‘‘พุทฺธานํ ปาตุภาโว นาม ทุลฺลโภ, คนฺตฺวา พุทฺธํ ทิสฺวา ปุจฺฉิตฺวา ชานิสฺสามี’’ติฯ ตโต เยน ภควา คโต, ตํ มคฺคํ มนุสฺเส ปุจฺฉิตฺวา วจฺฉคิทฺธินี คาวี วิย ตุริตตุริโต สพฺพตฺถ เอกรตฺติวาเสน สาวตฺถิํ อนุปฺปตฺวา เชตวนเมว ปาวิสิ สทฺธิํ สกาย ปริสายฯ ภควาปิ ตสฺมิํ สมเย ธมฺมเทสนตฺถาย อาสเน นิสินฺโน เอว โหติฯ ตาปสา ภควนฺตํ อุปสงฺกมฺม ตุณฺหีภูตา อนภิวาเทตฺวาว เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ ภควา ‘‘กจฺจิ โว อิสโย ขมนีย’’นฺติอาทินา นเยน เตหิ สทฺธิํ ปฏิสมฺโมทิฯ เตปิ ‘‘ขมนียํ, โภ โคตมา’’ติอาทิมาหํสุฯ ตโต อามคนฺโธ ภควนฺตํ ปุจฺฉิ – ‘‘อามคนฺธํ, โภ โคตม, ภุญฺชสิ, น ภุญฺชสี’’ติ? ‘‘โก โส, พฺราหฺมณ, อามคนฺโธ นามา’’ติ? ‘‘มจฺฉมํสํ, โภ โคตมา’’ติฯ ภควา ‘‘น, พฺราหฺมณ, มจฺฉมํสํ อามคนฺโธฯ อปิจ โข อามคนฺโธ นาม สพฺเพ กิเลสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา’’ติ วตฺวา ‘‘น, พฺราหฺมณ, อิทานิ ตฺวเมว อามคนฺธํ ปุจฺฉิ, อตีเตปิ ติสฺโส นาม พฺราหฺมโณ กสฺสปํ ภควนฺตํ ปุจฺฉิฯ เอวญฺจ โส ปุจฺฉิ, เอวญฺจสฺส ภควา พฺยากาสี’’ติ ติสฺเสน จ พฺราหฺมเณน กสฺสเปน จ ภควตา วุตฺตคาถาโย เอว อาเนตฺวา ตาหิ คาถาหิ พฺราหฺมณํ สญฺญาเปนฺโต อาห – ‘‘สามากจิงฺคูลกจีนกานิ จา’’ติฯ อยํ ตาว อิมสฺส สุตฺตสฺส อิธ อุปฺปตฺติฯ

อตีเต ปน กสฺสโป กิร โพธิสตฺโต อฏฺฐาสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ปารมิโย ปูเรตฺวา พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺตสฺส พฺราหฺมณสฺส ธนวตี นาม พฺราหฺมณี, ตสฺสา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ อคฺคสาวโกปิ ตํ ทิวสํเยว เทวโลกา จวิตฺวา อนุปุโรหิตพฺราหฺมณสฺส ปชาปติยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติฯ

เอวํ เตสํ เอกทิวสเมว ปฏิสนฺธิคฺคหณญฺจ คพฺภวุฏฺฐานญฺจ อโหสิ, เอกทิวสเมว เอเตสํ เอกสฺส กสฺสโป, เอกสฺส ติสฺโสติ นามมกํสุฯ เต สหปํสุกีฬนกา ทฺเว สหายา อนุปุพฺเพน วุฑฺฒิํ อคมิํสุฯ ติสฺสสฺส ปิตา ปุตฺตํ อาณาเปสิ – ‘‘อยํ, ตาต, กสฺสโป นิกฺขมฺม ปพฺพชิตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสติ, ตฺวมฺปิสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ภวนิสฺสรณํ กเรยฺยาสี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อุโภปิ, สมฺม, ปพฺพชิสฺสามา’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิฯ ตโต วุฑฺฒิํ อนุปฺปตฺตกาเลปิ ติสฺโส โพธิสตฺตํ อาห – ‘‘เอหิ, สมฺม, ปพฺพชิสฺสามา’’ติ โพธิสตฺโต น นิกฺขมิฯ ติสฺโส ‘‘น ตาวสฺส ญาณํ ปริปากํ คต’’นฺติ สยํ นิกฺขมฺม อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรญฺเญ ปพฺพตปาเท อสฺสมํ การาเปตฺวา วสติฯ โพธิสตฺโตปิ อปเรน สมเยน ฆเร ฐิโตเยว อานาปานสฺสติํ ปริคฺคเหตฺวา จตฺตาริ ฌานานิ อภิญฺญาโย จ อุปฺปาเทตฺวา ปาสาเทน โพธิมณฺฑสมีปํ คนฺตฺวา ‘‘ปุน ปาสาโท ยถาฐาเนเยว ปติฏฺฐาตู’’ติ อธิฏฺฐาสิ, โส สกฏฺฐาเนเยว ปติฏฺฐาสิฯ อปพฺพชิเตน กิร โพธิมณฺฑํ อุปคนฺตุํ น สกฺกาติฯ โส ปพฺพชิตฺวา โพธิมณฺฑํ ปตฺวา นิสีทิตฺวา สตฺต ทิวเส ปธานโยคํ กตฺวา สตฺตหิ ทิวเสหิ สมฺมาสมฺโพธิํ สจฺฉากาสิฯ

ตทา อิสิปตเน วีสติสหสฺสา ปพฺพชิตา ปฏิวสนฺติฯ อถ กสฺสโป ภควา เต อามนฺเตตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิฯ สุตฺตปริโยสาเน สพฺเพว อรหนฺโต อเหสุํฯ โส สุทํ ภควา วีสติภิกฺขุสหสฺสปริวุโต ตตฺเถว อิสิปตเน วสติฯ กิกี จ นํ กาสิราชา จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺฐาติฯ อเถกทิวสํ พาราณสิวาสี เอโก ปุริโส ปพฺพเต จนฺทนสาราทีนิ คเวสนฺโต ติสฺสสฺส ตาปสสฺส อสฺสมํ ปตฺวา ตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ ตาปโส ตํ ทิสฺวา ‘‘กุโต อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘พาราณสิโต, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กา ตตฺถ ปวตฺตี’’ติ? ‘‘ตตฺถ, ภนฺเต, กสฺสโป นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ อุปฺปนฺโน’’ติฯ ตาปโส ทุลฺลภวจนํ สุตฺวา ปีติโสมนสฺสชาโต ปุจฺฉิ – ‘‘กิํ โส อามคนฺธํ ภุญฺชติ, น ภุญฺชตี’’ติ? ‘‘โก ภนฺเต, อามคนฺโธ’’ติ? ‘‘มจฺฉมํสํ อาวุโส’’ติฯ ‘‘ภควา, ภนฺเต, มจฺฉมํสํ ภุญฺชตี’’ติฯ

ตํ สุตฺวา ตาปโส วิปฺปฏิสารี หุตฺวา ปุน จินฺเตสิ – ‘‘คนฺตฺวา ตํ ปุจฺฉิสฺสามิ, สเจ ‘อามคนฺธํ ปริภุญฺชามี’ติ วกฺขติ, ตโต นํ ‘ตุมฺหากํ, ภนฺเต, ชาติยา จ กุลสฺส จ โคตฺตสฺส จ อนนุจฺฉวิกเมต’นฺติ นิวาเรตฺวา ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ภวนิสฺสรณํ กริสฺสามี’’ติ สลฺลหุกํ อุปกรณํ คเหตฺวา สพฺพตฺถ เอกรตฺติวาเสน สายนฺหสมเย พาราณสิํ ปตฺวา อิสิปตนเมว ปาวิสิฯ ภควาปิ ตสฺมิํ สมเย ธมฺมเทสนตฺถาย อาสเน นิสินฺโนเยว โหติฯ ตาปโส ภควนฺตํ อุปสงฺกมฺม อนภิวาเทตฺวา ตุณฺหีภูโต เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ ภควา ตํ ทิสฺวา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ปฏิสมฺโมทิฯ โสปิ ‘‘ขมนียํ, โภ กสฺสปา’’ติอาทีนิ วตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา ภควนฺตํ ปุจฺฉิ – ‘‘อามคนฺธํ, โภ กสฺสป, ภุญฺชสิ, น ภุญฺชสี’’ติ? ‘‘นาหํ, พฺราหฺมณ, อามคนฺธํ ภุญฺชามี’’ติฯ ‘‘สาธุ, สาธุ, โภ กสฺสป, ปรกุณปํ อขาทนฺโต สุนฺทรมกาสิ, ยุตฺตเมตํ โภโต กสฺสปสฺส ชาติยา จ กุลสฺส จ โคตฺตสฺส จา’’ติฯ ตโต ภควา ‘‘อหํ กิเลเส สนฺธาย ‘อามคนฺธํ น ภุญฺชามี’ติ วทามิ, พฺราหฺมโณ มจฺฉมํสํ ปจฺเจติ, ยํนูนาหํ สฺเว คามํ ปิณฺฑาย อปวิสิตฺวา กิกีรญฺโญ เคหา อาภตํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺเชยฺยํ, เอวํ อามคนฺธํ อารพฺภ กถา ปวตฺติสฺสติฯ ตโต พฺราหฺมณํ ธมฺมเทสนาย สญฺญาเปสฺสามี’’ติ ทุติยทิวเส กาลสฺเสว สรีรปริกมฺมํ กตฺวา คนฺธกุฏิํ ปาวิสิฯ ภิกฺขู คนฺธกุฏิทฺวารํ ปิหิตํ ทิสฺวา ‘‘น ภควา อชฺช ภิกฺขูหิ สทฺธิํ ปวิสิตุกาโม’’ติ ญตฺวา คนฺธกุฏิํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปิณฺฑาย ปวิสิํสุฯ

ภควาปิ คนฺธกุฏิโต นิกฺขมฺม ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิฯ ตาปโสปิ โข ปตฺตสากํ ปจิตฺวา ขาทิตฺวา ภควโต สนฺติเก นิสีทิฯ กิกี กาสิราชา ภิกฺขู ปิณฺฑาย จรนฺเต ทิสฺวา ‘‘กุหิํ ภควา, ภนฺเต’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘วิหาเร, มหาราชา’’ติ จ สุตฺวา นานาพฺยญฺชนรสมเนกมํสวิกติสมฺปนฺนํ โภชนํ ภควโต ปาเหสิฯ อมจฺจา วิหารํ เนตฺวา ภควโต อาโรเจตฺวา ทกฺขิโณทกํ ทตฺวา ปริวิสนฺตา ปฐมํ นานามํสวิกติสมฺปนฺนํ ยาคุํ อทํสุ, ตาปโส ทิสฺวา ‘‘ขาทติ นุ โข โน’’ติ จินฺเตนฺโต อฏฺฐาสิฯ ภควา ตสฺส ปสฺสโตเยว ยาคุํ ปิวนฺโต มํสขณฺฑํ มุเข ปกฺขิปิฯ ตาปโส ทิสฺวา กุทฺโธฯ ปุน ยาคุปีตสฺส นานารสพฺยญฺชนํ โภชนมทํสุ, ตมฺปิ คเหตฺวา ภุญฺชนฺตํ ทิสฺวา อติวิย กุทฺโธ ‘‘มจฺฉมํสํ ขาทนฺโตเยว ‘น ขาทามี’ติ ภณตี’’ติฯ อถ ภควนฺตํ กตภตฺตกิจฺจํ หตฺถปาเท โธวิตฺวา นิสินฺนํ อุปสงฺกมฺม ‘‘โภ กสฺสป, มุสา ตฺวํ ภณสิ, เนตํ ปณฺฑิตกิจฺจํฯ มุสาวาโท หิ ครหิโต พุทฺธานํ, เยปิ เต ปพฺพตปาเท วนมูลผลาทีหิ ยาเปนฺตา อิสโย วสนฺติ, เตปิ มุสา น ภณนฺตี’’ติ วตฺวา ปุน อิสีนํ คุเณ คาถาย วณฺเณนฺโต อาห ‘‘สามากจิงฺคูลกจีนกานิ จา’’ติฯ

[242] ตตฺถ สามากาติ ธุนิตฺวา วา สีสานิ อุจฺจินิตฺวา วา คยฺหูปคา ติณธญฺญชาติฯ ตถา จิงฺคูลกา กณวีรปุปฺผสณฺฐานสีสา โหนฺติฯ จีนกานีติ อฏวิปพฺพตปาเทสุ อโรปิตชาตา จีนมุคฺคาฯ ปตฺตปฺผลนฺติ ยํกิญฺจิ หริตปณฺณํฯ มูลผลนฺติ ยํกิญฺจิ กนฺทมูลํฯ ควิปฺผลนฺติ ยํกิญฺจิ รุกฺขวลฺลิผลํฯ มูลคฺคหเณน วา กนฺทมูลํ, ผลคฺคหเณน รุกฺขวลฺลิผลํ, ควิปฺผลคฺคหเณน อุทเก ชาตสิงฺฆาตกกเสรุกาทิผลํ เวทิตพฺพํฯ ธมฺเมน ลทฺธนฺติ ทูเตยฺยปหิณคมนาทิมิจฺฉาชีวํ ปหาย วเน อุญฺฉาจริยาย ลทฺธํฯ สตนฺติ สนฺโต อริยาฯ อสฺนมานาติ ภุญฺชมานาฯ น กามกามา อลิกํ ภณนฺตีติ เต เอวํ อมมา อปริคฺคหา เอตานิ สามากาทีนิ ภุญฺชมานา อิสโย ยถา ตฺวํ สาทุรสาทิเก กาเม ปตฺถยนฺโต อามคนฺธํ ภุญฺชนฺโตเยว ‘‘นาหํ, พฺราหฺมณ, อามคนฺธํ ภุญฺชามี’’ติ ภณนฺโต อลิกํ ภณสิ, ตถา น กามกามา อลิกํ ภณนฺติ, กาเม กามยนฺตา มุสา น ภณนฺตีติ อิสีนํ ปสํสาย ภควโต นินฺทํ ทีเปติฯ

[243] เอวํ อิสีนํ ปสํสาปเทเสน ภควนฺตํ นินฺทิตฺวา อิทานิ อตฺตนา อธิปฺเปตํ นินฺทาวตฺถุํ ทสฺเสตฺวา นิปฺปริยาเยเนว ภควนฺตํ นินฺทนฺโต อาห ‘‘ยทสฺนมาโน’’ติ ตตฺถ ท-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ อยํ ปนตฺโถ – ยํ กิญฺจิเทว สสมํสํ วา ติตฺติรมํสํ วา โธวนจฺเฉทนาทินา ปุพฺพปริกมฺเมน สุกตํ, ปจนวาสนาทินา ปจฺฉาปริกมฺเมน สุนิฏฺฐิตํ, น มาตรา น ปิตรา, อปิจ โข ปน ‘‘ทกฺขิเณยฺโย อย’’นฺติ มญฺญมาเนหิ ธมฺมกาเมหิ ปเรหิ ทินฺนํ, สกฺการกรเณน ปยตํ ปณีตมลงฺกตํ, อุตฺตมรสตาย โอชวนฺตตาย ถามพลภรณสมตฺถตาย จ ปณีตํ อสฺนมาโน อาหารยมาโน, น เกวลญฺจ ยํกิญฺจิ มํสเมว, อปิจ โข ปน อิทมฺปิ สาลีนมนฺนํ วิจิตกาฬกํ สาลิตณฺฑุโลทนํ ปริภุญฺชมาโน โส ภุญฺชสิ, กสฺสป, อามคนฺธํ, โส ตฺวํ ยํกิญฺจิ มํสํ ภุญฺชมาโน อิทญฺจ สาลีนมนฺนํ ปริภุญฺชมาโน ภุญฺชสิ, กสฺสป, อามคนฺธนฺติ ภควนฺตํ โคตฺเตน อาลปติฯ

[244] เอวํ อาหารโต ภควนฺตํ นินฺทิตฺวา อิทานิ มุสาวาทํ อาโรเปตฺวา นินฺทนฺโต อาห ‘‘น อามคนฺโธ…เป.… สุสงฺขเตหี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ปุพฺเพ มยา ปุจฺฉิโต สมาโน ‘‘น อามคนฺโธ มม กปฺปตี’’ติ อิจฺเจว ตฺวํ ภาสสิ, เอวํ เอกํเสเนว ตฺวํ ภาสสิ พฺรหฺมพนฺธุ พฺราหฺมณคุณวิรหิตชาติมตฺตพฺราหฺมณาติ ปริภาสนฺโต ภณติฯ สาลีนมนฺนนฺติ สาลิตณฺฑุโลทนํฯ ปริภุญฺชมาโนติ ภุญฺชมาโนฯ สกุนฺตมํเสหิ สุสงฺขเตหีติ ตทา ภควโต อภิหฏํ สกุณมํสํ นิทฺทิสนฺโต ภณติฯ

เอวํ ภณนฺโต เอว จ ภควโต เหฏฺฐา ปาทตลา ปภุติ ยาว อุปริ เกสคฺคา สรีรมุลฺโลเกนฺโต ทฺวตฺติํสวรลกฺขณาสีติอนุพฺยญฺชนสมฺปทํ พฺยามปฺปภาปริกฺเขปญฺจ ทิสฺวา ‘‘เอวรูโป มหาปุริสลกฺขณาทิปฏิมณฺฑิตกาโย น มุสา ภณิตุํ อรหติฯ อยํ หิสฺส ภวนฺตเรปิ สจฺจวาจานิสฺสนฺเทเนว อุณฺณา ภมุกนฺตเร ชาตา โอทาตา มุทุ ตูลสนฺนิภา, เอเกกานิ จ โลมกูเปสุ โลมานิฯ สฺวายํ กถมิทานิ มุสา ภณิสฺสติฯ อทฺธา อญฺโญ อิมสฺส อามคนฺโธ ภวิสฺสติ, ยํ สนฺธาย เอตทโวจ – ‘นาหํ, พฺราหฺมณ, อามคนฺธํ ภุญฺชามี’ติ, ยํนูนาหํ เอตํ ปุจฺเฉยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา สญฺชาตพหุมาโน โคตฺเตเนว อาลปนฺโต อิมํ คาถาเสสํ อาห –

‘‘ปุจฺฉามิ ตํ กสฺสป เอตมตฺถํ, กถํปกาโร ตว อามคนฺโธ’’ติฯ

[245] อถสฺส ภควา อามคนฺธํ วิสฺสชฺเชตุํ ‘‘ปาณาติปาโต’’ติ เอวมาทิมาหฯ ตตฺถ ปาณาติปาโตติ ปาณวโธฯ วธเฉทพนฺธนนฺติ เอตฺถ สตฺตานํ ทณฺฑาทีหิ อาโกฏนํ วโธ, หตฺถปาทาทีนํ เฉทนํ เฉโท, รชฺชุอาทีหิ พนฺโธ พนฺธนํฯ เถยฺยํ มุสาวาโทติ เถยฺยญฺจ มุสาวาโท จฯ นิกตีติ ‘‘ทสฺสามิ, กริสฺสามี’’ติอาทินา นเยน อาสํ อุปฺปาเทตฺวา นิราสากรณํฯ วญฺจนานีติ อสุวณฺณํ สุวณฺณนฺติ คาหาปนาทีนิฯ อชฺเฌนกุตฺตนฺติ นิรตฺถกมเนกคนฺถปริยาปุณนํฯ ปรทารเสวนาติ ปรปริคฺคหิตาสุ จาริตฺตาปชฺชนํฯ

เอสามคนฺโธ น หิ มํสโภชนนฺติ เอส ปาณาติปาตาทิอกุสลธมฺมสมุทาจาโร อามคนฺโธ วิสฺสคนฺโธ กุณปคนฺโธฯ กิํ การณา? อมนุญฺญตฺตา กิเลสอสุจิมิสฺสกตฺตา สพฺภิ ชิคุจฺฉิตตฺตา ปรมทุคฺคนฺธภาวาวหตฺตา จฯ เย หิ อุสฺสนฺนกิเลสา สตฺตา, เต เตหิ อติทุคฺคนฺธา โหนฺติ, นิกฺกิเลสานํ มตสรีรมฺปิ ทุคฺคนฺธํ น โหติ, ตสฺมา เอสามคนฺโธฯ มํสโภชนํ ปน อทิฏฺฐมสุตมปริสงฺกิตญฺจ อนวชฺชํ, ตสฺมา น หิ มํสโภชนํ อามคนฺโธติฯ

[246] เอวํ ธมฺมาธิฏฺฐานาย เทสนาย เอเกน นเยน อามคนฺธํ วิสฺสชฺเชตฺวา อิทานิ ยสฺมา เต เต สตฺตา เตหิ เตหิ อามคนฺเธหิ สมนฺนาคตา, น เอโก เอว สพฺเพหิ, น จ สพฺเพ เอเกเนว, ตสฺมา เนสํ เต เต อามคนฺเธ ปกาเสตุํ ‘‘เย อิธ กาเมสุ อสญฺญตา ชนา’’ติอาทินา นเยน ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย ตาว เทสนาย อามคนฺเธ วิสฺสชฺเชนฺโต ทฺเว คาถาโย อภาสิฯ

ตตฺถ เย อิธ กาเมสุ อสญฺญตา ชนาติ เย เกจิ อิธ โลเก กามปฏิเสวนสงฺขาเตสุ กาเมสุ มาติมาตุจฺฉาทีสุปิ มริยาทาวิรเหน ภินฺนสํวรตาย อสํยตา ปุถุชฺชนาฯ รเสสุ คิทฺธาติ ชิวฺหาวิญฺเญยฺเยสุ รเสสุ คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา อนาทีนวทสฺสาวิโน อนิสฺสรณปญฺญา รเส ปริภุญฺชนฺติฯ อสุจิภาวมสฺสิตาติ ตาย รสคิทฺธิยา รสปฏิลาภตฺถาย นานปฺปการมิจฺฉาชีวสงฺขาตอสุจิภาวมิสฺสิตาฯ นตฺถิกทิฏฺฐีติ ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิทสวตฺถุกมิจฺฉาทิฏฺฐิสมนฺนาคตาฯ วิสมาติ วิสเมน กายกมฺมาทินา สมนฺนาคตาฯ ทุรนฺนยาติ ทุวิญฺญาปยา สนฺทิฏฺฐิปรามาสีอาธานคฺคาหีทุปฺปฏินิสฺสคฺคิตาสมนฺนาคตาฯ เอสามคนฺโธติ เอส เอตาย คาถาย ปุคฺคเล อธิฏฺฐาย นิทฺทิฏฺโฐ ‘‘กาเมสุ อสํยตตา รสคิทฺธตา อาชีววิปตฺตินตฺถิกทิฏฺฐิกายทุจฺจริตาทิวิสมตา ทุรนฺนยภาวตา’’ติ อปโรปิ ปุพฺเพ วุตฺเตเนวตฺเถน ฉพฺพิโธ อามคนฺโธ เวทิตพฺโพฯ น หิ มํสโภชนนฺติ มํสโภชนํ ปน ยถาวุตฺเตเนวตฺเถน น อามคนฺโธติฯ

[247] ทุติยคาถายปิ เย ลูขสาติ เย ลูขา นิรสา, อตฺตกิลมถานุยุตฺตาติ อตฺโถฯ ทารุณาติ กกฺขฬา โทวจสฺสตายุตฺตาฯ

ปิฏฺฐิมํสิกาติ ปุรโต มธุรํ ภณิตฺวา ปรมฺมุเข อวณฺณภาสิโน ฯ เอเต หิ อภิมุขํ โอโลเกตุมสกฺโกนฺตา ปรมฺมุขานํ ปิฏฺฐิมํสขาทกา วิย โหนฺติ, เตน ‘‘ปิฏฺฐิมํสิกา’’ติ วุจฺจนฺติฯ มิตฺตทฺทุโนติ มิตฺตทูหกา, ทารธนชีวิเตสุ วิสฺสาสมาปนฺนานํ มิตฺตานํ ตตฺถ มิจฺฉาปฏิปชฺชนกาติ วุตฺตํ โหติฯ นิกฺกรุณาติ กรุณาวิรหิตา สตฺตานํ อนตฺถกามาฯ อติมานิโนติ ‘‘อิเธกจฺโจ ชาติยา วา…เป.… อญฺญตรญฺญตเรน วตฺถุนา ปเร อติมญฺญติ, โย เอวรูโป มาโน เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺสา’’ติ (วิภ. 880) เอวํ วุตฺเตน อติมาเนน สมนฺนาคตาฯ อทานสีลาติ อทานปกติกา, อทานาธิมุตฺตา อสํวิภาครตาติ อตฺโถฯ น จ เทนฺติ กสฺสจีติ ตาย จ ปน อทานสีลตาย ยาจิตาปิ สนฺตา กสฺสจิ กิญฺจิ น เทนฺติ, อทินฺนปุพฺพกกุเล มนุสฺสสทิสา นิชฺฌามตณฺหิกเปตปรายณา โหนฺติฯ เกจิ ปน ‘‘อาทานสีลา’’ติปิ ปฐนฺติ, เกวลํ คหณสีลา, กสฺสจิ ปน กิญฺจิ น เทนฺตีติฯ เอสามคนฺโธ น หิ มํสโภชนนฺติ เอส เอตาย คาถาย ปุคฺคเล อธิฏฺฐาย นิทฺทิฏฺโฐ ‘‘ลูขตา, ทารุณตา , ปิฏฺฐิมํสิกตา, มิตฺตทูภิตา, นิกฺกรุณตา, อติมานิตา, อทานสีลตา, อทาน’’นฺติ อปโรปิ ปุพฺเพ วุตฺเตเนวตฺเถน อฏฺฐวิโธ อามคนฺโธ เวทิตพฺโพ, น หิ มํสโภชนนฺติฯ

[248] เอวํ ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เทสนาย ทฺเว คาถาโย วตฺวา ปุน ตสฺส ตาปสสฺส อาสยานุปริวตฺตนํ วิทิตฺวา ธมฺมาธิฏฺฐานาเยว เทสนาย เอกํ คาถํ อภาสิฯ ตตฺถ โกโธ อุรคสุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ มโทติ ‘‘ชาติมโท, โคตฺตมโท, อาโรคฺยมโท’’ติอาทินา (วิภ. 832) นเยน วิภงฺเค วุตฺตปฺปเภโท จิตฺตสฺส มชฺชนภาโวฯ ถมฺโภติ ถทฺธภาโวฯ ปจฺจุปฏฺฐาปนาติ ปจฺจนีกฏฺฐาปนา, ธมฺเมน นเยน วุตฺตสฺส ปฏิวิรุชฺฌิตฺวา ฐานํฯ มายาติ ‘‘อิเธกจฺโจ กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา’’ติอาทินา (วิภ. 894) นเยน วิภงฺเค วิภตฺตา กตปาปปฏิจฺฉาทนตาฯ อุสูยาติ ปรลาภสกฺการาทีสุ อิสฺสาฯ ภสฺสสมุสฺสโยติ สมุสฺสิตํ ภสฺสํ, อตฺตุกฺกํสนตาติ วุตฺตํ โหติฯ

มานาติมาโนติ ‘‘อิเธกจฺโจ ชาติยา วา…เป.… อญฺญตรญฺญตเรน วตฺถุนา ปุพฺพกาลํ ปเรหิ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ, อปรกาลํ อตฺตานํ เสยฺยํ ทหติ, ปเร หีเน ทหติ, โย เอวรูโป มาโน…เป.… เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺสา’’ติ (วิภ. 880) วิภงฺเค วิภตฺโตฯ อสพฺภิ สนฺถโวติ อสปฺปุริเสหิ สนฺถโวฯ เอสามคนฺโธ น หิ มํสโภชนนฺติ เอส โกธาทิ นววิโธ อกุสลราสิ ปุพฺเพ วุตฺเตเนวตฺเถน อามคนฺโธติ เวทิตพฺโพ, น หิ มํสโภชนนฺติฯ

[249] เอวํ ธมฺมาธิฏฺฐานาย เทสนาย นววิธํ อามคนฺธํ ทสฺเสตฺวา ปุนปิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เทสนาย อามคนฺเธ วิสฺสชฺเชนฺโต ติสฺโส คาถาโย อภาสิฯ ตตฺถ เย ปาปสีลาติ เย ปาปสมาจารตาย ‘‘ปาปสีลา’’ติ โลเก ปากฏาฯ อิณฆาตสูจกาติ วสลสุตฺเต วุตฺตนเยน อิณํ คเหตฺวา ตสฺส อปฺปทาเนน อิณฆาตา, เปสุญฺเญน สูจกา จฯ โวหารกูฏา อิธ ปาฏิรูปิกาติ ธมฺมฏฺฏฏฺฐาเน ฐิตา ลญฺชํ คเหตฺวา สามิเก ปราเชนฺตา กูเฏน โวหาเรน สมนฺนาคตตฺตา โวหารกูฏา, ธมฺมฏฺฐปฏิรูปกตฺตา ปาฏิรูปิกาฯ อถ วา อิธาติ สาสเนฯ ปาฏิรูปิกาติ ทุสฺสีลาฯ เต หิ ยสฺมา เนสํ อิริยาปถสมฺปทาทีหิ สีลวนฺตปฏิรูปํ อตฺถิ, ตสฺมา ปฏิรูปา, ปฏิรูปา เอว ปาฏิรูปิกาฯ นราธมา เยธ กโรนฺติ กิพฺพิสนฺติ เย อิธ โลเก นราธมา มาตาปิตูสุ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธาทีสุ จ มิจฺฉาปฏิปตฺติสญฺญิตํ กิพฺพิสํ กโรนฺติฯ เอสามคนฺโธ น หิ มํสโภชนนฺติ เอส เอตาย คาถาย ปุคฺคเล อธิฏฺฐาย นิทฺทิฏฺโฐ ‘‘ปาปสีลตา, อิณฆาตตา, สูจกตา, โวหารกูฏตา, ปาฏิรูปิกตา, กิพฺพิสการิตา’’ติ อปโรปิ ปุพฺเพ วุตฺเตเนวตฺเถน ฉพฺพิโธ อามคนฺโธ เวทิตพฺโพ, น หิ มํสโภชนนฺติฯ

[250] เย อิธ ปาเณสุ อสญฺญตา ชนาติ เย ชนา อิธโลเก ปาเณสุ ยถากามจาริตาย สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ มาเรตฺวา อนุทฺทยามตฺตสฺสาปิ อกรเณน อสํยตาฯ ปเรสมาทาย วิเหสมุยฺยุตาติ ปเรสํ สนฺตกํ อาทาย ธนํ วา ชีวิตํ วา ตโต ‘‘มา เอวํ กโรถา’’ติ ยาจนฺตานํ วา นิวาเรนฺตานํ วา ปาณิเลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ วิเหสํ อุยฺยุตาฯ ปเร วา สตฺเต สมาทาย ‘‘อชฺช ทส, อชฺช วีส’’นฺติ เอวํ สมาทิยิตฺวา เตสํ วธพนฺธนาทีหิ วิเหสมุยฺยุตาฯ

ทุสฺสีลลุทฺทาติ นิสฺสีลา จ ทุราจารตฺตา , ลุทฺทา จ กุรูรกมฺมนฺตา โลหิตปาณิตาย, มจฺฉฆาตกมิคพนฺธกสากุณิกาทโย อิธาธิปฺเปตาฯ ผรุสาติ ผรุสวาจาฯ อนาทราติ ‘‘อิทานิ น กริสฺสาม, วิรมิสฺสาม เอวรูปา’’ติ เอวํ อาทรวิรหิตา เอสามคนฺโธ น หิ มํสโภชนนฺติ เอส เอตาย คาถาย ปุคฺคเล อธิฏฺฐาย นิทฺทิฏฺโฐ ‘‘ปาณาติปาโต วธเฉทพนฺธน’’นฺติอาทินา นเยน ปุพฺเพ วุตฺโต จ อวุตฺโต จ ‘‘ปาเณสุ อสํยตตา ปเรสํ วิเหสตา ทุสฺสีลตา ลุทฺทตา ผรุสตา อนาทโร’’ติ ฉพฺพิโธ อามคนฺโธ เวทิตพฺโพ, น หิ มํสโภชนนฺติฯ ปุพฺเพ วุตฺตมฺปิ หิ โสตูนํ โสตุกามตาย อวธารณตาย ทฬฺหีกรณตายาติ เอวมาทีหิ การเณหิ ปุน วุจฺจติฯ เตเนว จ ปรโต วกฺขติ ‘‘อิจฺเจตมตฺถํ ภควา ปุนปฺปุนํ, อกฺขาสิ นํ เวทยิ มนฺตปารคู’’ติฯ

[251] เอเตสุ คิทฺธา วิรุทฺธาติปาติโนติ เอเตสุ ปาเณสุ เคเธน คิทฺธา, โทเสน วิรุทฺธา, โมเหน อาทีนวํ อปสฺสนฺตา ปุนปฺปุนํ อชฺฌาจารปฺปตฺติยา อติปาติโน, เอเตสุ วา ‘‘ปาณาติปาโต วธเฉทพนฺธน’’นฺติอาทินา นเยน วุตฺเตสุ ปาปกมฺเมสุ ยถาสมฺภวํ เย เคธวิโรธาติปาตสงฺขาตา ราคโทสโมหา, เตหิ คิทฺธา วิรุทฺธา อติปาติโน จฯ นิจฺจุยฺยุตาติ อกุสลกรเณ นิจฺจํ อุยฺยุตา, กทาจิ ปฏิสงฺขาย อปฺปฏิวิรตาฯ เปจฺจาติ อสฺมา โลกา ปรํ คนฺตฺวาฯ ตมํ วชนฺติ เย, ปตนฺติ สตฺตา นิรยํ อวํสิราติ เย โลกนฺตริกนฺธการสงฺขาตํ นีจกุลตาทิเภทํ วา ตมํ วชนฺติ, เย จ ปตนฺติ สตฺตา อวีจิอาทิเภทํ นิรยํ อวํสิรา อโธคตสีสาฯ เอสามคนฺโธติ เตสํ สตฺตานํ ตมวชนนิรยปตนเหตุ เอส เคธวิโรธาติปาตเภโท สพฺพามคนฺธมูลภูโต ยถาวุตฺเตนตฺเถน ติวิโธ อามคนฺโธฯ น หิ มํสโภชนนฺติ มํสโภชนํ ปน น อามคนฺโธติฯ

[252] เอวํ ภควา ปรมตฺถโต อามคนฺธํ วิสฺสชฺเชตฺวา ทุคฺคติมคฺคภาวญฺจสฺส ปกาเสตฺวา อิทานิ ยสฺมิํ มจฺฉมํสโภชเน ตาปโส อามคนฺธสญฺญี ทุคฺคติมคฺคสญฺญี จ หุตฺวา ตสฺส อโภชเนน สุทฺธิกาโม หุตฺวา ตํ น ภุญฺชติ, ตสฺส จ อญฺญสฺส จ ตถาวิธสฺส โสเธตุํ อสมตฺถภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น มจฺฉมํส’’นฺติ อิมํ ฉปฺปทํ คาถมาหฯ

ตตฺถ สพฺพปทานิ อนฺติมปาเทน โยเชตพฺพานิ – น มจฺฉมํสํ โสเธติ มจฺจํ อวิติณฺณกงฺขํ, น อาหุติยญฺญมุตูปเสวนา โสเธติ มจฺจํ อวิติณฺณกงฺขนฺติ เอวํฯ เอตฺถ จ น มจฺฉมํสนฺติ อขาทิยมานํ มจฺฉมํสํ น โสเธติ, ตถา อนาสกตฺตนฺติ เอวํ โปราณา วณฺเณนฺติฯ เอวํ ปน สุนฺทรตรํ สิยา ‘‘น มจฺฉมํสานํ อนาสกตฺตํ น มจฺฉมํสานานาสกตฺตํ, มจฺฉมํสานํ อนาสกตฺตํ น โสเธติ, มจฺจ’’นฺติ อถาปิ สิยา, เอวํ สนฺเต อนาสกตฺตํ โอหียตีติ? ตญฺจ น, อมรตเปน สงฺคหิตตฺตาฯ ‘‘เย วาปิ โลเก อมรา พหู ตปา’’ติ เอตฺถ หิ สพฺโพปิ วุตฺตาวเสโส อตฺตกิลมโถ สงฺคหํ คจฺฉตีติฯ นคฺคิยนฺติ อเจลกตฺตํฯ มุณฺฑิยนฺติ มุณฺฑภาโวฯ ชฏาชลฺลนฺติ ชฏา จ รโชชลฺลญฺจฯ ขราชินานีติ ขรานิ อชินจมฺมานิฯ อคฺคิหุตฺตสฺสุปเสวนาติ อคฺคิปาริจาริยาฯ อมราติ อมรภาวปตฺถนตาย ปวตฺตกายกิเลสาฯ พหูติ อุกฺกุฏิกปฺปธานาทิเภทโต อเนเกฯ ตปาติ สรีรสนฺตาปาฯ มนฺตาติ เวทาฯ อาหุตีติ อคฺคิโหมกมฺมํฯ ยญฺญมุตูปเสวนาติ อสฺสเมธาทิยญฺญา จ อุตูปเสวนา จฯ อุตูปเสวนา นาม คิมฺเห อาตปฏฺฐานเสวนา, วสฺเส รุกฺขมูลเสวนา, เหมนฺเต ชลปฺปเวสเสวนาฯ น โสเธนฺติ มจฺจํ อวิติณฺณกงฺขนฺติ กิเลสสุทฺธิยา วา ภวสุทฺธิยา วา อวิติณฺณวิจิกิจฺฉํ มจฺจํ น โสเธนฺติฯ กงฺขามเล หิ สติ น วิสุทฺโธ โหติ, ตฺวญฺจ สกงฺโขเยวาติฯ เอตฺถ จ ‘‘อวิติณฺณกงฺข’’นฺติ เอตํ ‘‘น มจฺฉมํส’’นฺติอาทีนิ สุตฺวา ‘‘กิํ นุ โข มจฺฉมํสานํ อโภชนาทินา สิยา วิสุทฺธิมคฺโค’’ติ ตาปสสฺส กงฺขาย อุปฺปนฺนาย ภควตา วุตฺตํ สิยาติ โน อธิปฺปาโยฯ ยา จสฺส ‘‘โส มจฺฉมํสํ ภุญฺชตี’’ติ สุตฺวาว พุทฺเธ กงฺขา อุปฺปนฺนา, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[253] เอวํ มจฺฉมํสานาสกตฺตาทีนํ โสเธตุํ อสมตฺถภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โสเธตุํ สมตฺเถ ธมฺเม ทสฺเสนฺโต ‘‘โสเตสุ คุตฺโต’’ติ อิมํ คาถมาหฯ ตตฺถ โสเตสูติ ฉสุ อินฺทฺริเยสุฯ คุตฺโตติ อินฺทฺริยสํวรคุตฺติยา สมนฺนาคโตฯ เอตฺตาวตา อินฺทฺริยสํวรปริวารสีลํ ทสฺเสติฯ วิทิตินฺทฺริโย จเรติ ญาตปริญฺญาย ฉฬินฺทฺริยานิ วิทิตฺวา ปากฏานิ กตฺวา จเรยฺย, วิหเรยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ เอตฺตาวตา วิสุทฺธสีลสฺส นามรูปปริจฺเฉทํ ทสฺเสติฯ ธมฺเม ฐิโตติ อริยมคฺเคน อภิสเมตพฺพจตุสจฺจธมฺเม ฐิโตฯ เอเตน โสตาปตฺติภูมิํ ทสฺเสติฯ

อชฺชวมทฺทเว รโตติ อุชุภาเว จ มุทุภาเว จ รโตฯ เอเตน สกทาคามิภูมิํ ทสฺเสติฯ สกทาคามี หิ กายวงฺกาทิกรานํ จิตฺตถทฺธภาวกรานญฺจ ราคโทสานํ ตนุภาวา อชฺชวมทฺทเว รโต โหติฯ สงฺคาติโคติ ราคโทสสงฺคาติโคฯ เอเตน อนาคามิภูมิํ ทสฺเสติฯ สพฺพทุกฺขปฺปหีโนติ สพฺพสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส เหตุปฺปหาเนน ปหีนสพฺพทุกฺโขฯ เอเตน อรหตฺตภูมิํ ทสฺเสติฯ น ลิปฺปติ ทิฏฺฐสุเตสุ ธีโรติ โส เอวํ อนุปุพฺเพน อรหตฺตํ ปตฺโต ธิติสมฺปทาย ธีโร ทิฏฺฐสุเตสุ ธมฺเมสุ เกนจิ กิเลเสน น ลิปฺปติฯ น เกวลญฺจ ทิฏฺฐสุเตสุ, มุตวิญฺญาเตสุ จ น ลิปฺปติ, อญฺญทตฺถุ ปรมวิสุทฺธิปฺปตฺโต โหตีติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ

[254-5] อิโต ปรํ ‘‘อิจฺเจตมตฺถ’’นฺติ ทฺเว คาถา สงฺคีติกาเรหิ วุตฺตาฯ ตาสมตฺโถ – อิติ ภควา กสฺสโป เอตมตฺถํ ปุนปฺปุนํ อเนกาหิ คาถาหิ ธมฺมาธิฏฺฐานาย ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย จ เทสนาย ยาว ตาปโส อญฺญาสิ, ตาว โส อกฺขาสิ กเถสิ วิตฺถาเรสิฯ นํ เวทยิ มนฺตปารคูติ โสปิ ตญฺจ อตฺถํ มนฺตปารคู, เวทปารคู, ติสฺโส พฺราหฺมโณ เวทยิ อญฺญาสิฯ กิํ การณา? ยสฺมา อตฺถโต จ ปทโต จ เทสนานยโต จ จิตฺราหิ คาถาหิ มุนี ปกาสยิฯ กีทิโส? นิรามคนฺโธ อสิโต ทุรนฺนโย, อามคนฺธกิเลสาภาวา นิรามคนฺโธ, ตณฺหาทิฏฺฐินิสฺสยาภาวา อสิโต, พาหิรทิฏฺฐิวเสน ‘‘อิทํ เสยฺโย อิทํ วร’’นฺติ เกนจิ เนตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ทุรนฺนโยฯ เอวํ ปกาสิตวโต จสฺส สุตฺวาน พุทฺธสฺส สุภาสิตํ ปทํ สุกถิตํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา นิรามคนฺธํ นิกฺกิเลสโยคํ, สพฺพทุกฺขปฺปนูทนํ สพฺพวฏฺฏทุกฺขปฺปนูทนํ, นีจมโน นีจจิตฺโต หุตฺวา วนฺทิ ตถาคตสฺส, ติสฺโส พฺราหฺมโณ ตถาคตสฺส ปาเท ปญฺจปติฏฺฐิตํ กตฺวา วนฺทิฯ ตตฺเถว ปพฺพชฺชมโรจยิตฺถาติ ตตฺเถว จ นํ อาสเน นิสินฺนํ กสฺสปํ ภควนฺตํ ติสฺโส ตาปโส ปพฺพชฺชมโรจยิตฺถ, อยาจีติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ ภควา ‘‘เอหิ ภิกฺขู’’ติ อาหฯ โส ตงฺขณํเยว อฏฺฐปริกฺขารยุตฺโต หุตฺวา อากาเสนาคนฺตฺวา วสฺสสติกตฺเถโร วิย ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา กติปาเหเนว สาวกปารมิญาณํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ติสฺโส นาม อคฺคสาวโก อโหสิ, ปุน ทุติโย ภารทฺวาโช นามฯ เอวํ ตสฺส ภควโต ติสฺสภารทฺวาชํ นาม สาวกยุคํ อโหสิฯ

อมฺหากํ ปน ภควา ยา จ ติสฺเสน พฺราหฺมเณน อาทิโต ติสฺโส คาถา วุตฺตา, ยา จ กสฺสเปน ภควตา มชฺเฌ นว, ยา จ ตทา สงฺคีติกาเรหิ อนฺเต ทฺเว, ตา สพฺพาปิ จุทฺทส คาถา อาเนตฺวา ปริปุณฺณํ กตฺวา อิมํ อามคนฺธสุตฺตํ อาจริยปฺปมุขานํ ปญฺจนฺนํ ตาปสสตานํ อามคนฺธํ พฺยากาสิฯ ตํ สุตฺวา โส พฺราหฺมโณ ตเถว นีจมโน หุตฺวา ภควโต ปาเท วนฺทิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิ สทฺธิํ ปริสายฯ ‘‘เอถ ภิกฺขโว’’ติ ภควา อโวจฯ เต ตเถว เอหิภิกฺขุภาวํ ปตฺวา อากาเสนาคนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา กติปาเหเนว สพฺเพว อคฺคผเล อรหตฺเต ปติฏฺฐหิํสูติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย อามคนฺธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. หิริสุตฺตวณฺณนา

หิริํ ตรนฺตนฺติ หิริสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? อนุปฺปนฺเน ภควติ สาวตฺถิยํ อญฺญตโร พฺราหฺมณมหาสาโล อฑฺโฒ อโหสิ อสีติโกฏิธนวิภโวฯ ตสฺส เอกปุตฺตโก อโหสิ ปิโย มนาโปฯ โส ตํ เทวกุมารํ วิย นานปฺปกาเรหิ สุขูปกรเณหิ สํวฑฺเฒนฺโต ตํ สาปเตยฺยํ ตสฺส อนิยฺยาเตตฺวาว กาลมกาสิ สทฺธิํ พฺราหฺมณิยาฯ ตโต ตสฺส มาณวสฺส มาตาปิตูนํ อจฺจเยน ภณฺฑาคาริโก สารคพฺภํ วิวริตฺวา สาปเตยฺยํ นิยฺยาเตนฺโต อาห – ‘‘อิทํ เต, สามิ, มาตาปิตูนํ สนฺตกํ, อิทํ อยฺยกปยฺยกานํ สนฺตกํ, อิทํ สตฺตกุลปริวฏฺเฏน อาคต’’นฺติฯ มาณโว ธนํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อิทํ ธนํเยว ทิสฺสติ, เยหิ ปน อิทํ สญฺจิตํ, เต น ทิสฺสนฺติ, สพฺเพว มจฺจุวสํ คตาฯ คจฺฉนฺตา จ น อิโต กิญฺจิ อาทาย อคมํสุ, เอวํ นาม โภเค ปหาย คนฺตพฺโพ ปรโลโก, น สกฺกา กิญฺจิ อาทาย คนฺตุํ อญฺญตฺร สุจริเตนฯ ยํนูนาหํ อิมํ ธนํ ปริจฺจชิตฺวา สุจริตธนํ คณฺเหยฺยํ, ยํ สกฺกา อาทาย คนฺตุ’’นฺติฯ โส ทิวเส ทิวเส สตสหสฺสํ วิสฺสชฺเชนฺโต ปุน จินฺเตสิ – ‘‘ปหูตมิทํ ธนํ, กิํ อิมินา เอวมปฺปเกน ปริจฺจาเคน, ยํนูนาหํ มหาทานํ ทเทยฺย’’นฺติฯ โส รญฺโญ อาโรเจสิ – ‘‘มหาราช, มม ฆเร เอตฺตกํ ธนํ อตฺถิ, อิจฺฉามิ เตน มหาทานํ ทาตุํฯ สาธุ, มหาราช, นคเร โฆสนํ การาเปถา’’ติฯ ราชา ตถา การาเปสิฯ โส อาคตาคตานํ ภาชนานิ ปูเรตฺวา สตฺตหิ ทิวเสหิ สพฺพธนมทาสิ , ทตฺวา จ จินฺเตสิ – ‘‘เอวํ มหาปริจฺจาคํ กตฺวา อยุตฺตํ ฆเร วสิตุํ, ยํนูนาหํ ปพฺพเชยฺย’’นฺติฯ ตโต ปริชนสฺส เอตมตฺถํ อาโรเจสิฯ เต ‘‘มา, ตฺวํ สามิ, ‘ธนํ ปริกฺขีณ’นฺติ จินฺตยิ, มยํ อปฺปเกเนว กาเลน นานาวิเธหิ อุปาเยหิ ธนสญฺจยํ กริสฺสามา’’ติ วตฺวา นานปฺปกาเรหิ ตํ ยาจิํสุฯ โส เตสํ ยาจนํ อนาทิยิตฺวาว ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิฯ

ตตฺถ อฏฺฐวิธา ตาปสา – สปุตฺตภริยา, อุญฺฉาจาริกา, สมฺปตฺตกาลิกา, อนคฺคิปกฺกิกา, อสฺมมุฏฺฐิกา, ทนฺตลุยฺยกา, ปวตฺตผลิกา, วณฺฏมุตฺติกา จาติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.280)ฯ ตตฺถ สปุตฺตภริยาติ ปุตฺตทาเรน สทฺธิํ ปพฺพชิตฺวา กสิวณิชฺชาทีหิ ชีวิกํ กปฺปยมานา เกณิยชฏิลาทโยฯ อุญฺฉาจาริกาติ นครทฺวาเร อสฺสมํ การาเปตฺวา ตตฺถ ขตฺติยพฺราหฺมณกุมาราทโย สิปฺปาทีนิ สิกฺขาเปตฺวา หิรญฺญสุวณฺณํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ติลตณฺฑุลาทิกปฺปิยภณฺฑปฏิคฺคาหกา, เต สปุตฺตภริเยหิ เสฏฺฐตราฯ สมฺปตฺตกาลิกาติ อาหารเวลาย สมฺปตฺตํ อาหารํ คเหตฺวา ยาเปนฺตา, เต อุญฺฉาจาริเกหิ เสฏฺฐตราฯ อนคฺคิปกฺกิกาติ อคฺคินา อปกฺกปตฺตผลานิ ขาทิตฺวา ยาเปนฺตา, เต สมฺปตฺตกาลิเกหิ เสฏฺฐตราฯ อสฺมมุฏฺฐิกาติ มุฏฺฐิปาสาณํ คเหตฺวา อญฺญํ วา กิญฺจิ วาสิสตฺถกาทิํ คเหตฺวา วิจรนฺตา ยทา ฉาตา โหนฺติ, ตทา สมฺปตฺตรุกฺขโต ตจํ คเหตฺวา ขาทิตฺวา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐาย จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร ภาเวนฺติ, เต อนคฺคิปกฺกิเกหิ เสฏฺฐตราฯ ทนฺตลุยฺยกาติ มุฏฺฐิปาสาณาทีนิปิ อคเหตฺวา จรนฺตา ขุทากาเล สมฺปตฺตรุกฺขโต ทนฺเตหิ อุปฺปาเฏตฺวา ตจํ ขาทิตฺวา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐาย พฺรหฺมวิหาเร ภาเวนฺติ, เต อสฺมมุฏฺฐิเกหิ เสฏฺฐตราฯ ปวตฺตผลิกาติ ชาตสฺสรํ วา วนสณฺฑํ วา นิสฺสาย วสนฺตา ยํ ตตฺถ สเร ภิสมุฬาลาทิ, ยํ วา วนสณฺเฑ ปุปฺผกาเล ปุปฺผํ, ผลกาเล ผลํ, ตเมว ขาทนฺติฯ ปุปฺผผเล อสติ อนฺตมโส ตตฺถ รุกฺขปปฏิกมฺปิ ขาทิตฺวา วสนฺติ, น ตฺเวว อาหารตฺถาย อญฺญตฺร คจฺฉนฺติฯ