ภควา จ นํ เอตทคฺเค นิทฺทิสิ ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ อุปาสกานํ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ปริสํ สงฺคณฺหนฺตานํ ยทิทํ หตฺถโก อาฬวโก’’ติ (อ นิ. 1.251)ฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย อาฬวกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. วิชยสุตฺตวณฺณนา

จรํ วา ยทิ วา ติฏฺฐนฺติ นนฺทสุตฺตํฯ ‘‘วิชยสุตฺตํ กายวิจฺฉนฺทนิกสุตฺต’’นฺติปิ วุจฺจติฯ กา อุปฺปตฺติ? อิทํ กิร สุตฺตํ ทฺวีสุ ฐาเนสุ วุตฺตํ, ตสฺมา อสฺส ทุวิธา อุปฺปตฺติฯ ตตฺถ ภควตา อนุปุพฺเพน กปิลวตฺถุํ อนุปฺปตฺวา, สากิเย วิเนตฺวา นนฺทาทโย ปพฺพาเชตฺวา, อนุญฺญาตาย มาตุคามสฺส ปพฺพชฺชาย อานนฺทตฺเถรสฺส ภคินี นนฺทา, เขมกสกฺกรญฺโญ ธีตา อภิรูปนนฺทา, ชนปทกลฺยาณี นนฺทาติ ติสฺโส นนฺทาโย ปพฺพชิํสุฯ เตน จ สมเยน ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติฯ อภิรูปนนฺทา อภิรูปา เอว อโหสิ ทสฺสนียา ปาสาทิกา, เตเนวสฺสา อภิรูปนนฺทาติ นามมกํสุฯ ชนปทกลฺยาณี นนฺทาปิ รูเปน อตฺตนา สทิสํ น ปสฺสติฯ ตา อุโภปิ รูปมทมตฺตา ‘‘ภควา รูปํ วิวณฺเณติ, ครหติ, อเนกปริยาเยน รูเป อาทีนวํ ทสฺเสตี’’ติ ภควโต อุปฏฺฐานํ น คจฺฉนฺติ, ทฏฺฐุมฺปิ น อิจฺฉนฺติฯ เอวํ อปฺปสนฺนา กสฺมา ปพฺพชิตาติ เจ? อคติยาฯ อภิรูปนนฺทาย หิ วาเรยฺยทิวเสเยว สามิโก สกฺยกุมาโร กาลมกาสิฯ อถ นํ มาตาปิตโร อกามกํ ปพฺพาเชสุํฯ ชนปทกลฺยาณี นนฺทาปิ อายสฺมนฺเต นนฺเท อรหตฺตํ ปตฺเต นิราสา หุตฺวา ‘‘มยฺหํ สามิโก จ มาตา จ มหาปชาปติ อญฺเญ จ ญาตกา ปพฺพชิตา, ญาตีหิ วินา ทุกฺโข ฆราวาโส’’ติ ฆราวาเส อสฺสาทมลภนฺตี ปพฺพชิตา, น สทฺธายฯ

อถ ภควา ตาสํ ญาณปริปากํ วิทิตฺวา มหาปชาปติํ อาณาเปสิ ‘‘สพฺพาปิ ภิกฺขุนิโย ปฏิปาฏิยา โอวาทํ อาคจฺฉนฺตู’’ติ ฯ ตา อตฺตโน วาเร สมฺปตฺเต อญฺญํ เปเสนฺติฯ

ตโต ภควา ‘‘สมฺปตฺเต วาเร อตฺตนาว อาคนฺตพฺพํ, น อญฺญา เปเสตพฺพา’’ติ อาหฯ อเถกทิวสํ อภิรูปนนฺทา อคมาสิฯ ตํ ภควา นิมฺมิตรูเปน สํเวเชตฺวา ‘‘อฏฺฐีนํ นครํ กต’’นฺติ อิมาย ธมฺมปทคาถาย –

‘‘อาตุรํ อสุจิํ ปูติํ, ปสฺส นนฺเท สมุสฺสยํ;

อุคฺฆรนฺตํ ปคฺฆรนฺตํ, พาลานํ อภิปตฺถิตํฯ (เถรีคา. 19);

‘‘อนิมิตฺตญฺจ ภาเวหิ, มานานุสยมุชฺชห;

ตโต มานาภิสมยา, อุปสนฺตา จริสฺสสี’’ติฯ (สุ. นิ. 344; เถรีคา. 20) –

อิมาหิ เถรีคาถาหิ จ อนุปุพฺเพน อรหตฺเต ปติฏฺฐาเปสิฯ อเถกทิวสํ สาวตฺถิวาสิโน ปุเรภตฺตํ ทานํ ทตฺวา สมาทินฺนุโปสถา สุนิวตฺถา สุปารุตา คนฺธปุปฺผาทีนิ อาทาย ธมฺมสฺสวนตฺถาย เชตวนํ คนฺตฺวา ธมฺมสฺสวนปริโยสาเน ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา นครํ ปวิสนฺติฯ ภิกฺขุนิสงฺโฆปิ ธมฺมกถํ สุตฺวา ภิกฺขุนิอุปสฺสยํ คจฺฉติฯ ตตฺถ มนุสฺสา จ ภิกฺขุนิโย จ ภควโต วณฺณํ ภาสนฺติฯ จตุปฺปมาณิเก หิ โลกสนฺนิวาเส สมฺมาสมฺพุทฺธํ ทิสฺวา อปฺปสีทนฺโต นาม นตฺถิฯ รูปปฺปมาณิกา หิ ปุคฺคลา ภควโต ลกฺขณขจิตมนุพฺยญฺชนวิจิตฺรํ สมุชฺชลิตเกตุมาลาพฺยามปฺปภาวินทฺธมลงฺการตฺถมิว โลกสฺส สมุปฺปนฺนํ รูปํ ทิสฺวา ปสีทนฺติ, โฆสปฺปมาณิกา อเนกสเตสุ ชาตเกสุ กิตฺติโฆสํ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ กรวีกมธุรนิคฺโฆสํ พฺรหฺมสฺสรญฺจ สุตฺวา, ลูขปฺปมาณิกา ปตฺตจีวราทิลูขตํ ทุกฺกรการิกลูขตํ วา ทิสฺวา, ธมฺมปฺปมาณิกา สีลกฺขนฺธาทีสุ ยํกิญฺจิ ธมฺมกฺขนฺธํ อุปปริกฺขิตฺวาฯ ตสฺมา สพฺพฏฺฐาเนสุ ภควโต วณฺณํ ภาสนฺติฯ ชนปทกลฺยาณี นนฺทา ภิกฺขุนิปสฺสยํ ปตฺวาปิ อเนกปริยาเยน ภควโต วณฺณํ ภาสนฺตานํ เตสํ สุตฺวา ภควนฺตํ อุปคนฺตุกามา หุตฺวา ภิกฺขุนีนํ อาโรเจสิฯ ภิกฺขุนิโย ตํ คเหตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิํสุฯ

ภควา ปฏิกจฺเจว ตสฺสาคมนํ วิทิตฺวา กณฺฏเกน กณฺฏกํ, อาณิยา จ อาณิํ นีหริตุกาโม ปุริโส วิย รูเปเนว รูปมทํ วิเนตุํ อตฺตโน อิทฺธิพเลน ปนฺนรสโสฬสวสฺสุทฺเทสิกํ อติทสฺสนียํ อิตฺถิํ ปสฺเส ฐตฺวา พีชมานํ อภินิมฺมินิฯ

นนฺทา ภิกฺขุนีหิ สทฺธิํ อุปสงฺกมิตฺวา, ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา, ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส อนฺตเร นิสีทิตฺวา, ปาทตลา ปภุติ ยาว เกสคฺคา ภควโต รูปสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ปุน ตํ ภควโต ปสฺเส ฐิตํ นิมฺมตรูปญฺจ ทิสฺวา ‘‘อโห อยํ อิตฺถี รูปวตี’’ติ อตฺตโน รูปมทํ ชหิตฺวา ตสฺสา รูเป อภิรตฺตภาวา อโหสิฯ ตโต ภควา ตํ อิตฺถิํ วีสติวสฺสปฺปมาณํ กตฺวา ทสฺเสสิฯ มาตุคาโม หิ โสฬสวสฺสุทฺเทสิโกเยว โสภติ, น ตโต อุทฺธํฯ อถ ตสฺสา รูปปริหานิํ ทิสฺวา นนฺทาย ตสฺมิํ รูเป ฉนฺทราโค ตนุโก อโหสิฯ ตโต ภควา อวิชาตวณฺณํ, สกิํวิชาตวณฺณํ, มชฺฌิมิตฺถิวณฺณํ, มหิตฺถิวณฺณนฺติ เอวํ ยาว วสฺสสติกํ โอภคฺคํ ทณฺฑปรายณํ ติลกาหตคตฺตํ กตฺวา, ทสฺเสตฺวา ปสฺสมานาเยว นนฺทาย ตสฺสา มรณํ อุทฺธุมาตกาทิเภทํ กากาทีหิ สมฺปริวาเรตฺวา ขชฺชมานํ ทุคฺคนฺธํ เชคุจฺฉปฏิกูลภาวญฺจ ทสฺเสสิ ฯ นนฺทาย ตํ กมํ ทิสฺวา ‘‘เอวเมวํ มมปิ อญฺเญสมฺปิ สพฺพสาธารโณ อยํ กโม’’ติ อนิจฺจสญฺญา สณฺฐาสิ, ตทนุสาเรน จ ทุกฺขนตฺตสญฺญาปิ, ตโย ภวา อาทิตฺตมิว อคารํ อปฺปฏิสรณา หุตฺวา อุปฏฺฐหิํสุฯ อถ ภควา ‘‘กมฺมฏฺฐาเน ปกฺขนฺตํ นนฺทาย จิตฺต’’นฺติ ญตฺวา ตสฺสา สปฺปายวเสน อิมา คาถาโย อภาสิ –

‘‘อาตุรํ อสุจิํ ปูติํ, ปสฺส นนฺเท สมุสฺสยํ;

อุคฺฆรนฺตํ ปคฺฆรนฺตํ, พาลานํ อภิปตฺถิตํฯ (เถรีคา. 19);

‘‘ยถา อิทํ ตถา เอตํ, ยถา เอตํ ตถา อิทํ;

ธาตุโส สุญฺญโต ปสฺส, มา โลกํ ปุนราคมิ;

ภเว ฉนฺทํ วิราเชตฺวา, อุปสนฺตา จริสฺสสี’’ติฯ (สุ. นิ. 205);

คาถาปริโยสาเน นนฺทา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ อถสฺสา ภควา อุปริมคฺคาธิคมตฺถํ สุญฺญตปริวารํ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานํ กเถนฺโต อิมํ สุตฺตมภาสิฯ อยํ ตาวสฺส เอกา อุปฺปตฺติฯ

ภควติ ปน ราชคเห วิหรนฺเต ยา สา จีวรกฺขนฺธเก (มหาว. 326) วิตฺถารโต วุตฺตสมุฏฺฐานาย สาลวติยา คณิกาย ธีตา ชีวกสฺส กนิฏฺฐา สิริมา นาม มาตุ อจฺจเยน ตํ ฐานํ ลภิตฺวา ‘‘อกฺโกเธน ชิเน โกธ’’นฺติ (ธ. ป. 223; ชา. 1.2.1) อิมิสฺสา คาถาย วตฺถุมฺหิ ปุณฺณกเสฏฺฐิธีตรํ อวมญฺญิตฺวา, ภควนฺตํ ขมาเปนฺตี ธมฺมเทสนํ สุตฺวา, โสตาปนฺนา หุตฺวา อฏฺฐ นิจฺจภตฺตานิ ปวตฺเตสิฯ ตํ อารพฺภ อญฺญตโร นิจฺจภตฺติโก ภิกฺขุ ราคํ อุปฺปาเทสิฯ อาหารกิจฺจมฺปิ จ กาตุํ อสกฺโกนฺโต นิราหาโร นิปชฺชีติ ธมฺมปทคาถาวตฺถุมฺหิ วุตฺตํฯ ตสฺมิํ ตถานิปนฺเนเยว สิริมา กาลํ กตฺวา ยามภวเน สุยามสฺส เทวี อโหสิฯ อถ ตสฺสา สรีรสฺส อคฺคิกิจฺจํ นิวาเรตฺวา อามกสุสาเน รญฺญา นิกฺขิปาปิตํ สรีรํ ทสฺสนาย ภควา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อคมาสิ, ตมฺปิ ภิกฺขุํ อาทาย, ตถา นาครา จ ราชา จฯ ตตฺถ มนุสฺสา ภณนฺติ ‘‘ปุพฺเพ สิริมาย อฏฺฐุตฺตรสหสฺเสนาปิ ทสฺสนํ ทุลฺลภํ , ตํ ทานชฺช กากณิกายาปิ ทฏฺฐุกาโม นตฺถี’’ติฯ สิริมาปิ เทวกญฺญา ปญฺจหิ รถสเตหิ ปริวุตา ตตฺราคมาสิฯ ตตฺราปิ ภควา สนฺนิปติตานํ ธมฺมเทสนตฺถํ อิมํ สุตฺตํ ตสฺส ภิกฺขุโน โอวาทตฺถํ ‘‘ปสฺส จิตฺตกตํ พิมฺพ’’นฺติ (ธ. ป. 147) อิมญฺจ ธมฺมปทคาถํ อภาสิฯ อยมสฺส ทุติยา อุปฺปตฺติฯ

[195] ตตฺถ จรํ วาติ สกลรูปกายสฺส คนฺตพฺพทิสาภิมุเขนาภินีหาเรน คจฺฉนฺโต วาฯ ยทิ วา ติฏฺฐนฺติ ตสฺเสว อุสฺสาปนภาเวน ติฏฺฐนฺโต วาฯ นิสินฺโน อุท วา สยนฺติ ตสฺเสว เหฏฺฐิมภาคสมิญฺชนอุปริมภาคสมุสฺสาปนภาเวน นิสินฺโน วา, ติริยํ ปสารณภาเวน สยนฺโต วาฯ สมิญฺเชติ ปสาเรตีติ ตานิ ตานิ ปพฺพานิ สมิญฺเชติ จ ปสาเรติ จฯ

เอสา กายสฺส อิญฺชนาติ สพฺพาเปสา อิมสฺเสว สวิญฺญาณกสฺส กายสฺส อิญฺชนา จลนา ผนฺทนา, นตฺเถตฺถ อญฺโญ โกจิ จรนฺโต วา ปสาเรนฺโต วา, อปิจ โข ปน ‘‘จรามี’’ติ จิตฺเต อุปฺปชฺชนฺเต ตํสมุฏฺฐานา วาโยธาตุ กายํ ผรติ, เตนสฺส คนฺตพฺพทิสาภิมุโข อภินีหาโร โหติ, เทสนฺตเร รูปนฺตรปาตุภาโวติ อตฺโถฯ เตน ‘‘จร’’นฺติ วุจฺจติฯ ตถา ‘‘ติฏฺฐามี’’ติ จิตฺเต อุปฺปชฺชนฺเต ตํสมุฏฺฐานา วาโยธาตุ กายํ ผรติ, เตนสฺส สมุสฺสาปนํ โหติ, อุปรูปริฏฺฐาเนน รูปปาตุภาโวติ อตฺโถฯ เตน ‘‘ติฏฺฐ’’นฺติ วุจฺจติฯ ตถา ‘‘นิสีทามี’’ติ จิตฺเต อุปฺปชฺชนฺเต ตํสมุฏฺฐานา วาโยธาตุ กายํ ผรติ, เตนสฺส เหฏฺฐิมภาคสมิญฺชนญฺจ อุปริมภาคสมุสฺสาปนญฺจ โหติ, ตถาภาเวน รูปปาตุภาโวติ อตฺโถฯ เตน ‘‘นิสินฺโน’’ติ วุจฺจติฯ

ตถา ‘‘สยามี’’ติ จิตฺเต อุปฺปชฺชนฺเต ตํสมุฏฺฐานา วาโยธาตุ กายํ ผรติ, เตนสฺส ติริยํ ปสารณํ โหติ, ตถาภาเวน รูปปาตุภาโวติ อตฺโถฯ เตน ‘‘สย’’นฺติ วุจฺจติฯ

เอวํ จายมายสฺมา โย โกจิ อิตฺถนฺนาโม จรํ วา ยทิ วา ติฏฺฐํ, นิสินฺโน อุท วา สยํ ยเมตํ ตตฺถ ตตฺถ อิริยาปเถ เตสํ เตสํ ปพฺพานํ สมิญฺชนปฺปสารณวเสน สมิญฺเชติ ปสาเรตีติ วุจฺจติฯ ตมฺปิ ยสฺมา สมิญฺชนปฺปสารณจิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน ยถาวุตฺเตเนว นเยน โหติ, ตสฺมา เอสา กายสฺส อิญฺชนา, นตฺเถตฺถ อญฺโญ โกจิ, สุญฺญมิทํ เกนจิ จรนฺเตน วา ปสาเรนฺเตน วา สตฺเตน วา ปุคฺคเลน วาฯ เกวลํ ปน –

‘‘จิตฺตนานตฺตมาคมฺม, นานตฺตํ โหติ วายุโน;

วายุนานตฺตโต นานา, โหติ กายสฺส อิญฺชนา’’ติฯ –

อยเมตฺถ ปรมตฺโถฯ

เอวเมตาย คาถาย ภควา ยสฺมา เอกสฺมิํ อิริยาปเถ จิรวินิโยเคน กายปีฬนํ โหติ, ตสฺส จ วิโนทนตฺถํ อิริยาปถปริวตฺตนํ กรียติ, ตสฺมา ‘‘จรํ วา’’ติอาทีหิ อิริยาปถปฏิจฺฉนฺนํ ทุกฺขลกฺขณํ ทีเปติ, ตถา จรณกาเล ฐานาทีนมภาวโต สพฺพเมตํ จรณาทิเภทํ ‘‘เอสา กายสฺส อิญฺชนา’’ติ ภณนฺโต สนฺตติปฏิจฺฉนฺนํ อนิจฺจลกฺขณํฯ ตาย ตาย สามคฺคิยา ปวตฺตาย ‘‘เอสา กายสฺส อิญฺชนา’’ติ จ อตฺตปฏิกฺเขเปน ภณนฺโต อตฺตสญฺญาฆนปฏิจฺฉนฺนํ อนตฺตลกฺขณํ ทีเปติฯ

[196] เอวํ ลกฺขณตฺตยทีปเนน สุญฺญตกมฺมฏฺฐานํ กเถตฺวา ปุน สวิญฺญาณกาวิญฺญาณกอสุภทสฺสนตฺถํ ‘‘อฏฺฐินหารุสํยุตฺโต’’ติ อารภิฯ ตสฺสตฺโถ – ยสฺส เจสา กายสฺส อิญฺชนา, สฺวายํ กาโย วิสุทฺธิมคฺเค ทฺวตฺติํสาการวณฺณนายํ วณฺณสณฺฐานทิโสกาสปริจฺเฉทเภเทน อพฺยาปารนเยน จ ปกาสิเตหิ สฏฺฐาธิเกหิ ตีหิ อฏฺฐิสเตหิ นวหิ นฺหารุสเตหิ จ สํยุตฺตตฺตา อฏฺฐินหารุสํยุตฺโตฯ

ตตฺเถว ปกาสิเตน อคฺคปาทงฺคุลิตจาทินา ตเจน จ นวเปสิสตปฺปเภเทน จ มํเสน อวลิตฺตตฺตา ตจมํสาวเลปโน ปรมทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฏิกูโลติ เวทิตพฺโพ ฯ กิญฺเจตฺถ เวทิตพฺพํ สิยา, ยทิ เอส ยา สา มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สกลสรีรโต สํกฑฺฒิตา พทรฏฺฐิปฺปมาณา ภเวยฺย, ตาย มกฺขิกาปตฺตสุขุมจฺฉวิยา นีลาทิรงฺคชาเตน เคหภิตฺติ วิย ปฏิจฺฉนฺโน น ภเวยฺย, อยํ ปน เอวํ สุขุมายปิ ฉวิยา กาโย ปฏิจฺฉนฺโน ปญฺญาจกฺขุวิรหิเตหิ พาลปุถุชฺชเนหิ ยถาภูตํ น ทิสฺสติฯ ฉวิราครญฺชิโต หิสฺส ปรมเชคุจฺฉปฏิกูลธมฺมสงฺขาโต ตโจปิ ตจปลิเวฐิตํ ยํ ตํ ปเภทโต –

‘‘นวเปสิสตา มํสา, อวลิตฺตา กเฬวเร;

นานากิมิกุลากิณฺณํ, มิฬฺหฏฺฐานํว ปูติกา’’ติฯ –

เอวํ วุตฺตํ นวมํสสตมฺปิ, มํสาวลิตฺตา เย เต –

‘‘นวนฺหารุสตา โหนฺติ, พฺยามมตฺเต กเฬวเร;

พนฺธนฺติ อฏฺฐิสงฺฆาตํ, อคารมิว วลฺลิยา’’ติฯ –

เตปิ, นฺหารุสมุฏฺฐิตานิ ปฏิปาฏิยา อวฏฺฐิตานิ ปูตีนิ ทุคฺคนฺธานิ ตีณิ สฏฺฐาธิกานิ อฏฺฐิสตานิปิ ยถาภูตํ น ทิสฺสนฺติ ยโต อนาทิยิตฺวา ตํ มกฺขิกาปตฺตสุขุมจฺฉวิํฯ ยานิ ปนสฺส ฉวิราครตฺเตน ตเจน ปลิเวฐิตตฺตา สพฺพโลกสฺส อปากฏานิ นานปฺปการานิ อพฺภนฺตรกุณปานิ ปรมาสุจิทุคฺคนฺธเชคุจฺฉนียปฏิกูลานิ, ตานิปิ ปญฺญาจกฺขุนา ปฏิวิชฺฌิตฺวา เอวํ ปสฺสิตพฺโพ ‘‘อนฺตปูโร อุทรปูโร…เป.… ปิตฺตสฺส จ วสาย จา’’ติฯ

[197] ตตฺถ อนฺตสฺส ปูโร อนฺตปูโรฯ อุทรสฺส ปูโร อุทรปูโรฯ อุทรนฺติ จ อุทริยสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตญฺหิ ฐานนาเมน ‘‘อุทร’’นฺติ วุตฺตํฯ ยกนเปฬสฺสาติ ยกนปิณฺฑสฺสฯ วตฺถิโนติ มุตฺตสฺสฯ ฐานูปจาเรน ปเนตํ ‘‘วตฺถี’’ติ วุตฺตํฯ ปูโรติ อธิกาโร, ตสฺมา ยกนเปฬสฺส ปูโร วตฺถิโน ปูโรติ เอวํ โยเชตพฺพํฯ เอส นโย หทยสฺสาติอาทีสุฯ สพฺพาเนว เจตานิ อนฺตาทีนิ วณฺณสณฺฐานทิโสกาสปริจฺเฉทเภเทน อพฺยาปารนเยน จ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนยวเสเนว เวทิตพฺพานิฯ

[199-200] เอวํ ภควา ‘‘น กิญฺเจตฺถ เอกมฺปิ คยฺหูปคํ มุตฺตามณิสทิสํ อตฺถิ, อญฺญทตฺถุ อสุจิปริปูโรวายํ กาโย’’ติ อพฺภนฺตรกุณปํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตเมว อพฺภนฺตรกุณปํ พหินิกฺขมนกุณเปน ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ปุพฺเพ วุตฺตญฺจ สงฺคณฺหิตฺวา ‘‘อถสฺส นวหิ โสเตหี’’ติ คาถาทฺวยมาหฯ

ตตฺถ อถาติ ปริยายนฺตรนิทสฺสนํ, อปเรนาปิ ปริยาเยน อสุจิภาวํ ปสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ อสฺสาติ อิมสฺส กายสฺสฯ นวหิ โสเตหีติ อุโภอกฺขิจฺฉิทฺทกณฺณจฺฉิทฺทนาสาฉิทฺทมุขวจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺเคหิฯ อสุจิ สวตีติ สพฺพโลกปากฏนานปฺปการปรมทุคฺคนฺธเชคุจฺฉอสุจิเยว สวติ, สนฺทติ, ปคฺฆรติ, น อญฺญํ กิญฺจิ อครุจนฺทนาทิคนฺธชาตํ วา มณิมุตฺตาทิรตนชาตํ วาฯ สพฺพทาติ ตญฺจ โข สพฺพทา รตฺติมฺปิ ทิวาปิ ปุพฺพณฺเหปิ สายนฺเหปิ ติฏฺฐโตปิ คจฺฉโตปีติฯ กิํ ตํ อสุจีติ เจ? ‘‘อกฺขิมฺหา อกฺขิคูถโก’’ติอาทิฯ เอตสฺส หิ ทฺวีหิ อกฺขิจฺฉิทฺเทหิ อปนีตตจมํสสทิโส อกฺขิคูถโก, กณฺณจฺฉิทฺเทหิ รโชชลฺลสทิโส กณฺณคูถโก, นาสาฉิทฺเทหิ ปุพฺพสทิสา สิงฺฆาณิกา จ สวติ, มุเขน จ วมติฯ กิํ วมตีติ เจ? เอกทา ปิตฺตํ, ยทา อพทฺธปิตฺตํ กุปฺปิตํ โหติ, ตทา ตํ วมตีติ อธิปฺปาโยฯ เสมฺหญฺจาติ น เกวลญฺจ ปิตฺตํ, ยมฺปิ อุทรปฏเล เอกปตฺถปูรปฺปมาณํ เสมฺหํ ติฏฺฐติ, ตมฺปิ เอกทา วมติฯ ตํ ปเนตํ วณฺณาทิโต วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.203-204, 210-211) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ‘‘เสมฺหญฺจา’’ติ จ-สทฺเทน เสมฺหญฺจ อญฺญญฺจ เอวรูปํ อุทริยโลหิตาทิอสุจิํ วมตีติ ทสฺเสติฯ เอวํ สตฺตหิ ทฺวาเรหิ อสุจิวมนํ ทสฺเสตฺวา กาลญฺญู ปุคฺคลญฺญู ปริสญฺญู จ ภควา ตทุตฺตริ ทฺเว ทฺวารานิ วิเสสวจเนน อนามสิตฺวา อปเรน ปริยาเยน สพฺพสฺมาปิ กายา อสุจิสวนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กายมฺหา เสทชลฺลิกา’’ติฯ ตตฺถ เสทชลฺลิกาติ เสโท จ โลณปฏลมลเภทา ชลฺลิกา จ, ตสฺส ‘‘สวติ สพฺพทา’’ติ อิมินา สทฺธิํ สมฺพนฺโธฯ

[201] เอวํ ภควา ยถา นาม ภตฺเต ปจฺจมาเน ตณฺฑุลมลญฺจ อุทกมลญฺจ เผเณน สทฺธิํ อุฏฺฐหิตฺวา อุกฺขลิมุขํ มกฺเขตฺวา พหิ คฬติ, ตถา อสิตปีตาทิเภเท อาหาเร กมฺมเชน อคฺคินา ปจฺจมาเน ยํ อสิตปีตาทิมลํ อุฏฺฐหิตฺวา ‘‘อกฺขิมฺหา อกฺขิคูถโก’’ติอาทินา เภเทน นิกฺขมนฺตํ อกฺขิอาทีนิ มกฺเขตฺวา พหิ คฬติ, ตสฺสาปิ วเสน อิมสฺส กายสฺส อสุจิภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยํ โลเก อุตฺตมงฺคสมฺมตํ สีสํ อติวิสิฏฺฐภาวโต ปจฺเจนฺตา วนฺทเนยฺยานมฺปิ วนฺทนํ น กโรนฺติ, ตสฺสาปิ นิสฺสารตาย อสุจิตาย จสฺส อสุจิภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถสฺส สุสิรํ สีส’’นฺติ อิมํ คาถมาหฯ

ตตฺถ สุสิรนฺติ ฉิทฺทํฯ มตฺถลุงฺคสฺส ปูริตนฺติ ทธิภริตอลาพุกํ วิย มตฺถลุงฺคภริตํฯ ตญฺจ ปเนตํ มตฺถลุงฺคํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ สุภโต นํ มญฺญติ พาโลติ ตเมนํ เอวํ นานาวิธกุณปภริตมฺปิ กายํ ทุจฺจินฺติตจินฺตี พาโล สุภโต มญฺญติ, สุภํ สุจิํ อิฏฺฐํ กนฺตํ มนาปนฺติ ตีหิปิ ตณฺหาทิฏฺฐิมานมญฺญนาหิ มญฺญติฯ กสฺมา? ยสฺมา อวิชฺชาย ปุรกฺขโต จตุสจฺจปฏิจฺฉาทเกน โมเหน ปุรกฺขโต, โจทิโต, ปวตฺติโต, ‘‘เอวํ อาทิย, เอวํ อภินิวิส เอวํ มญฺญาหี’’ติ คาหิโตติ อธิปฺปาโยฯ ปสฺส ยาว อนตฺถกรา จายํ อวิชฺชาติฯ

[202] เอวํ ภควา สวิญฺญาณกวเสน อสุภํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อวิญฺญาณกวเสน ทสฺเสตุํ, ยสฺมา วา จกฺกวตฺติรญฺโญปิ กาโย ยถาวุตฺตกุณปภริโตเยว โหติ, ตสฺมา สพฺพปฺปกาเรนปิ สมฺปตฺติภเว อสุภํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิปตฺติภเว ทสฺเสตุํ ‘‘ยทา จ โส มโต เสตี’’ติ คาถมาหฯ

ตสฺสตฺโถ – สฺวายเมวํวิโธ กาโย ยทา อายุอุสฺมาวิญฺญาณาปคเมน มโต วาตภริตภสฺตา วิย อุทฺธุมาตโก วณฺณปริเภเทน วินีลโก สุสานสฺมิํ นิรตฺถํว กลิงฺครํ ฉฑฺฑิตตฺตา อปวิทฺโธ เสติ, อถ ‘‘น ทานิสฺส ปุน อุฏฺฐานํ ภวิสฺสตี’’ติ เอกํสโตเยว อนเปกฺขา โหนฺติ ญาตโยฯ ตตฺถ มโตติ อนิจฺจตํ ทสฺเสติ, เสตีติ นิรีหกตฺตํฯ ตทุภเยน จ ชีวิตพลมทปฺปหาเน นิโยเชติฯ อุทฺธุมาโตติ สณฺฐานวิปตฺติํ ทสฺเสติ, วินีลโกติ ฉวิราควิปตฺติํฯ ตทุภเยน จ รูปมทปฺปหาเน วณฺณโปกฺขรตํ ปฏิจฺจ มานปฺปหาเน จ นิโยเชติฯ อปวิทฺโธติ คเหตพฺพาภาวํ ทสฺเสติ, สุสานสฺมินฺติ อนฺโต อธิวาเสตุมนรหํ ชิคุจฺฉนียภาวํฯ ตทุภเยนปิ ‘‘มม’’นฺติ คาหสฺส สุภสญฺญาย จ ปหาเน นิโยเชติฯ อนเปกฺขา โหนฺติ ญาตโยติ ปฏิกิริยาภาวํ ทสฺเสติ, เตน จ ปริวารมทปฺปหาเน นิโยเชติฯ

[203] เอวมิมาย คาถาย อปริภินฺนาวิญฺญาณกวเสน อสุภํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปริภินฺนวเสนาปิ ทสฺเสตุํ ‘‘ขาทนฺติ น’’นฺติ คาถมาหฯ ตตฺถ เย จญฺเญติ เย จ อญฺเญปิ กากกุลลาทโย กุณปภกฺขา ปาณิโน สนฺติ, เตปิ นํ ขาทนฺตีติ อตฺโถฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ

[204] เอวํ ‘‘จรํ วา’’ติอาทินา นเยน สุญฺญตกมฺมฏฺฐานวเสน, ‘‘อฏฺฐินหารุสํยุตฺโต’’ติอาทินา สวิญฺญาณกาสุภวเสน ‘‘ยทา จ โส มโต เสตี’’ติอาทินา อวิญฺญาณกาสุภวเสน กายํ ทสฺเสตฺวา เอวํ นิจฺจสุขตฺตภาวสุญฺเญ เอกนฺตอสุเภ จาปิ กายสฺมิํ ‘‘สุภโต นํ มญฺญติ พาโล, อวิชฺชาย ปุรกฺขโต’’ติ อิมินา พาลสฺส วุตฺติํ ปกาเสตฺวา อวิชฺชามุเขน จ วฏฺฏํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตตฺถ ปณฺฑิตสฺส วุตฺติํ ปริญฺญามุเขน จ วิวฏฺฏํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุตฺวาน พุทฺธวจน’’นฺติ อารภิฯ

ตตฺถ สุตฺวานาติ โยนิโส นิสาเมตฺวาฯ พุทฺธวจนนฺติ กายวิจฺฉนฺทนกรํ พุทฺธวจนํฯ ภิกฺขูติ เสกฺโข วา ปุถุชฺชโน วาฯ ปญฺญาณวาติ ปญฺญาณํ วุจฺจติ วิปสฺสนา อนิจฺจาทิปฺปกาเรสุ ปวตฺตตฺตา, ตาย สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ อิธาติ สาสเนฯ โส โข นํ ปริชานาตีติ โส อิมํ กายํ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานาติฯ กถํ? ยถา นาม กุสโล วาณิโช อิทญฺจิทญฺจาติ ภณฺฑํ โอโลเกตฺวา ‘‘เอตฺตเกน คหิเต เอตฺตโก นาม อุทโย ภวิสฺสตี’’ติ ตุลยิตฺวา ตถา กตฺวา ปุน สอุทยํ มูลํ คณฺหนฺโต ตํ ภณฺฑํ ฉฑฺเฑติ, เอวเมวํ ‘‘อฏฺฐินฺหารุอาทโย อิเม เกสโลมาทโย จา’’ติ ญาณจกฺขุนา โอโลเกนฺโต ญาตปริญฺญาย ปริชานาติ, ‘‘อนิจฺจา เอเต ธมฺมา ทุกฺขา อนตฺตา’’ติ ตุลยนฺโต ตีรณปริญฺญาย ปริชานาติ, เอวํ ตีรยิตฺวา อริยมคฺคํ ปาปุณนฺโต ตตฺถ ฉนฺทราคปฺปหาเนน ปหานปริญฺญาย ปริชานาติฯ สวิญฺญาณกาวิญฺญาณกอสุภวเสน วา ปสฺสนฺโต ญาตปริญฺญาย ปริชานาติ, อนิจฺจาทิวเสน ปสฺสนฺโต ตีรณปริญฺญาย, อรหตฺตมคฺเคน ตโต ฉนฺทราคํ อปกฑฺฒิตฺวา ตํ ปชหนฺโต ปหานปริญฺญาย ปริชานาติฯ

กสฺมา โส เอวํ ปริชานาตีติ เจ? ยถาภูตญฺหิ ปสฺสติ, ยสฺมา ยถาภูตํ ปสฺสตีติ อตฺโถฯ

‘‘ปญฺญาณวา’’ติอาทินา เอว จ เอตสฺมิํ อตฺเถ สิทฺเธ ยสฺมา พุทฺธวจนํ สุตฺวา ตสฺส ปญฺญาณวตฺตํ โหติ, ยสฺมา จ สพฺพชนสฺส ปากโฏปายํ กาโย อสุตฺวา พุทฺธวจนํ น สกฺกา ปริชานิตุํ, ตสฺมา ตสฺส ญาณเหตุํ อิโต พาหิรานํ เอวํ ทฏฺฐุํ อสมตฺถตญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘สุตฺวาน พุทฺธวจน’’นฺติ อาหฯ นนฺทาภิกฺขุนิํ ตญฺจ วิปลฺลตฺถจิตฺตํ ภิกฺขุํ อารพฺภ เทสนาปวตฺติโต อคฺคปริสโต ตปฺปฏิปตฺติปฺปตฺตานํ ภิกฺขุภาวทสฺสนโต จ ‘‘ภิกฺขู’’ติ อาหฯ

[205] อิทานิ ‘‘ยถาภูตญฺหิ ปสฺสตี’’ติ เอตฺถ ยถา ปสฺสนฺโต ยถาภูตํ ปสฺสติ, ตํ ทสฺเสตุํ อาห ‘‘ยถา อิทํ ตถา เอตํ, ยถา เอตํ ตถา อิท’’นฺติฯ ตสฺสตฺโถ – ยถา อิทํ สวิญฺญาณกาสุภํ อายุอุสฺมาวิญฺญาณานํ อนปคมา จรติ, ติฏฺฐติ, นิสีทติ, สยติ; ตถา เอตํ เอตรหิ สุสาเน สยิตํ อวิญฺญาณกมฺปิ ปุพฺเพ เตสํ ธมฺมานํ อนปคมา อโหสิฯ ยถา จ เอตํ เอตรหิ มตสรีรํ เตสํ ธมฺมานํ อปคมา น จรติ, น ติฏฺฐติ, น นิสีทติ, น เสยฺยํ กปฺเปติ, ตถา อิทํ สวิญฺญาณกมฺปิ เตสํ ธมฺมานํ อปคมา ภวิสฺสติฯ ยถา จ อิทํ สวิญฺญาณกํ เอตรหิ น สุสาเน มตํ เสติ, น อุทฺธุมาตกาทิภาวมุปคตํ, ตถา เอตํ เอตรหิ มตสรีรมฺปิ ปุพฺเพ อโหสิฯ ยถา ปเนตํ เอตรหิ อวิญฺญาณกาสุภํ มตํ สุสาเน เสติ, อุทฺธุมาตกาทิภาวญฺจ อุปคตํ, ตถา อิทํ สวิญฺญาณกมฺปิ ภวิสฺสตีติฯ

ตตฺถ ยถา อิทํ ตถา เอตนฺติ อตฺตนา มตสฺส สรีรสฺส สมานภาวํ กโรนฺโต พาหิเร โทสํ ปชหติฯ ยถา เอตํ ตถา อิทนฺติ มตสรีเรน อตฺตโน สมานภาวํ กโรนฺโต อชฺฌตฺติเก ราคํ ปชหติฯ เยนากาเรน อุภยํ สภํ กโรติ, ตํ ปชานนฺโต อุภยตฺถ โมหํ ปชหติฯ เอวํ ยถาภูตทสฺสเนน ปุพฺพภาเคเยว อกุสลมูลปฺปหานํ สาเธตฺวา, ยสฺมา เอวํ ปฏิปนฺโน ภิกฺขุ อนุปุพฺเพน อรหตฺตมคฺคํ ปตฺวา สพฺพํ ฉนฺทราคํ วิราเชตุํ สมตฺโถ โหติ, ตสฺมา อาห ‘‘อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ, กาเย ฉนฺทํ วิราชเย’’ติฯ เอวํ ปฏิปนฺโน ภิกฺขุ อนุปุพฺเพนาติ ปาฐเสโสฯ

[206] เอวํ เสกฺขภูมิํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อเสกฺขภูมิํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฉนฺทราควิรตฺโต โส’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – โส ภิกฺขุ อรหตฺตมคฺคญาเณน ปญฺญาณวา มคฺคานนฺตรํ ผลํ ปาปุณาติ, อถ สพฺพโส ฉนฺทราคสฺส ปหีนตฺตา ‘‘ฉนฺทราควิรตฺโต’’ติ จ, มรณาภาเวน ปณีตฏฺเฐน วา อมตํ สพฺพสงฺขารวูปสมนโต สนฺติํ ตณฺหาสงฺขาตวานาภาวโต นิพฺพานํ, จวนาภาวโต อจฺจุตนฺติ สํวณฺณิตํ ปทมชฺฌคาติ จ วุจฺจติฯ อถ วา โส ภิกฺขุ อรหตฺตมคฺคญาเณน ปญฺญาณวา มคฺคานนฺตรผเล ฐิโต ฉนฺทราควิรตฺโต นาม โหติ, วุตฺตปฺปการญฺจ ปทมชฺฌคาติ เวทิตพฺโพฯ เตน ‘‘อิทมสฺส ปหีนํ, อิทญฺจาเนน ลทฺธ’’นฺติ ทีเปติฯ

[207-208] เอวํ สวิญฺญาณกาวิญฺญาณกวเสน อสุภกมฺมฏฺฐานํ สห นิปฺผตฺติยา กเถตฺวา ปุน สงฺเขปเทสนาย เอวํ มหโต อานิสํสสฺส อนฺตรายกรํ ปมาทวิหารํ ครหนฺโต ‘‘ทฺวิปาทโกย’’นฺติ คาถาทฺวยมาหฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ อปาทกาทโยปิ กายา อสุจีเยว, อิธาธิการวเสน ปน อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน วา, ยสฺมา วา อญฺเญ อสุจิภูตาปิ กายา โลณมฺพิลาทีหิ อภิสงฺขริตฺวา มนุสฺสานํ โภชเนปิ อุปนียนฺติ, น ตฺเวว มนุสฺสกาโย, ตสฺมา อสุจิตรภาวมสฺส ทสฺเสนฺโตปิ ‘‘ทฺวิปาทโก’’ติ อาหฯ

อยนฺติ มนุสฺสกายํ ทสฺเสติฯ ทุคฺคนฺโธ ปริหีรตีติ ทุคฺคนฺโธ สมาโน ปุปฺผคนฺธาทีหิ อภิสงฺขริตฺวา ปริหีรติฯ นานากุณปปริปูโรติ เกสาทิอเนกปฺปการกุณปภริโตฯ วิสฺสวนฺโต ตโต ตโตติ ปุปฺผคนฺธาทีหิ ปฏิจฺฉาเทตุํ ฆเฏนฺตานมฺปิ ตํ วายามํ นิปฺผลํ กตฺวา นวหิ ทฺวาเรหิ เขฬสิงฺฆาณิกาทีนิ, โลมกูเปหิ จ เสทชลฺลิกํ วิสฺสวนฺโตเยวฯ ตตฺถ ทานิ ปสฺสถ – เอตาทิเสน กาเยน โย ปุริโส วา อิตฺถี วา โกจิ พาโล มญฺเญ อุณฺณเมตเว ตณฺหาทิฏฺฐิมานมญฺญนาหิ ‘‘อห’’นฺติ วา ‘‘มม’’นฺติ วา ‘‘นิจฺโจ’’ติ วาติอาทินา นเยน โย อุณฺณมิตุํ มญฺเญยฺย, ปรํ วา ชาติอาทีหิ อวชาเนยฺย อตฺตานํ อุจฺเจ ฐาเน ฐเปนฺโต, กิมญฺญตฺร อทสฺสนา ฐเปตฺวา อริยมคฺเคน อริยสจฺจทสฺสนาภาวํ กิมญฺญํ ตสฺส เอวํ อุณฺณมาวชานนการณํ สิยาติฯ

เทสนาปริโยสาเน นนฺทา ภิกฺขุนี สํเวคมาปาทิ – ‘‘อโห วต เร, อหํ พาลา, ยา มํเยว อารพฺภ เอวํ วิวิธธมฺมเทสนาปวตฺตกสฺส ภควโต อุปฏฺฐานํ นาคมาสิ’’นฺติฯ

เอวํ สํวิคฺคา จ ตเมว ธมฺมเทสนํ สมนฺนาหริตฺวา เตเนว กมฺมฏฺฐาเนน กติปยทิวสพฺภนฺตเร อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ ทุติยฏฺฐาเนปิ กิร เทสนาปริโยสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ, สิริมา เทวกญฺญา อนาคามิผลํ ปตฺตา, โส จ ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหีติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย วิชยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. มุนิสุตฺตวณฺณนา

[209] สนฺถวาโต ภยํ ชาตนฺติ มุนิสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? น สพฺพสฺเสว สุตฺตสฺส เอกา อุปฺปตฺติ, อปิเจตฺถ อาทิโต ตาว จตุนฺนํ คาถานํ อยมุปฺปตฺติ – ภควติ กิร สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต คามกาวาเส อญฺญตรา ทุคฺคติตฺถี มตปติกา ปุตฺตํ ภิกฺขูสุ ปพฺพาเชตฺวา อตฺตนาปิ ภิกฺขุนีสุ ปพฺพชิฯ เต อุโภปิ สาวตฺถิยํ วสฺสํ อุปคนฺตฺวา อภิณฺหํ อญฺญมญฺญสฺส ทสฺสนกามา อเหสุํฯ มาตา กิญฺจิ ลภิตฺวา ปุตฺตสฺส หรติ, ปุตฺโตปิ มาตุฯ เอวํ สายมฺปิ ปาโตปิ อญฺญมญฺญํ สมาคนฺตฺวา ลทฺธํ ลทฺธํ สํวิภชมานา, สมฺโมทมานา, สุขทุกฺขํ ปุจฺฉมานา, นิราสงฺกา อเหสุํฯ เตสํ เอวํ อภิณฺหทสฺสเนน สํสคฺโค อุปฺปชฺชิ, สํสคฺคา วิสฺสาโส, วิสฺสาสา โอตาโร, ราเคน โอติณฺณจิตฺตานํ ปพฺพชิตสญฺญา จ มาตุปุตฺตสญฺญา จ อนฺตรธายิฯ ตโต มริยาทวีติกฺกมํ กตฺวา อสทฺธมฺมํ ปฏิเสวิํสุ, อยสปฺปตฺตา จ วิพฺภมิตฺวา อคารมชฺเฌ วสิํสุฯ ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํฯ ‘‘กิํ นุ โส, ภิกฺขเว, โมฆปุริโส มญฺญติ น มาตา ปุตฺเต สารชฺชติ, ปุตฺโต วา ปน มาตรี’’ติ ครหิตฺวา ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อญฺญํ เอกรูปมฺปิ สมนุปสฺสามี’’ติอาทินา (อ. นิ. 5.55) อวเสสสุตฺเตนปิ ภิกฺขู สํเวเชตฺวา ‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว –

‘‘วิสํ ยถา หลาหลํ, เตลํ ปกฺกุถิตํ ยถา;

ตมฺพโลหวิลีนํว, มาตุคามํ วิวชฺชเย’’ติ จฯ –