2. ธนิยสุตฺตวณฺณนา

[18] ปกฺโกทโนติ ธนิยสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติฯ เตน สมเยน ธนิโย โคโป มหีตีเร ปฏิวสติฯ ตสฺสายํ ปุพฺพโยโค – กสฺสปสฺส ภควโต ปาวจเน ทิพฺพมาเน วีสติ วสฺสสหสฺสานิ ทิวเส ทิวเส สงฺฆสฺส วีสติ สลากภตฺตานิ อทาสิฯ โส ตโต จุโต เทเวสุ อุปฺปนฺโนฯ เอวํ เทวโลเก เอกํ พุทฺธนฺตรํ เขเปตฺวา อมฺหากํ ภควโต กาเล วิเทหรฏฺฐมชฺเฌ ปพฺพตรฏฺฐํ นาม อตฺถิ ตตฺถ ธมฺมโกรณฺฑํ นาม นครํ, ตสฺมิํ นคเร เสฏฺฐิปุตฺโต หุตฺวา อภินิพฺพตฺโต, โคยูถํ นิสฺสาย ชีวติฯ ตสฺส หิ ติํสมตฺตานิ โคสหสฺสานิ โหนฺติ, สตฺตวีสสหสฺสา คาโว ขีรํ ทุยฺหนฺติฯ โคปา นาม นิพทฺธวาสิโน น โหนฺติฯ วสฺสิเก จตฺตาโรมาเส ถเล วสนฺติ, อวเสเส อฏฺฐมาเส ยตฺถ ติโณทกํ สุขํ ลพฺภติ, ตตฺถ วสนฺติฯ ตญฺจ นทีตีรํ วา ชาตสฺสรตีรํ วา โหติฯ อถายมฺปิ วสฺสกาเล อตฺตโน วสิตคามโต นิกฺขมิตฺวา คุนฺนํ ผาสุวิหารตฺถาย โอกาสํ คเวสนฺโต มหามหี ภิชฺชิตฺวา เอกโต กาลมหี เอกโต มหามหิจฺเจว สงฺขํ คนฺตฺวา สนฺทมานา ปุน สมุทฺทสมีเป สมาคนฺตฺวา ปวตฺตาฯ ยํ โอกาสํ อนฺตรทีปํ อกาสิ, ตํ ปวิสิตฺวา วจฺฉานํ สาลํ อตฺตโน จ นิเวสนํ มาเปตฺวา วาสํ กปฺเปสิฯ ตสฺส สตฺต ปุตฺตา, สตฺต ธีตโร, สตฺต สุณิสา, อเนเก จ กมฺมการา โหนฺติฯ โคปา นาม วสฺสนิมิตฺตํ ชานนฺติฯ ยทา สกุณิกา กุลาวกานิ รุกฺขคฺเค กโรนฺติ, กกฺกฏกา อุทกสมีเป ทฺวารํ ปิทหิตฺวา ถลสมีปทฺวาเรน วฬญฺเชนฺติ, ตทา สุวุฏฺฐิกา ภวิสฺสตีติ คณฺหนฺติฯ ยทา ปน สกุณิกา กุลาวกานิ นีจฏฺฐาเน อุทกปิฏฺเฐ กโรนฺติ, กกฺกฏกา ถลสมีเป ทฺวารํ ปิทหิตฺวา อุทกสมีปทฺวาเรน วฬญฺเชนฺติ, ตทา ทุพฺพุฏฺฐิกา ภวิสฺสตีติ คณฺหนฺติฯ

อถ โส ธนิโย สุวุฏฺฐิกนิมิตฺตานิ อุปสลฺลกฺเขตฺวา อุปกฏฺเฐ วสฺสกาเล อนฺตรทีปา นิกฺขมิตฺวา มหามหิยา ปรตีเร สตฺตสตฺตาหมฺปิ เทเว วสฺสนฺเต อุทเกน อนชฺโฌตฺถรโณกาเส อตฺตโน วสโนกาสํ กตฺวา สมนฺตา ปริกฺขิปิตฺวา, วจฺฉสาลาโย มาเปตฺวา, ตตฺถ นิวาสํ กปฺเปสิฯ

อถสฺส ทารุติณาทิสงฺคเห กเต สพฺเพสุ ปุตฺตทารกมฺมกรโปริเสสุ สมานิเยสุ ชาเตสุ นานปฺปกาเร ขชฺชโภชฺเช ปฏิยตฺเต สมนฺตา จตุทฺทิสา เมฆมณฺฑลานิ อุฏฺฐหิํสุฯ โส เธนุโย ทุหาเปตฺวา , วจฺฉสาลาสุ วจฺเฉ สณฺฐาเปตฺวา, คุนฺนํ จตุทฺทิสา ธูมํ การาเปตฺวา, สพฺพปริชนํ โภชาเปตฺวา, สพฺพกิจฺจานิ การาเปตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ทีเป อุชฺชาลาเปตฺวา, สยํ ขีเรน ภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา, มหาสยเน สยนฺโต อตฺตโน สิริสมฺปตฺติํ ทิสฺวา, ตุฏฺฐจิตฺโต หุตฺวา, อปรทิสาย เมฆตฺถนิตสทฺทํ สุตฺวา นิปนฺโน อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ ‘‘ปกฺโกทโน ทุทฺธขีโรหมสฺมี’’ติฯ

ตตฺรายํ อตฺถวณฺณนา – ปกฺโกทโนติ สิทฺธภตฺโตฯ ทุทฺธขีโรติ คาโว ทุหิตฺวา คหิตขีโรฯ อหนฺติ อตฺตานํ นิทสฺเสติ , อสฺมีติ อตฺตโน ตถาภาวํฯ ปกฺโกทโน ทุทฺธขีโร จ อหมสฺมิ ภวามีติ อตฺโถฯ อิตีติ เอวมาหาติ อตฺโถฯ นิทฺเทเส ปน ‘‘อิตีติ ปทสนฺธิ, ปทสํสคฺโค, ปทปาริปูริ, อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเมต’’นฺติ (จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 1) เอวมสฺส อตฺโถ วณฺณิโตฯ โสปิ อิทเมว สนฺธายาติ เวทิตพฺโพฯ ยํ ยํ หิ ปทํ ปุพฺพปเทน วุตฺตํ, ตสฺส ตสฺส เอวมาหาติ เอตมตฺถํ ปกาเสนฺโตเยว อิติสทฺโท ปจฺฉิเมน ปเทน เมตฺเตยฺโย อิติ วา ภควา อิติ วา เอวมาทินา ปทสนฺธิ โหติ, นาญฺญถาฯ

ธนิโย โคโปติ ตสฺส เสฏฺฐิปุตฺตสฺส นามสโมธานํฯ โส หิ ยานิมานิ ถาวราทีนิ ปญฺจ ธนานิ, เตสุ ฐเปตฺวา ทานสีลาทิอนุคามิกธนํ, เขตฺตวตฺถุ-อารามาทิโต ถาวรธนโตปิ, ควสฺสาทิโต ชงฺคมธนโตปิ หิรญฺญสุวณฺณาทิโต สํหาริมธนโตปิ, สิปฺปายตนาทิโต องฺคสมธนโตปิ ยํ ตํ โลกสฺส ปญฺจโครสานุปฺปทาเนน พหูปการํ ตํ สนฺธาย ‘‘นตฺถิ โคสมิตํ ธน’’นฺติ (สํ. นิ. 1.13; เนตฺติ. 123) เอวํ วิเสสิตํ โคธนํ, เตน สมนฺนาคตตฺตา ธนิโย, คุนฺนํ ปาลนโต โคโปฯ โย หิ อตฺตโน คาโว ปาเลติ, โส ‘‘โคโป’’ติ วุจฺจติฯ โย ปเรสํ เวตเนน ภโฏ หุตฺวา, โส โคปาลโกฯ อยํ ปน อตฺตโนเยว, เตน โคโปติ วุตฺโตฯ

อนุตีเรติ ตีรสฺส สมีเปฯ มหิยาติ มหามหีนามิกาย นทิยาฯ สมาเนน อนุกูลวตฺตินา ปริชเนน สทฺธิํ วาโส ยสฺส โส สมานวาโส, อยญฺจ ตถาวิโธฯ เตนาห ‘‘สมานวาโส’’ติฯ ฉนฺนาติ ติณปณฺณจฺฉทเนหิ อโนวสฺสกา กตาฯ กุฏีติ วสนฆรสฺเสตํ อธิวจนํฯ อาหิโตติ อาภโต, ชาลิโต วาฯ คินีติ อคฺคิฯ เตสุ เตสุ ฐาเนสุ อคฺคิ ‘‘คินี’’ติ โวหรียติฯ อถ เจ ปตฺถยสีติ อิทานิ ยทิ อิจฺฉสีติ วุตฺตํ โหติฯ ปวสฺสาติ สิญฺจ, ปคฺฆร, อุทกํ มุญฺจาติ อตฺโถฯ เทวาติ เมฆํ อาลปติฯ อยํ ตาเวตฺถ ปทวณฺณนาฯ

อยํ ปน อตฺถวณฺณนา – เอวมยํ ธนิโย โคโป อตฺตโน สยนฆเร มหาสยเน นิปนฺโน เมฆตฺถนิตํ สุตฺวา ‘‘ปกฺโกทโนหมสฺมี’’ติ ภณนฺโต กายทุกฺขวูปสมูปายํ กายสุขเหตุญฺจ อตฺตโน สนฺนิหิตํ ทีเปติฯ ‘‘ทุทฺธขีโรหมสฺมี’’ติ ภณนฺโต จิตฺตทุกฺขวูปสมูปายํ จิตฺตสุขเหตุญฺจฯ ‘‘อนุตีเร มหิยา’’ติ นิวาสฏฺฐานสมฺปตฺติํ, ‘‘สมานวาโส’’ติ ตาทิเส กาเล ปิยวิปฺปโยคปทฏฺฐานสฺส โสกสฺสาภาวํฯ ‘‘ฉนฺนา กุฏี’’ติ กายทุกฺขาปคมปฏิฆาตํฯ ‘‘อาหิโต คินี’’ติ ยสฺมา โคปาลกา ปริกฺเขปธูมทารุอคฺคิวเสน ตโย อคฺคี กโรนฺติฯ เต จ ตสฺส เคเห สพฺเพ กตา, ตสฺมา สพฺพทิสาสุ ปริกฺเขปคฺคิํ สนฺธาย ‘‘อาหิโต คินี’’ติ ภณนฺโต วาฬมิคาคมนนิวารณํ ทีเปติ, คุนฺนํ มชฺเฌ โคมยาทีหิ ธูมคฺคิํ สนฺธาย ฑํสมกสาทีหิ คุนฺนํ อนาพาธํ, โคปาลกานํ สยนฏฺฐาเน ทารุอคฺคิํ สนฺธาย โคปาลกานํ สีตาพาธปฏิฆาตํฯ โส เอวํ ทีเปนฺโต อตฺตโน วา คุนฺนํ วา ปริชนสฺส วา วุฏฺฐิปจฺจยสฺส กสฺสจิ อาพาธสฺส อภาวโต ปีติโสมนสฺสชาโต อาห – ‘‘อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทวา’’ติฯ

[19] เอวํ ธนิยสฺส อิมํ คาถํ ภาสมานสฺส อสฺโสสิ ภควา ทิพฺพาย โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺตมานุสิกาย เชตวนมหาวิหาเร คนฺธกุฏิยํ วิหรนฺโตฯ สุตฺวา จ ปน พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต อทฺทส ธนิยญฺจ ปชาปติญฺจสฺส ‘‘อิเม อุโภปิ เหตุสมฺปนฺนาฯ สเจ อหํ คนฺตฺวา ธมฺมํ เทเสสฺสามิ, อุโภปิ ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสนฺติฯ โน เจ คมิสฺสามิ, สฺเว อุทโกเฆน วินสฺสิสฺสนฺตี’’ติ ตํ ขเณเยว สาวตฺถิโต สตฺต โยชนสตานิ ธนิยสฺส นิวาสฏฺฐานํ อากาเสน คนฺตฺวา ตสฺส กุฏิยา อุปริ อฏฺฐาสิฯ

ธนิโย ตํ คาถํ ปุนปฺปุนํ ภาสติเยว , น นิฏฺฐาเปติ, ภควติ คเตปิ ภาสติฯ ภควา จ ตํ สุตฺวา ‘‘น เอตฺตเกน สนฺตุฏฺฐา วา วิสฺสตฺถา วา โหนฺติ, เอวํ ปน โหนฺตี’’ติ ทสฺเสตุํ –

‘‘อกฺโกธโน วิคตขิโลหมสฺมิ, อนุตีเร มหิเยกรตฺติวาโส;

วิวฏา กุฏิ นิพฺพุโต คินิ, อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทวา’’ติฯ –

อิมํ ปฏิคาถํ อภาสิ พฺยญฺชนสภาคํ โน อตฺถสภาคํฯ น หิ ‘‘ปกฺโกทโน’’ติ, ‘‘อกฺโกธโน’’ติ จ อาทีนิ ปทานิ อตฺถโต สเมนฺติ มหาสมุทฺทสฺส โอริมปาริมตีรานิ วิย, พฺยญฺชนํ ปเนตฺถ กิญฺจิ กิญฺจิ สเมตีติ พฺยญฺชนสภาคานิ โหนฺติฯ ตตฺถ ปุริมคาถาย สทิสปทานํ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

วิเสสปทานํ ปนายํ ปทโต อตฺถโต จ วณฺณนา – อกฺโกธโนติ อกุชฺฌนสภาโวฯ โย หิ โส ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการอาฆาตวตฺถุสมฺภโว โกโธ เอกจฺจสฺส สุปริตฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโน หทยํ สนฺตาเปตฺวา วูปสมฺมติ, เยน จ ตโต พลวตรุปฺปนฺเนน เอกจฺโจ มุขวิกุณนมตฺตํ กโรติ, ตโต พลวตเรน เอกจฺโจ ผรุสํ วตฺตุกาโม หนุสญฺจลนมตฺตํ กโรติ, อปโร ตโต พลวตเรน ผรุสํ ภณติ, อปโร ตโต พลวตเรน ทณฺฑํ วา สตฺถํ วา คเวสนฺโต ทิสา วิโลเกติ, อปโร ตโต พลวตเรน ทณฺฑํ วา สตฺถํ วา อามสติ, อปโร ตโต พลวตเรน ทณฺฑาทีนิ คเหตฺวา อุปธาวติ, อปโร ตโต พลวตเรน เอกํ วา ทฺเว วา ปหาเร เทติ, อปโร ตโต พลวตเรน อปิ ญาติสาโลหิตํ ชีวิตา โวโรเปติ, เอกจฺโจ ตโต พลวตเรน ปจฺฉา วิปฺปฏิสารี อตฺตานมฺปิ ชีวิตา โวโรเปติ สีหฬทีเป กาลคามวาสี อมจฺโจ วิยฯ เอตฺตาวตา จ โกโธ ปรมเวปุลฺลปฺปตฺโต โหติฯ โส ภควตา โพธิมณฺเฑเยว สพฺพโส ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต, ตสฺมา ภควา ‘‘อกฺโกธโนหมสฺมี’’ติ อาหฯ

วิคตขิโลติ อปคตขิโลฯ

เย หิ เต จิตฺตพนฺธภาเวน ปญฺจ เจโตขิลา วุตฺตา, เย หิ จ ขิลภูเต จิตฺเต เสยฺยถาปิ นาม ขิเล ภูมิภาเค จตฺตาโร มาเส วสฺสนฺเตปิ เทเว สสฺสานิ น รุหนฺติ, เอวเมวํ สทฺธมฺมสฺสวนาทิกุสลเหตุวสฺเส วสฺสนฺเตปิ กุสลํ น รุหติ เต จ ภควตา โพธิมณฺเฑเยว สพฺพโส ปหีนา, ตสฺมา ภควา ‘‘วิคตขิโลหมสฺมี’’ติ อาหฯ

เอกรตฺติํ วาโส อสฺสาติ เอกรตฺติวาโส ฯ ยถา หิ ธนิโย ตตฺถ จตฺตาโร วสฺสิเก มาเส นิพทฺธวาสํ อุปคโต, น ตถา ภควาฯ ภควา หิ ตํเยว รตฺติํ ตสฺส อตฺถกามตาย ตตฺถ วาสํ อุปคโตฯ ตสฺมา ‘‘เอกรตฺติวาโส’’ติ อาหฯ วิวฏาติ อปนีตจฺฉทนาฯ กุฏีติ อตฺตภาโวฯ อตฺตภาโว หิ ตํ ตํ อตฺถวสํ ปฏิจฺจ กาโยติปิ คุหาติปิ เทโหติปิ สนฺเทโหติปิ นาวาติปิ รโถติปิ วโณติปิ ธโชติปิ วมฺมิโกติปิ กุฏีติปิ กุฏิกาติปิ วุจฺจติฯ อิธ ปน กฏฺฐาทีนิ ปฏิจฺจ เคหนามิกา กุฏิ วิย อฏฺฐิอาทีนิ ปฏิจฺจ สงฺขฺยํ คตตฺตา ‘‘กุฏี’’ติ วุตฺโตฯ ยถาห –

‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส, กฏฺฐญฺจ ปฏิจฺจ, วลฺลิญฺจ ปฏิจฺจ, มตฺติกญฺจ ปฏิจฺจ, ติณญฺจ ปฏิจฺจ, อากาโส ปริวาริโต อคารํตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ; เอวเมว โข, อาวุโส, อฏฺฐิญฺจ ปฏิจฺจ, นฺหารุญฺจ ปฏิจฺจ, มํสญฺจ ปฏิจฺจ, จมฺมญฺจ ปฏิจฺจ, อากาโส ปริวาริโต รูปนฺเตฺวว สงฺขํ คจฺฉตี’’ติ (ม. นิ. 1.306)ฯ

จิตฺตมกฺกฏสฺส นิวาสโต วา กุฏิฯ ยถาห –

‘‘อฏฺฐิกงฺกลกุฏิ เจ สา, มกฺกฏาวสโถ อิติ;

มกฺกโฏ ปญฺจทฺวาราย, กุฏิกาย ปสกฺกิย;

ทฺวาเรน อนุปริยาติ, ฆฏฺฏยนฺโต ปุนปฺปุน’’นฺติฯ (เถรคา. 125);

สา กุฏิ เยน ตณฺหามานทิฏฺฐิฉทเนน สตฺตานํ ฉนฺนตฺตา ปุนปฺปุนํ ราคาทิกิเลสวสฺสํ อติวสฺสติฯ ยถาห –

‘‘ฉนฺนมติวสฺสติ, วิวฏํ นาติวสฺสติ;

ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรถ, เอวํ ตํ นาติวสฺสตี’’ติฯ (อุทา. 45; เถรคา. 447; ปริ. 339);

อยํ คาถา ทฺวีสุ ฐาเนสุ วุตฺตา ขนฺธเก เถรคาถายญฺจฯ ขนฺธเก หิ ‘‘โย อาปตฺติํ ปฏิจฺฉาเทติ, ตสฺส กิเลสา จ ปุนปฺปุนํ อาปตฺติโย จ อติวสฺสนฺติ, โย ปน น ปฏิจฺฉาเทติ, ตสฺส นาติวสฺสนฺตี’’ติ อิมํ อตฺถํ ปฏิจฺจ วุตฺตาฯ เถรคาถายํ ‘‘ยสฺส ราคาทิจฺฉทนํ อตฺถิ, ตสฺส ปุน อิฏฺฐารมฺมณาทีสุ ราคาทิสมฺภวโต ฉนฺนมติวสฺสติ ฯ โย วา อุปฺปนฺเน กิเลเส อธิวาเสติ, ตสฺเสว อธิวาสิตกิเลสจฺฉทนจฺฉนฺนา อตฺตภาวกุฏิ ปุนปฺปุนํ กิเลสวสฺสํ อติวสฺสติฯ ยสฺส ปน อรหตฺตมคฺคญาณวาเตน กิเลสจฺฉทนสฺส วิทฺธํสิตตฺตา วิวฏา, ตสฺส นาติวสฺสตี’’ติฯ อยมตฺโถ อิธ อธิปฺเปโตฯ ภควตา หิ ยถาวุตฺตํ ฉทนํ ยถาวุตฺเตเนว นเยน วิทฺธํสิตํ, ตสฺมา ‘‘วิวฏา กุฏี’’ติ อาหฯ นิพฺพุโตติ อุปสนฺโตฯ คินีติ อคฺคิฯ เยน หิ เอกาทสวิเธน อคฺคินา สพฺพมิทํ อาทิตฺตํฯ ยถาห – ‘‘อาทิตฺตํ ราคคฺคินา’’ติ วิตฺถาโรฯ โส อคฺคิ ภควโต โพธิมูเลเยว อริยมคฺคสลิลเสเกน นิพฺพุโต, ตสฺมา ‘‘นิพฺพุโต คินี’’ติ อาหฯ

เอวํ วทนฺโต จ ธนิยํ อตุฏฺฐพฺเพน ตุสฺสมานํ อญฺญาปเทเสเนว ปริภาสติ, โอวทติ, อนุสาสติฯ กถํ? ‘‘อกฺโกธโน’’ติ หิ วทมาโน, ธนิย, ตฺวํ ‘‘ปกฺโกทโนหมสฺมี’’ติ ตุฏฺโฐ, โอทนปาโก จ ยาวชีวํ ธนปริกฺขเยน กตฺตพฺโพ, ธนปริกฺขโย จ อารกฺขาทิทุกฺขปทฏฺฐาโน, เอวํ สนฺเต ทุกฺเขเนว ตุฏฺโฐ โหสิฯ อหํ ปน ‘‘อกฺโกธโนหมสฺมี’’ติ ตุสฺสนฺโต สนฺทิฏฺฐิกสมฺปรายิกทุกฺขาภาเวน ตุฏฺโฐ โหมีติ ทีเปติฯ ‘‘วิคตขิโล’’ติ วทมาโน ตฺวํ ‘‘ทุทฺธขีโรหมสฺมี’’ติ ตุสฺสนฺโต อกตกิจฺโจว ‘‘กตกิจฺโจหมสฺมี’’ติ มนฺตฺวา ตุฏฺโฐ, อหํ ปน ‘‘วิคตขิโลหมสฺมี’’ติ ตุสฺสนฺโต กตกิจฺโจว ตุฏฺโฐ โหมีติ ทีเปติฯ ‘‘อนุตีเร มหิเยกรตฺติวาโส’’ติ วทมาโน ตฺวํ อนุตีเร มหิยา สมานวาโสติ ตุสฺสนฺโต จตุมาสนิพทฺธวาเสน ตุฏฺโฐฯ นิพทฺธวาโส จ อาวาสสงฺเคน โหติ, โส จ ทุกฺโข, เอวํ สนฺเต ทุกฺเขเนว ตุฏฺโฐ โหสิฯ อหํ ปน เอกรตฺติวาโสติ ตุสฺสนฺโต อนิพทฺธวาเสน ตุฏฺโฐ, อนิพทฺธวาโส จ อาวาสสงฺคาภาเวน โหติ, อาวาสสงฺคาภาโว จ สุโขติ สุเขเนว ตุฏฺโฐ โหมีติ ทีเปติฯ

‘‘วิวฏา กุฏี’’ติ วทมาโน ตฺวํ ฉนฺนา กุฏีติ ตุสฺสนฺโต ฉนฺนเคหตาย ตุฏฺโฐ, เคเห จ เต ฉนฺเนปิ อตฺตภาวกุฏิกํ กิเลสวสฺสํ อติวสฺสติ, เยน สญฺชนิเตหิ จตูหิ มโหเฆหิ วุยฺหมาโน อนยพฺยสนํ ปาปุเณยฺยาสิ, เอวํ สนฺเต อตุฏฺฐพฺเพเนว ตุฏฺโฐ โหสิฯ อหํ ปน ‘‘วิวฏา กุฏี’’ติ ตุสฺสนฺโต อตฺตภาวกุฏิยา กิเลสจฺฉทนาภาเวน ตุฏฺโฐฯ เอวญฺจ เม วิวฏาย กุฏิยา น ตํ กิเลสวสฺสํ อติวสฺสติ, เยน สญฺชนิเตหิ จตูหิ มโหเฆหิ วุยฺหมาโน อนยพฺยสนํ ปาปุเณยฺยํ, เอวํ สนฺเต ตุฏฺฐพฺเพเนว ตุฏฺโฐ โหมีติ ทีเปติฯ ‘‘นิพฺพุโต คินี’’ติ วทมาโน ตฺวํ อาหิโต คินีติ ตุสฺสนฺโต อกตูปทฺทวนิวารโณว กตูปทฺทวนิวารโณสฺมีติ มนฺตฺวา ตุฏฺโฐฯ อหํ ปน นิพฺพุโต คินีติ ตุสฺสนฺโต เอกาทสคฺคิปริฬาหาภาวโต กตูปทฺทวนิวารณตาเยว ตุฏฺโฐติ ทีเปติฯ ‘‘อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทวา’’ติ วทมาโน เอวํ วิคตทุกฺขานํ อนุปฺปตฺตสุขานํ กตสพฺพกิจฺจานํ อมฺหาทิสานํ เอตํ วจนํ โสภติ, อถ เจ ปตฺถยสิ, ปวสฺส เทว, น โน ตยิ วสฺสนฺเต วา อวสฺสนฺเต วา วุฑฺฒิ วา หานิ วา อตฺถิ, ตฺวํ ปน กสฺมา เอวํ วทสีติ ทีเปติฯ ตสฺมา ยํ วุตฺตํ ‘‘เอวํ วทนฺโต จ ธนิย อตุฏฺฐพฺเพเนว ตุสฺสมานํ อญฺญาปเทเสเนว ปริภาสติ โอวทติ, อนุสาสตี’’ติ, ตํ สมฺมเทว วุตฺตนฺติฯ

[20] เอวมิมํ ภควตา วุตฺตํ คาถํ สุตฺวาปิ ธนิโย โคโป ‘‘โก อยํ คาถํ ภาสตี’’ติ อวตฺวา เตน สุภาสิเตน ปริตุฏฺโฐ ปุนปิ ตถารูปํ โสตุกาโม อปรมฺปิ คาถมาห ‘‘อนฺธกมกสา’’ติฯ ตตฺถ อนฺธกาติ กาฬมกฺขิกานํ อธิวจนํ, ปิงฺคลมกฺขิกานนฺติปิ เอเกฯ มกสาติ มกสาเยวฯ น วิชฺชเรติ นตฺถิฯ กจฺเฉติ ทฺเว กจฺฉา – นทีกจฺโฉ จ ปพฺพตกจฺโฉ จฯ อิธ นทีกจฺโฉฯ รุฬฺหติเณติ สญฺชาตติเณฯ จรนฺตีติ ภตฺตกิจฺจํ กโรนฺติฯ วุฏฺฐิมฺปีติ วาตวุฏฺฐิอาทิกา อเนกา วุฏฺฐิโย, ตา อาฬวกสุตฺเต ปกาสยิสฺสามฯ อิธ ปน วสฺสวุฏฺฐิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สเหยฺยุนฺติ ขเมยฺยุํฯ เสสํ ปากฏเมวฯ

เอตฺถ ธนิโย เย อนฺธกมกสา สนฺนิปติตฺวา รุธิเร ปิวนฺตา มุหุตฺเตเนว คาโว อนยพฺยสนํ ปาเปนฺติ, ตสฺมา วุฏฺฐิตมตฺเตเยว เต โคปาลกา ปํสุนา จ สาขาหิ จ มาเรนฺติ, เตสํ อภาเวน คุนฺนํ เขมตํ, กจฺเฉ รุฬฺหติณจรเณน อทฺธานคมนปริสฺสมาภาวํ วตฺวา ขุทากิลมถาภาวญฺจ ทีเปนฺโต ‘‘ยถา อญฺเญสํ คาโว อนฺธกมกสสมฺผสฺเสหิ ทิสฺสมานา อทฺธานคมเนน กิลนฺตา ขุทาย มิลายมานา เอกวุฏฺฐินิปาตมฺปิ น สเหยฺยุํ, น เม ตถา คาโว, มยฺหํ ปน คาโว วุตฺตปฺปการาภาวา ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ติกฺขตุํ วา วุฏฺฐิมฺปิ สเหยฺยุ’’นฺติ ทีเปติฯ

[21] ตโต ภควา ยสฺมา ธนิโย อนฺตรทีเป วสนฺโต ภยํ ทิสฺวา, กุลฺลํ พนฺธิตฺวา, มหามหิํ ตริตฺวา, ตํ กจฺฉํ อาคมฺม ‘‘อหํ สุฏฺฐุ อาคโต, นิพฺภเยว ฐาเน ฐิโต’’ติ มญฺญมาโน เอวมาห, สภเย เอว จ โส ฐาเน ฐิโต, ตสฺมา ตสฺส อาคมนฏฺฐานา อตฺตโน อาคมนฏฺฐานํ อุตฺตริตรญฺจ ปณีตตรญฺจ วณฺเณนฺโต ‘‘พทฺธาสิ ภิสี’’ติ อิมํ คาถมภาสิ, อตฺถสภาคํ โน พฺยญฺชนสภาคํฯ

ตตฺถ ภิสีติ ปตฺถริตฺวา ปุถุลํ กตฺวา พทฺธกุลฺโล วุจฺจติ โลเกฯ อริยสฺส ปน ธมฺมวินเย อริยมคฺคสฺเสตํ อธิวจนํฯ อริยมคฺโค หิ –

‘‘มคฺโค ปชฺโช ปโถ ปนฺโถ, อญฺชสํ วฏุมายนํ;

นาวา อุตฺตรเสตุ จ, กุลฺโล จ ภิสิ สงฺกโม’’ฯ (จูฬนิ. ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทส 101);

‘‘อทฺธานํ ปภโว เจว, ตตฺถ ตตฺถ ปกาสิโต’’ฯ

อิมายปิ คาถาย ภควา ปุริมนเยเนว ตํ โอวทนฺโต อิมํ อตฺถํ อาหาติ เวทิตพฺโพ – ธนิย, ตฺวํ กุลฺลํ พนฺธิตฺวา, มหิํ ตริตฺวา, อิมํ ฐานมาคโต, ปุนปิ จ เต กุลฺโล พนฺธิตพฺโพ เอว ภวิสฺสติ, นที จ ตริตพฺพา, น เจตํ ฐานํ เขมํฯ มยา ปน เอกจิตฺเต มคฺคงฺคานิ สโมธาเนตฺวา ญาณพนฺธเนน พทฺธา อโหสิ ภิสิฯ สา จ สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺมปริปุณฺณตาย เอกรสภาวูปคตตฺตา อญฺญมญฺญํ อนติวตฺตเนน ปุน พนฺธิตพฺพปฺปโยชนาภาเวน เทวมนุสฺเสสุ เกนจิ โมเจตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย จ สุสงฺขตาฯ ตาย จมฺหิ ติณฺโณ, ปุพฺเพ ปตฺถิตํ ตีรปฺปเทสํ คโตฯ คจฺฉนฺโตปิ จ น โสตาปนฺนาทโย วิย กญฺจิเทว ปเทสํ คโตฯ

อถ โข ปารคโต สพฺพาสวกฺขยํ สพฺพธมฺมปารํ ปรมํ เขมํ นิพฺพานํ คโต, ติณฺโณติ วา สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต, ปารคโตติ อรหตฺตํ ปตฺโต ฯ กิํ วิเนยฺย ปารคโตติ เจ? วิเนยฺย โอฆํ, กาโมฆาทิจตุพฺพิธํ โอฆํ ตริตฺวา อติกฺกมฺม ตํ ปารํ คโตติฯ อิทานิ จ ปน เม ปุน ตริตพฺพาภาวโต อตฺโถ ภิสิยา น วิชฺชติ, ตสฺมา มเมว ยุตฺตํ วตฺตุํ ‘‘อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทวา’’ติฯ

[22] ตมฺปิ สุตฺวา ธนิโย ปุริมนเยเนว ‘‘โคปี มม อสฺสวา’’ติ อิมํ คาถํ อภาสิฯ ตตฺถ โคปีติ ภริยํ นิทฺทิสติฯ อสฺสวาติ วจนกรา กิํการปฏิสาวินีฯ อโลลาติ มาตุคาโม หิ ปญฺจหิ โลลตาหิ โลโล โหติ – อาหารโลลตาย, อลงฺการโลลตาย, ปรปุริสโลลตาย, ธนโลลตาย, ปาทโลลตายฯ ตถา หิ มาตุคาโม ภตฺตปูวสุราทิเภเท อาหาเร โลลตาย อนฺตมโส ปาริวาสิกภตฺตมฺปิ ภุญฺชติ, หตฺโถตาปกมฺปิ ขาทติ, ทิคุณํ ธนมนุปฺปทตฺวาปิ สุรํ ปิวติฯ อลงฺการโลลตาย อญฺญํ อลงฺการํ อลภมาโน อนฺตมโส อุทกเตลเกนปิ เกเส โอสณฺเฑตฺวา มุขํ ปริมชฺชติฯ ปรปุริสโลลตาย อนฺตมโส ปุตฺเตนปิ ตาทิเส ปเทเส ปกฺโกสิยมาโน ปฐมํ อสทฺธมฺมวเสน จินฺเตติฯ ธนโลลตาย ‘‘หํสราชํ คเหตฺวาน สุวณฺณา ปริหายถ’’ฯ ปาทโลลตาย อารามาทิคมนสีโล หุตฺวา สพฺพํ ธนํ วินาเสติฯ ตตฺถ ธนิโย ‘‘เอกาปิ โลลตา มยฺหํ โคปิยา นตฺถี’’ติ ทสฺเสนฺโต อโลลาติ อาหฯ

ทีฆรตฺตํ สํวาสิยาติ ทีฆกาลํ สทฺธิํ วสมานา โกมารภาวโต ปภุติ เอกโต วฑฺฒิตาฯ เตน ปรปุริเส น ชานาตีติ ทสฺเสติฯ มนาปาติ เอวํ ปรปุริเส อชานนฺตี มเมว มนํ อลฺลียตีติ ทสฺเสติฯ ตสฺสา น สุณามิ กิญฺจิ ปาปนฺติ ‘‘อิตฺถนฺนาเมน นาม สทฺธิํ อิมาย หสิตํ วา ลปิตํ วา’’ติ เอวํ ตสฺสา น สุณามิ, กญฺจิ อติจารโทสนฺติ ทสฺเสติฯ

[23] อถ ภควา เอเตหิ คุเณหิ โคปิยา ตุฏฺฐํ ธนิยํ โอวทนฺโต ปุริมนเยเนว ‘‘จิตฺตํ มม อสฺสว’’นฺติ อิมํ คาถมภาสิ, อตฺถสภาคํ, พฺยญฺชนสภาคญฺจฯ ตตฺถ อุตฺตานตฺถาเนว ปทานิฯ

อยํ ปน อธิปฺปาโย – ธนิย, ตฺวํ ‘‘โคปี มม อสฺสวา’’ติ ตุฏฺโฐ, สา ปน เต อสฺสวา ภเวยฺย วา น วา; ทุชฺชานํ ปรจิตฺตํ, วิเสสโต มาตุคามสฺสฯ มาตุคามญฺหิ กุจฺฉิยา ปริหรนฺตาปิ รกฺขิตุํ น สกฺโกนฺติ, เอวํ ทุรกฺขจิตฺตตฺตา เอว น สกฺกา ตุมฺหาทิเสหิ อิตฺถี อโลลาติ วา สํวาสิยาติ วา มนาปาติ วา นิปฺปาปาติ วา ชานิตุํฯ มยฺหํ ปน จิตฺตํ อสฺสวํ โอวาทปฏิกรํ มม วเส วตฺตติ, นาหํ ตสฺส วเส วตฺตามิฯ โส จสฺส อสฺสวภาโว ยมกปาฏิหาริเย ฉนฺนํ วณฺณานํ อคฺคิธาราสุ จ อุทกธาราสุ จ ปวตฺตมานาสุ สพฺพชนสฺส ปากโฏ อโหสิฯ อคฺคินิมฺมาเน หิ เตโชกสิณํ สมาปชฺชิตพฺพํ อุทกนิมฺมาเน อาโปกสิณํ, นีลาทินิมฺมาเน นีลาทิกสิณานิฯ พุทฺธานมฺปิ หิ ทฺเว จิตฺตานิ เอกโต นปฺปวตฺตนฺติ, เอกเมว ปน อสฺสวภาเวน เอวํ วสวตฺติ อโหสิฯ ตญฺจ โข ปน สพฺพกิเลสพนฺธนาปคมา วิมุตฺตํ, วิมุตฺตตฺตา ตเทว อโลลํ, น ตว โคปีฯ ทีปงฺกรพุทฺธกาลโต จ ปภุติ ทานสีลาทีหิ ทีฆรตฺตํ ปริภาวิตตฺตา สํวาสิยํ, น ตว โคปีฯ ตเทตํ อนุตฺตเรน ทมเถน ทมิตตฺตา สุทนฺตํ, สุทนฺตตฺตา อตฺตโน วเสน ฉทฺวารวิเสวนํ ปหาย มเมว อธิปฺปายมนสฺส วเสนานุวตฺตนโต มนาปํ, น ตว โคปีฯ

ปาปํ ปน เม น วิชฺชตีติ อิมินา ปน ภควา ตสฺส อตฺตโน จิตฺตสฺส ปาปาภาวํ ทสฺเสติ, ธนิโย วิย โคปิยาฯ โส จสฺส ปาปาภาโว น เกวลํ สมฺมาสมฺพุทฺธกาเลเยว, เอกูนติํส วสฺสานิ สราคาทิกาเล อคารมชฺเฌ วสนฺตสฺสาปิ เวทิตพฺโพฯ ตทาปิ หิสฺส อคาริยภาวานุรูปํ วิญฺญุปฏิกุฏฺฐํ กายทุจฺจริตํ วา วจีทุจฺจริตํ วา มโนทุจฺจริตํ วา น อุปฺปนฺนปุพฺพํฯ ตโต ปรํ มาโรปิ ฉพฺพสฺสานิ อนภิสมฺพุทฺธํ, เอกํ วสฺสํ อภิสมฺพุทฺธนฺติ สตฺต วสฺสานิ ตถาคตํ อนุพนฺธิ ‘‘อปฺเปว นาม วาลคฺคนิตุทนมตฺตมฺปิสฺส ปาปสมาจารํ ปสฺเสยฺย’’นฺติฯ โส อทิสฺวาว นิพฺพินฺโน อิมํ คาถํ อภาสิ –

‘‘สตฺต วสฺสานิ ภควนฺตํ, อนุพนฺธิํ ปทาปทํ;

โอตารํ นาธิคจฺฉิสฺสํ, สมฺพุทฺธสฺส สตีมโต’’ติฯ (สุ. นิ. 448);

พุทฺธกาเลปิ นํ อุตฺตรมาณโว สตฺต มาสานิ อนุพนฺธิ อาภิสมาจาริกํ ทฏฺฐุกาโมฯ โส กิญฺจิ วชฺชํ อทิสฺวาว ปริสุทฺธสมาจาโร ภควาติ คโตฯ จตฺตาริ หิ ตถาคตสฺส อรกฺเขยฺยานิฯ ยถาห –

‘‘จตฺตาริมานิ , ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส อรกฺเขยฺยานิฯ กตมานิ จตฺตาริ? ปริสุทฺธกายสมาจาโร, ภิกฺขเว, ตถาคโต, นตฺถิ ตถาคตสฺส กายทุจฺจริตํ, ยํ ตถาคโต รกฺเขยฺย ‘มา เม อิทํ ปโร อญฺญาสี’ติ, ปริสุทฺธวจีสมาจาโร…เป.… ปริสุทฺธมโนสมาจาโร…เป.… ปริสุทฺธาชีโว, ภิกฺขเว, ตถาคโต, นตฺถิ ตถาคตสฺส มิจฺฉาชีโว, ยํ ตถาคโต รกฺเขยฺย ‘มา เม อิทํ ปโร อญฺญาสี’’’ติ (อ. นิ. 7.58)ฯ

เอวํ ยสฺมา ตถาคตสฺส จิตฺตสฺส น เกวลํ สมฺมาสมฺพุทฺธกาเล, ปุพฺเพปิ ปาปํ นตฺถิ เอว, ตสฺมา อาห – ‘‘ปาปํ ปน เม น วิชฺชตี’’ติฯ ตสฺสาธิปฺปาโย – มเมว จิตฺตสฺส ปาปํ น สกฺกา สุณิตุํ, น ตว โคปิยาฯ ตสฺมา ยทิ เอเตหิ คุเณหิ ตุฏฺเฐน ‘‘อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทวา’’ติ วตฺตพฺพํ, มยาเวตํ วตฺตพฺพนฺติฯ

[24] ตมฺปิ สุตฺวา ธนิโย ตตุตฺตริปิ สุภาสิตรสายนํ ปิวิตุกาโม อตฺตโน ภุชิสฺสภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺตเวตนภโตหมสฺมี’’ติฯ ตตฺถ อตฺตเวตนภโตติ อตฺตนิเยเนว ฆาสจฺฉาทเนน ภโต, อตฺตโนเยว กมฺมํ กตฺวา ชีวามิ, น ปรสฺส เวตนํ คเหตฺวา ปรสฺส กมฺมํ กโรมีติ ทสฺเสติฯ ปุตฺตาติ ธีตโร จ ปุตฺตา จ, เต สพฺเพ ปุตฺตาตฺเวว เอกชฺฌํ วุจฺจนฺติฯ สมานิยาติ สนฺนิหิตา อวิปฺปวุฏฺฐาฯ อโรคาติ นิราพาธา, สพฺเพว อูรุพาหุพลาติ ทสฺเสติฯ เตสํ น สุณามิ กิญฺจิ ปาปนฺติ เตสํ โจราติ วา ปรทาริกาติ วา ทุสฺสีลาติ วา กิญฺจิ ปาปํ น สุณามีติฯ

[25] เอวํ วุตฺเต ภควา ปุริมนเยเนว ธนิยํ โอวทนฺโต อิมํ คาถํ อภาสิ – ‘‘นาหํ ภตโก’’ติฯ อตฺราปิ อุตฺตานตฺถาเนว ปทานิฯ อยํ ปน อธิปฺปาโย – ตฺวํ ‘‘ภุชิสฺโสหมสฺมี’’ติ มนฺตฺวา ตุฏฺโฐ, ปรมตฺถโต จ อตฺตโน กมฺมํ กริตฺวา ชีวนฺโตปิ ทาโส เอวาสิ ตณฺหาทาสตฺตา, ภตกวาทา จ น ปริมุจฺจสิฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘อูโน โลโก อติตฺโต ตณฺหาทาโส’’ติ (ม. นิ. 2.305)ฯ ปรมตฺถโต ปน นาหํ ภตโกสฺมิ กสฺสจิฯ อหญฺหิ กสฺสจิ ปรสฺส วา อตฺตโน วา ภตโก น โหมิฯ

กิํ การณา? ยสฺมา นิพฺพิฏฺเฐน จรามิ สพฺพโลเกฯ อหญฺหิ ทีปงฺกรปาทมูลโต ยาว โพธิ, ตาว สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ภตโก อโหสิํฯ สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต ปน นิพฺพิฏฺโฐ นิพฺพิโส ราชภโต วิยฯ เตเนว นิพฺพิฏฺเฐน สพฺพญฺญุภาเวน โลกุตฺตรสมาธิสุเขน จ ชีวามิฯ ตสฺส เม อิทานิ อุตฺตริกรณียสฺส กตปริจยสฺส วา อภาวโต อปฺปหีนปฏิสนฺธิกานํ ตาทิสานํ วิย ปตฺตพฺโพ โกจิ อตฺโถ ภติยา น วิชฺชติฯ ‘‘ภฏิยา’’ติปิ ปาโฐฯ ตสฺมา ยทิ ภุชิสฺสตาย ตุฏฺเฐน ‘‘อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทวา’’ติ วตฺตพฺพํ, มยาเวตํ วตฺตพฺพนฺติฯ

[26] ตมฺปิ สุตฺวา ธนิโย อติตฺโตว สุภาสิตามเตน อตฺตโน ปญฺจปฺปการโคมณฺฑลปริปุณฺณภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺถิ วสา’’ติฯ ตตฺถ วสาติ อทมิตวุฑฺฒวจฺฉกาฯ เธนุปาติ เธนุํ ปิวนฺตา ตรุณวจฺฉกา, ขีรทายิกา วา คาโวฯ โคธรณิโยติ คพฺภินิโยฯ ปเวณิโยติ วยปฺปตฺตา พลีพทฺเทหิ สทฺธิํ เมถุนปตฺถนกคาโวฯ อุสโภปิ ควมฺปตีติ โย โคปาลเกหิ ปาโต เอว นฺหาเปตฺวา, โภเชตฺวา, ปญฺจงฺคุลํ ทตฺวา, มาลํ พนฺธิตฺวา – ‘‘เอหิ, ตาต, คาโว โคจรํ ปาเปตฺวา รกฺขิตฺวา อาเนหี’’ติ เปสียติ, เอวํ เปสิโต จ ตา คาโว อโคจรํ ปริหริตฺวา, โคจเร จาเรตฺวา, สีหพฺยคฺฆาทิภยา ปริตฺตายิตฺวา อาเนติ, ตถารูโป อุสโภปิ ควมฺปติ อิธ มยฺหํ โคมณฺฑเล อตฺถีติ ทสฺเสสิฯ

[27] เอวํ วุตฺเต ภควา ตเถว ธนิยํ โอวทนฺโต อิมํ ปจฺจนีกคาถํ อาห ‘‘นตฺถิ วสา’’ติฯ เอตฺถ เจส อธิปฺปาโย – อิธ อมฺหากํ สาสเน อทมิตฏฺเฐน วุฑฺฒฏฺเฐน จ วสาสงฺขาตา ปริยุฏฺฐานา วา, ตรุณวจฺฉเก สนฺธาย วสานํ มูลฏฺเฐน ขีรทายินิโย สนฺธาย ปคฺฆรณฏฺเฐน เธนุปาสงฺขาตา อนุสยา วา, ปฏิสนฺธิคพฺภธารณฏฺเฐน โคธรณิสงฺขาตา ปุญฺญาปุญฺญาเนญฺชาภิสงฺขารเจตนา วา, สํโยคปตฺถนฏฺเฐน ปเวณิสงฺขาตา ปตฺถนา ตณฺหา วา, อาธิปจฺจฏฺเฐน ปุพฺพงฺคมฏฺเฐน เสฏฺฐฏฺเฐน จ ควมฺปติอุสภสงฺขาตํ อภิสงฺขารวิญฺญาณํ วา นตฺถิ, สฺวาหํ อิมาย สพฺพโยคกฺเขมภูตาย นตฺถิตาย ตุฏฺโฐฯ

ตฺวํ ปน โสกาทิวตฺถุภูตาย อตฺถิตาย ตุฏฺโฐ ฯ ตสฺมา สพฺพโยคกฺเขมตาย ตุฏฺฐสฺส มเมเวตํ ยุตฺตํ วตฺตุํ ‘‘อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทวา’’ติฯ

[28] ตมฺปิ สุตฺวา ธนิโย ตตุตฺตริปิ สุภาสิตํ อมตรสํ อธิคนฺตุกาโม อตฺตโน โคคณสฺส ขิลพนฺธนสมฺปตฺติํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ขิลา นิขาตา’’ติฯ ตตฺถ ขิลาติ คุนฺนํ พนฺธนตฺถมฺภาฯ นิขาตาติ อาโกเฏตฺวา ภูมิยํ ปเวสิตา ขุทฺทกา มหนฺตา ขณิตฺวา ฐปิตาฯ อสมฺปเวธีติ อกมฺปกาฯ ทามาติ วจฺฉกานํ พนฺธนตฺถาย กตา คนฺถิตปาสยุตฺตา รชฺชุพนฺธนวิเสสาฯ มุญฺชมยาติ มุญฺชติณมยาฯ นวาติ อจิรกตาฯ สุสณฺฐานาติ สุฏฺฐุ สณฺฐานา, สุวฏฺฏิตสณฺฐานา วาฯ น หิ สกฺขินฺตีติ เนว สกฺขิสฺสนฺติฯ เธนุปาปิ เฉตฺตุนฺติ ตรุณวจฺฉกาปิ ฉินฺทิตุํฯ

[29] เอวํ วุตฺเต ภควา ธนิยสฺส อินฺทฺริย-ปริปากกาลํ ญตฺวา ปุริมนเยเนว ตํ โอวทนฺโต อิมํ จตุสจฺจทีปิกํ คาถํ อภาสิ ‘‘อุสโภริว เฉตฺวา’’ติฯ ตตฺถ อุสโภติ โคปิตา โคปริณายโก โคยูถปติ พลีพทฺโทฯ เกจิ ปน ภณนฺติ ‘‘ควสตเชฏฺโฐ อุสโภ, สหสฺสเชฏฺโฐ วสโภ, สตสหสฺสเชฏฺโฐ นิสโภ’’ติฯ อปเร ‘‘เอกคามเขตฺเต เชฏฺโฐ อุสโภ, ทฺวีสุ เชฏฺโฐ วสโภ, สพฺพตฺถ อปฺปฏิหโต นิสโภ’’ติฯ สพฺเพเปเต ปปญฺจา, อปิจ โข ปน อุสโภติ วา วสโภติ วา นิสโภติ วา สพฺเพเปเต อปฺปฏิสมฏฺเฐน เวทิตพฺพาฯ ยถาห – ‘‘นิสโภ วต โภ สมโณ โคตโม’’ติ (สํ. นิ. 1.38)ฯ ร-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ พนฺธนานีติ รชฺชุพนฺธนานิ กิเลสพนฺธนานิ จฯ นาโคติ หตฺถีฯ ปูติลตนฺติ คโฬจีลตํฯ ยถา หิ สุวณฺณวณฺโณปิ กาโย ปูติกาโย, วสฺสสติโกปิ สุนโข กุกฺกุโร, ตทหุชาโตปิ สิงฺคาโล ‘‘ชรสิงฺคาโล’’ติ วุจฺจติ, เอวํ อภินวาปิ คโฬจีลตา อสารกตฺเตน ‘‘ปูติลตา’’ติ วุจฺจติฯ ทาลยิตฺวาติ ฉินฺทิตฺวาฯ คพฺภญฺจ เสยฺยญฺจ คพฺภเสยฺยํฯ ตตฺถ คพฺภคฺคหเณน ชลาพุชโยนิ, เสยฺยคฺคหเณน อวเสสาฯ คพฺภเสยฺยมุเขน วา สพฺพาปิ ตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ เสสเมตฺถ ปทตฺถโต อุตฺตานเมวฯ

อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – ธนิย, ตฺวํ พนฺธเนน ตุฏฺโฐ, อหํ ปน พนฺธเนน อฏฺฏียนฺโต ถามวีริยูเปโต มหาอุสโภริว พนฺธนานิ ปญฺจุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานิ จตุตฺถอริยมคฺคถามวีริเยน เฉตฺวา, นาโค ปูติลตํว ปญฺโจรมฺภาคิยสํโยชนพนฺธนานิ เหฏฺฐามคฺคตฺตยถามวีริเยน ทาลยิตฺวา, อถ วา อุสโภริว พนฺธนานิ อนุสเย นาโค ปูติลตํว ปริยุฏฺฐานานิ เฉตฺวา ทาลยิตฺวาว ฐิโตฯ ตสฺมา น ปุน คพฺภเสยฺยํ อุเปสฺสํฯ โสหํ ชาติทุกฺขวตฺถุเกหิ สพฺพทุกฺเขหิ ปริมุตฺโต โสภามิ – ‘‘อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทวา’’ติ วทมาโนฯ ตสฺมา สเจ ตฺวมฺปิ อหํ วิย วตฺตุมิจฺฉสิ, ฉินฺท ตานิ พนฺธนานีติฯ เอตฺถ จ พนฺธนานิ สมุทยสจฺจํ, คพฺภเสยฺยา ทุกฺขสจฺจํ, ‘‘น อุเปสฺส’’นฺติ เอตฺถ อนุปคโม อนุปาทิเสสวเสน, ‘‘เฉตฺวา ทาลยิตฺวา’’ติ เอตฺถ เฉโท ปทาลนญฺจ สอุปาทิเสสวเสน นิโรธสจฺจํ, เยน ฉินฺทติ ปทาเลติ จ, ตํ มคฺคสจฺจนฺติฯ

เอวเมตํ จตุสจฺจทีปิกํ คาถํ สุตฺวา คาถาปริโยสาเน ธนิโย จ ปชาปติ จสฺส ทฺเว จ ธีตโรติ จตฺตาโร ชนา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ อถ ธนิโย อเวจฺจปฺปสาทโยเคน ตถาคเต มูลชาตาย ปติฏฺฐิตาย สทฺธาย ปญฺญาจกฺขุนา ภควโต ธมฺมกายํ ทิสฺวา ธมฺมตาย โจทิตหทโย จินฺเตสิ – ‘‘พนฺธนานิ ฉินฺทิํ, คพฺภเสยฺโย จ เม นตฺถี’’ติ อวีจิํ ปริยนฺตํ กตฺวา ยาว ภวคฺคา โก อญฺโญ เอวํ สีหนาทํ นทิสฺสติ อญฺญตฺร ภควตา, อาคโต นุ โข เม สตฺถาติฯ ตโต ภควา ฉพฺพณฺณรสฺมิชาลวิจิตฺรํ สุวณฺณรสเสกปิญฺชรํ วิย สรีราภํ ธนิยสฺส นิเวสเน มุญฺจิ ‘‘ปสฺส ทานิ ยถาสุข’’นฺติฯ

[30] อถ ธนิโย อนฺโต ปวิฏฺฐจนฺทิมสูริยํ วิย สมนฺตา ปชฺชลิตปทีปสหสฺสสมุชฺชลิตมิว จ นิเวสนํ ทิสฺวา ‘‘อาคโต ภควา’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิฯ ตสฺมิํเยว จ สมเย เมโฆปิ ปาวสฺสิฯ เตนาหุ สงฺคีติการา ‘‘นินฺนญฺจ ถลญฺจ ปูรยนฺโต’’ติฯ ตตฺถ นินฺนนฺติ ปลฺลลํฯ ถลนฺติ อุกฺกูลํฯ เอวเมตํ อุกฺกูลวิกูลํ สพฺพมฺปิ สมํ กตฺวา ปูรยนฺโต มหาเมโฆ ปาวสฺสิ, วสฺสิตุํ อารภีติ วุตฺตํ โหติฯ

ตาวเทวาติ ยํ ขณํ ภควา สรีราภํ มุญฺจิ, ธนิโย จ ‘‘สตฺถา เม อาคโต’’ติ สทฺธามยํ จิตฺตาภํ มุญฺจิ, ตํ ขณํ ปาวสฺสีติฯ เกจิ ปน ‘‘สูริยุคฺคมนมฺปิ ตสฺมิํเยว ขเณ’’ติ วณฺณยนฺติฯ

[31-32] เอวํ ตสฺมิํ ธนิยสฺส สทฺธุปฺปาทตถาคโตภาสผรณสูริยุคฺคมนกฺขเณ วสฺสโต เทวสฺส สทฺทํ สุตฺวา ธนิโย ปีติโสมนสฺสชาโต อิมมตฺถํ อภาสถ ‘‘ลาภา วต โน อนปฺปกา’’ติ ทฺเว คาถา วตฺตพฺพาฯ

ตตฺถ ยสฺมา ธนิโย สปุตฺตทาโร ภควโต อริยมคฺคปฏิเวเธน ธมฺมกายํ ทิสฺวา, โลกุตฺตรจกฺขุนา รูปกายํ ทิสฺวา, โลกิยจกฺขุนา สทฺธาปฏิลาภํ ลภิฯ ตสฺมา อาห – ‘‘ลาภา วต โน อนปฺปกา, เย มยํ ภควนฺตํ อทฺทสามา’’ติฯ ตตฺถ วต อิติ วิมฺหยตฺเถ นิปาโตฯ โน อิติ อมฺหากํฯ อนปฺปกาติ วิปุลาฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ สรณํ ตํ อุเปมาติ เอตฺถ ปน กิญฺจาปิ มคฺคปฏิเวเธเนวสฺส สิทฺธํ สรณคมนํ, ตตฺถ ปน นิจฺฉยคมนเมว คโต, อิทานิ วาจาย อตฺตสนฺนิยฺยาตนํ กโรติฯ มคฺควเสน วา สนฺนิยฺยาตนสรณตํ อจลสรณตํ ปตฺโต, ตํ ปเรสํ วาจาย ปากฏํ กโรนฺโต ปณิปาตสรณคมนํ คจฺฉติฯ จกฺขุมาติ ภควา ปกติทิพฺพปญฺญาสมนฺตพุทฺธจกฺขูหิ ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมาฯ ตํ อาลปนฺโต อาห – ‘‘สรณํ ตํ อุเปม จกฺขุมา’’ติฯ ‘‘สตฺถา โน โหหิ ตุวํ มหามุนี’’ติ อิทํ ปน วจนํ สิสฺสภาวูปคมเนนาปิ สรณคมนํ ปูเรตุํ ภณติ, โคปี จ อหญฺจ อสฺสวา, พฺรหฺมจริยํ สุคเต จรามเสติ อิทํ สมาทานวเสนฯ

ตตฺถ พฺรหฺมจริยนฺติ เมถุนวิรติมคฺคสมณธมฺมสาสนสทารสนฺโตสานเมตํ อธิวจนํฯ ‘‘พฺรหฺมจารี’’ติ เอวมาทีสุ (ม. นิ. 1.83) หิ เมถุนวิรติ พฺรหฺมจริยนฺติ วุจฺจติฯ ‘‘อิทํ โข ปน เม ปญฺจสิข, พฺรหฺมจริยํ เอกนฺตนิพฺพิทายา’’ติ เอวมาทีสุ (ที. นิ. 2.329) มคฺโคฯ ‘‘อภิชานามิ โข ปนาหํ, สาริปุตฺต, จตุรงฺคสมนฺนาคตํ พฺรหฺมจริยํ จริตา’’ติ เอวมาทีสุ (ม. นิ. 1.155) สมณธมฺโมฯ ‘‘ตยิทํ พฺรหฺมจริยํ อิทฺธญฺเจว ผีตญฺจา’’ติ เอวมาทีสุ (ที. นิ. 3.174) สาสนํฯ

‘‘มยญฺจ ภริยา นาติกฺกมาม, อมฺเห จ ภริยา นาติกฺกมนฺติ;

อญฺญตฺร ตาหิ พฺรหฺมจริยํ จราม, ตสฺมา หิ อมฺหํ ทหรา น มียเร’’ติฯ (ชา. 1.10.97) –

เอวมาทีสุ สทารสนฺโตโสฯ อิธ ปน สมณธมฺมพฺรหฺมจริยปุพฺพงฺคมํ อุปริมคฺคพฺรหฺมจริยมธิปฺเปตํฯ สุคเตติ สุคตสฺส สนฺติเกฯ ภควา หิ อนฺตทฺวยมนุปคฺคมฺม สุฏฺฐุ คตตฺตา, โสภเณน จ อริยมคฺคคมเนน สมนฺนาคตตฺตา, สุนฺทรญฺจ นิพฺพานสงฺขาตํ ฐานํ คตตฺตา สุคโตติ วุจฺจติฯ สมีปตฺเถ เจตฺถ ภุมฺมวจนํ, ตสฺมา สุคตสฺส สนฺติเกติ อตฺโถฯ จรามเสติ จรามฯ ยญฺหิ ตํ สกฺกเต จรามสีติ วุจฺจติ, ตํ อิธ จรามเสติฯ อฏฺฐกถาจริยา ปน ‘‘เสติ นิปาโต’’ติ ภณนฺติฯ เตเนว เจตฺถ อายาจนตฺถํ สนฺธาย ‘‘จเรม เส’’ติปิ ปาฐํ วิกปฺเปนฺติฯ ยํ รุจฺจติ, ตํ คเหตพฺพํฯ

เอวํ ธนิโย พฺรหฺมจริยจรณาปเทเสน ภควนฺตํ ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา ปพฺพชฺชปโยชนํ ทีเปนฺโต อาห ‘‘ชาตีมรณสฺส ปารคู, ทุกฺขสฺสนฺตกรา ภวามเส’’ติฯ ชาติมรณสฺส ปารํ นาม นิพฺพานํ, ตํ อรหตฺตมคฺเคน คจฺฉามฯ ทุกฺขสฺสาติ วฏฺฏทุกฺขสฺสฯ อนฺตกราติ อภาวกราฯ ภวามเสติ ภวาม, อถ วา อโห วต มยํ ภเวยฺยามาติฯ ‘‘จรามเส’’ติ เอตฺถ วุตฺตนเยเนว ตํ เวทิตพฺพํฯ เอวํ วตฺวาปิ จ ปุน อุโภปิ กิร ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ‘‘ปพฺพาเชถ โน ภควา’’ติ เอวํ ปพฺพชฺชํ ยาจิํสูติฯ

[33] อถ มาโร ปาปิมา เอวํ เต อุโภปิ วนฺทิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจนฺเต ทิสฺวา – ‘‘อิเม มม วิสยํ อติกฺกมิตุกามา, หนฺท เนสํ อนฺตรายํ กโรมี’’ติ อาคนฺตฺวา ฆราวาเส คุณํ ทสฺเสนฺโต อิมํ คาถมาห ‘‘นนฺทติ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมา’’ติฯ ตตฺถ นนฺทตีติ ตุสฺสติ โมทติฯ ปุตฺเตหีติ ปุตฺเตหิปิ ธีตเรหิปิ, สหโยคตฺเถ, กรณตฺเถ วา กรณวจนํ, ปุตฺเตหิ สห นนฺทติ, ปุตฺเตหิ กรณภูเตหิ นนฺทตีติ วุตฺตํ โหติฯ ปุตฺติมาติ ปุตฺตวา ปุคฺคโลฯ อิตีติ เอวมาหฯ มาโรติ วสวตฺติภูมิยํ อญฺญตโร ทามริกเทวปุตฺโตฯ

โส หิ สฏฺฐานาติกฺกมิตุกามํ ชนํ ยํ สกฺโกติ, ตํ มาเรติฯ ยํ น สกฺโกติ, ตสฺสปิ มรณํ อิจฺฉติฯ เตน ‘‘มาโร’’ติ วุจฺจติฯ ปาปิมาติ ลามกปุคฺคโล, ปาปสมาจาโร วาฯ สงฺคีติการานเมตํ วจนํ, สพฺพคาถาสุ จ อีทิสานิฯ ยถา จ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมา, โคปิโย โคหิ ตเถว นนฺทติฯ ยสฺส คาโว อตฺถิ, โสปิ โคปิโย, โคหิ สห, โคหิ วา กรณภูเตหิ ตเถว นนฺทตีติ อตฺโถฯ

เอวํ วตฺวา อิทานิ ตสฺสตฺถสฺส สาธกการณํ นิทฺทิสติ, ‘‘อุปธี หิ นรสฺส นนฺทนา’’ติฯ ตตฺถ อุปธีติ จตฺตาโร อุปธโย – กามูปธิ, ขนฺธูปธิ, กิเลสูปธิ, อภิสงฺขารูปธีติฯ กามา หิ ‘‘ยํ ปญฺจกามคุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ กามานํ อสฺสาโท’’ติ (ม. นิ. 1.166) เอวํ วุตฺตสฺส สุขสฺส อธิฏฺฐานภาวโต อุปธียติ เอตฺถ สุขนฺติ อิมินา วจนตฺเถน อุปธีติ วุจฺจนฺติฯ ขนฺธาปิ ขนฺธมูลกทุกฺขสฺส อธิฏฺฐานภาวโต, กิเลสาปิ อปายทุกฺขสฺส อธิฏฺฐานภาวโต, อภิสงฺขาราปิ ภวทุกฺขสฺส อธิฏฺฐานภาวโตติฯ อิธ ปน กามูปธิ อธิปฺเปโตฯ โส สตฺตสงฺขารวเสน ทุวิโธฯ ตตฺถ สตฺตปฏิพทฺโธ ปธาโน, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุตฺเตหิ โคหี’’ติ วตฺวา การณมาห – ‘‘อุปธี หิ นรสฺส นนฺทนา’’ติฯ ตสฺสตฺโถ – ยสฺมา อิเม กามูปธี นรสฺส นนฺทนา, นนฺทยนฺติ นรํ ปีติโสมนสฺสํ อุปสํหรนฺตา, ตสฺมา เวทิตพฺพเมตํ ‘‘นนฺทติ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมา, โคปิโย โคหิ ตเถว นนฺทติ, ตฺวญฺจ ปุตฺติมา โคปิโย จ, ตสฺมา เอเตหิ, นนฺท, มา ปพฺพชฺชํ ปาฏิกงฺขิฯ ปพฺพชิตสฺส หิ เอเต อุปธโย น สนฺติ, เอวํ สนฺเต ตฺวํ ทุกฺขสฺสนฺตํ ปตฺเถนฺโตปิ ทุกฺขิโตว ภวิสฺสสี’’ติฯ

อิทานิ ตสฺสปิ อตฺถสฺส สาธกการณํ นิทฺทิสติ ‘‘น หิ โส นนฺทติ, โย นิรูปธี’’ติฯ ตสฺสตฺโถ – ยสฺมา ยสฺเสเต อุปธโย นตฺถิ, โส ปิเยหิ ญาตีหิ วิปฺปยุตฺโต นิพฺโภคูปกรโณ น นนฺทติ, ตสฺมา ตฺวํ อิเม อุปธโย วชฺเชตฺวา ปพฺพชิโต ทุกฺขิโตว ภวิสฺสสีติฯ

[34] อถ ภควา ‘‘มาโร อยํ ปาปิมา อิเมสํ อนฺตรายาย อาคโต’’ติ วิทิตฺวา ผเลน ผลํ ปาเตนฺโต วิย ตาเยว มาเรนาภตาย อุปมาย มารวาทํ ภินฺทนฺโต ตเมว คาถํ ปริวตฺเตตฺวา ‘‘อุปธิ โสกวตฺถู’’ติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โสจติ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมา’’ติฯ ตตฺถ สพฺพํ ปทตฺถโต อุตฺตานเมวฯ อยํ ปน อธิปฺปาโย – มา, ปาปิม, เอวํ อวจ ‘‘นนฺทติ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมา’’ติฯ สพฺเพเหว หิ ปิเยหิ, มนาเปหิ นานาภาโว วินาภาโว, อนติกฺกมนีโย อยํ วิธิ, เตสญฺจ ปิยมนาปานํ ปุตฺตทารานํ ควาสฺสวฬวหิรญฺญสุวณฺณาทีนํ วินาภาเวน อธิมตฺตโสกสลฺลสมปฺปิตหทยา สตฺตา อุมฺมตฺตกาปิ โหนฺติ ขิตฺตจิตฺตา, มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํฯ ตสฺมา เอวํ คณฺห – โสจติ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมาฯ ยถา จ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมา, โคปิโย โคหิ ตเถว โสจตีติฯ กิํ การณา? อุปธี หิ นรสฺส โสจนาฯ ยสฺมา จ อุปธี หิ นรสฺส โสจนา, ตสฺมา เอว ‘‘น หิ โส โสจติ, โย นิรูปธิ’’ฯ โย อุปธีสุ สงฺคปฺปหาเนน นิรุปธิ โหติ, โส สนฺตุฏฺโฐ โหติ กายปริหาริเกน จีวเรน, กุจฺฉิปริหาริเกน ปิณฺฑปาเตน, เยน เยเนว ปกฺกมติ, สมาทาเยว ปกฺกมติฯ เสยฺยถาปิ นาม ปกฺขี สกุโณ …เป.… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติฯ เอวํ สพฺพโสกสมุคฺฆาตา ‘‘น หิ โส โสจติ, โย นิรุปธี’’ติฯ อิติ ภควา อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ โวสาเปสิฯ อถ วา โย นิรุปธิ, โย นิกฺกิเลโส, โส น โสจติฯ ยาวเทว หิ กิเลสา สนฺติ, ตาวเทว สพฺเพ อุปธโย โสกปฺผลาว โหนฺติฯ กิเลสปฺปหานา ปน นตฺถิ โสโกติฯ เอวมฺปิ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทสนํ โวสาเปสิฯ เทสนาปริโยสาเน ธนิโย จ โคปี จ อุโภปิ ปพฺพชิํสุฯ ภควา อากาเสเนว เชตวนํ อคมาสิฯ เต ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉิกริํสุฯ วสนฏฺฐาเน จ เนสํ โคปาลกา วิหารํ กาเรสุํฯ โส อชฺชาปิ โคปาลกวิหาโรตฺเวว ปญฺญายตีติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย ธนิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ขคฺควิสาณสุตฺตวณฺณนา

สพฺเพสุ ภูเตสูติ ขคฺควิสาณสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? สพฺพสุตฺตานํ จตุพฺพิธา อุปฺปตฺติ – อตฺตชฺฌาสยโต, ปรชฺฌาสยโต, อฏฺฐุปฺปตฺติโต, ปุจฺฉาวสิโต จาติฯ ทฺวยตานุปสฺสนาทีนญฺหิ อตฺตชฺฌาสยโต อุปฺปตฺติ, เมตฺตสุตฺตาทีนํ ปรชฺฌาสยโต, อุรคสุตฺตาทีนํ อฏฺฐุปฺปตฺติโต, ธมฺมิกสุตฺตาทีนํ ปุจฺฉาวสิโตฯ ตตฺถ ขคฺควิสาณสุตฺตสฺส อวิเสเสน ปุจฺฉาวสิโต อุปฺปตฺติฯ วิเสเสน ปน ยสฺมา เอตฺถ กาจิ คาถา เตน เตน ปจฺเจกสมฺพุทฺเธน ปุฏฺเฐน วุตฺตา, กาจิ อปุฏฺเฐน อตฺตนา อธิคตมคฺคนยานุรูปํ อุทานํเยว อุทาเนนฺเตน, ตสฺมา กายจิ คาถาย ปุจฺฉาวสิโต, กายจิ อตฺตชฺฌาสยโต อุปฺปตฺติฯ

ตตฺถ ยา อยํ อวิเสเสน ปุจฺฉาวสิโต อุปฺปตฺติ, สา อาทิโต ปภุติ เอวํ เวทิตพฺพา – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติฯ อถ โข อายสฺมโต อานนฺทสฺส รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘พุทฺธานํ ปตฺถนา จ อภินีหาโร จ ทิสฺสติ; ตถา สาวกานํ, ปจฺเจกพุทฺธานํ น ทิสฺสติ; ยํนูนาหํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺเฉยฺย’’นฺติฯ โส ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ยถากฺกเมน เอตมตฺถํ ปุจฺฉิฯ อถสฺส ภควา ปุพฺพโยคาวจรสุตฺตํ อภาสิ –

‘‘ปญฺจิเม, อานนฺท, อานิสํสา ปุพฺพโยคาวจเร ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปฏิกจฺเจว อญฺญํ อาราเธติฯ โน เจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปฏิกจฺเจว อญฺญํ อาราเธติ, อถ มรณกาเล อญฺญํ อาราเธติฯ โน เจ มรณกาเล อญฺญํ อาราเธติ, อถ เทวปุตฺโต สมาโน อญฺญํ อาราเธติ, อถ พุทฺธานํ สมฺมุขีภาเว ขิปฺปาภิญฺโญ โหติ, อถ ปจฺฉิเม กาเล ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ โหตี’’ติ –

เอวํ วตฺวา ปุน อาห –

‘‘ปจฺเจกพุทฺธา นาม, อานนฺท, อภินีหารสมฺปนฺนา ปุพฺพโยคาวจรา โหนฺติฯ ตสฺมา พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ สพฺเพสํ ปตฺถนา จ อภินีหาโร จ อิจฺฉิตพฺโพ’’ติฯ