[181] อิทฺธิมนฺโตติ กมฺมวิปากชิทฺธิยา สมนฺนาคตาฯ ยสสฺสิโนติ ลาภคฺคปริวารคฺคสมฺปนฺนาฯ สรณํ ยนฺตีติ กิญฺจาปิ มคฺเคเนว คตา, ตถาปิ โสตาปนฺนภาวปริทีปนตฺถํ ปสาททสฺสนตฺถญฺจ วาจํ ภินฺทติฯ

[182] คามา คามนฺติ เทวคามา เทวคามํฯ นคา นคนฺติ เทวปพฺพตา เทวปพฺพตํฯ นมสฺสมานา สมฺพุทฺธํ, ธมฺมสฺส จ สุธมฺมตนฺติ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต ภควา, สฺวากฺขาโต วต ภควโต ธมฺโม’’ติอาทินา นเยน พุทฺธสุโพธิตญฺจ ธมฺมสุธมฺมตญฺจฯ ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน วต ภควโต สาวกสงฺโฆ’’ติอาทินา สงฺฆ-สุปฺปฏิปตฺติญฺจ อภิตฺถวิตฺวา อภิตฺถวิตฺวา นมสฺสมานา ธมฺมโฆสกา หุตฺวา วิจริสฺสามาติ วุตฺตํ โหติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย เหมวตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. อาฬวกสุตฺตวณฺณนา

เอวํ เม สุตนฺติ อาฬวกสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? อตฺถวณฺณนานเยเนวสฺส อุปฺปตฺติ อาวิภวิสฺสติฯ อตฺถวณฺณนาย จ ‘‘เอวํ เม สุตํ, เอกํ สมยํ ภควา’’ติ เอตํ วุตฺตตฺถเมวฯ อาฬวิยํ วิหรติ อาฬวกสฺส ยกฺขสฺส ภวเนติ เอตฺถ ปน กา อาฬวี, กสฺมา จ ภควา ตสฺส ยกฺขสฺส ภวเน วิหรตีติ? วุจฺจเต – อาฬวีติ รฏฺฐมฺปิ นครมฺปิ วุจฺจติ, ตทุภยมฺปิ อิธ วฏฺฏติฯ อาฬวีนครสฺส หิ สมีเป วิหรนฺโตปิ ‘‘อาฬวิยํ วิหรตี’’ติ วุจฺจติฯ ตสฺส จ นครสฺส สมีเป อวิทูเร คาวุตมตฺเต ตํ ภวนํ, อาฬวีรฏฺเฐ วิหรนฺโตปิ ‘‘อาฬวิยํ วิหรตี’’ติ วุจฺจติ, อาฬวีรฏฺเฐ เจตํ ภวนํฯ

ยสฺมา ปน อาฬวโก ราชา วิวิธนาฏกูปโภคํ ฉฑฺเฑตฺวา โจรปฏิพาหนตฺถํ ปฏิราชนิเสธนตฺถํ พฺยายามกรณตฺถญฺจ สตฺตเม สตฺตเม ทิวเส มิควํ คจฺฉนฺโต เอกทิวสํ พลกาเยน สทฺธิํ กติกํ อกาสิ – ‘‘ยสฺส ปสฺเสน มิโค ปลายติ, ตสฺเสว โส ภาโร’’ติฯ อถ ตสฺเสว ปสฺเสน มิโค ปลายิ, ชวสมฺปนฺโน ราชา ธนุํ คเหตฺวา ปตฺติโกว ติโยชนํ ตํ มิคํ อนุพนฺธิฯ เอณิมิคา จ ติโยชนเวคา เอว โหนฺติฯ อถ ปริกฺขีณชวํ ตํ มิคํ อุทกํ ปวิสิตฺวา, ฐิตํ วธิตฺวา, ทฺวิธา เฉตฺวา, อนตฺถิโกปิ มํเสน ‘‘นาสกฺขิ มิคํ คเหตุ’’นฺติ อปวาทโมจนตฺถํ กาเชนาทาย อาคจฺฉนฺโต นครสฺสาวิทูเร พหลปตฺตปลาสํ มหานิคฺโรธํ ทิสฺวา ปริสฺสมวิโนทนตฺถํ ตสฺส มูลมุปคโตฯ ตสฺมิญฺจ นิคฺโรเธ อาฬวโก ยกฺโข มหาราชสนฺติกา วรํ ลภิตฺวา มชฺฌนฺหิกสมเย ตสฺส รุกฺขสฺส ฉายาย ผุฏฺโฐกาสํ ปวิฏฺเฐ ปาณิโน ขาทนฺโต ปฏิวสติฯ โส ตํ ทิสฺวา ขาทิตุํ อุปคโตฯ อถ ราชา เตน สทฺธิํ กติกํ อกาสิ – ‘‘มุญฺจ มํ, อหํ เต ทิวเส ทิวเส มนุสฺสญฺจ ถาลิปากญฺจ เปเสสฺสามี’’ติฯ ยกฺโข ‘‘ตฺวํ ราชูปโภเคน ปมตฺโต สมฺมุสฺสสิ, อหํ ปน ภวนํ อนุปคตญฺจ อนนุญฺญาตญฺจ ขาทิตุํ น ลภามิ, สฺวาหํ ภวนฺตมฺปิ ชีเยยฺย’’นฺติ น มุญฺจิฯ ราชา ‘‘ยํ ทิวสํ น เปเสมิ, ตํ ทิวสํ มํ คเหตฺวา ขาทาหี’’ติ อตฺตานํ อนุชานิตฺวา เตน มุตฺโต นคราภิมุโข อคมาสิฯ

พลกาโย มคฺเค ขนฺธาวารํ พนฺธิตฺวา ฐิโต ราชานํ ทิสฺวา – ‘‘กิํ, มหาราช, อยสมตฺตภยา เอวํ กิลนฺโตสี’’ติ วทนฺโต ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปฏิคฺคเหสิฯ ราชา ตํ ปวตฺติํ อนาโรเจตฺวา นครํ คนฺตฺวา, กตปาตราโส นครคุตฺติกํ อามนฺเตตฺวา เอตมตฺถํ อาโรเจสิฯ นครคุตฺติโก – ‘‘กิํ, เทว, กาลปริจฺเฉโท กโต’’ติ อาหฯ ราชา ‘‘น กโต, ภเณ’’ติ อาหฯ ‘‘ทุฏฺฐุ กตํ, เทว, อมนุสฺสา หิ ปริจฺฉินฺนมตฺตเมว ลภนฺติ, อปริจฺฉินฺเน ปน ชนปทสฺส อาพาโธ ภวิสฺสติฯ โหตุ, เทว, กิญฺจาปิ เอวมกาสิ, อปฺโปสฺสุกฺโก ตฺวํ รชฺชสุขํ อนุโภหิ, อหเมตฺถ กาตพฺพํ กริสฺสามี’’ติฯ

โส กาลสฺเสว วุฏฺฐาย พนฺธนาคารํ คนฺตฺวา เย เย วชฺฌา โหนฺติ, เต เต สนฺธาย – ‘‘โย ชีวิตตฺถิโก โหติ, โส นิกฺขมตู’’ติ ภณติฯ โย ปฐมํ นิกฺขมติ ตํ เคหํ เนตฺวา, นฺหาเปตฺวา, โภเชตฺวา จ, ‘‘อิมํ ถาลิปากํ ยกฺขสฺส เทหี’’ติ เปเสติฯ ตํ รุกฺขมูลํ ปวิฏฺฐมตฺตํเยว ยกฺโข เภรวํ อตฺตภาวํ นิมฺมินิตฺวา มูลกนฺทํ วิย ขาทติ ฯ ยกฺขานุภาเวน กิร มนุสฺสานํ เกสาทีนิ อุปาทาย สกลสรีรํ นวนีตปิณฺโฑ วิย โหติฯ ยกฺขสฺส ภตฺตํ คาหาเปตฺตุํ คตปุริสา ตํ ทิสฺวา ภีตา ยถามิตฺตํ อาโรเจสุํฯ ตโต ปภุติ ‘‘ราชา โจเร คเหตฺวา ยกฺขสฺส เทตี’’ติ มนุสฺสา โจรกมฺมโต ปฏิวิรตาฯ ตโต อปเรน สมเยน นวโจรานํ อภาเวน ปุราณโจรานญฺจ ปริกฺขเยน พนฺธนาคารานิ สุญฺญานิ อเหสุํฯ

อถ นครคุตฺติโก รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา อตฺตโน ธนํ นครรจฺฉาสุ ฉฑฺฑาเปสิ – ‘‘อปฺเปว นาม โกจิ โลเภน คณฺเหยฺยา’’ติฯ ตํ ปาเทนปิ น โกจิ ฉุปิฯ โส โจเร อลภนฺโต อมจฺจานํ อาโรเจสิฯ อมจฺจา ‘‘กุลปฏิปาฏิยา เอกเมกํ ชิณฺณกํ เปเสม, โส ปกติยาปิ มจฺจุมุเข วตฺตตี’’ติ อาหํสุฯ ราชา ‘‘‘อมฺหากํ ปิตรํ, อมฺหากํ ปิตามหํ เปเสตี’ติ มนุสฺสา โขภํ กริสฺสนฺติ, มา โว เอตํ รุจฺจี’’ติ นิวาเรสิฯ ‘‘เตน หิ, เทว, ทารกํ เปเสม อุตฺตานเสยฺยกํ, ตถาวิธสฺส หิ ‘มาตา เม ปิตา เม’ติ สิเนโห นตฺถี’’ติ อาหํสุฯ ราชา อนุชานิฯ เต ตถา อกํสุฯ นคเร ทารกมาตโร จ ทารเก คเหตฺวา คพฺภินิโย จ ปลายิตฺวา ปรชนปเท ทารเก สํวฑฺเฒตฺวา อาเนนฺติฯ เอวํ สพฺพานิปิ ทฺวาทส วสฺสานิ คตานิฯ

ตโต เอกทิวสํ สกลนครํ วิจินิตฺวา เอกมฺปิ ทารกํ อลภิตฺวา รญฺโญ อาโรเจสุํ – ‘‘นตฺถิ, เทว, นคเร ทารโก ฐเปตฺวา อนฺเตปุเร ตว ปุตฺตํ อาฬวกกุมาร’’นฺติฯ ราชา ‘‘ยถา มม ปุตฺโต ปิโย, เอวํ สพฺพโลกสฺส, อตฺตนา ปน ปิยตรํ นตฺถิ, คจฺฉถ, ตมฺปิ ทตฺวา มม ชีวิตํ รกฺขถา’’ติ อาหฯ เตน จ สมเยน อาฬวกกุมารสฺส มาตา ปุตฺตํ นฺหาเปตฺวา, มณฺเฑตฺวา, ทุกูลจุมฺพฏเก กตฺวา, องฺเก สยาเปตฺวา, นิสินฺนา โหติฯ ราชปุริสา รญฺโญ อาณาย ตตฺถ คนฺตฺวา วิปฺปลปนฺติยา ตสฺสา โสฬสนฺนญฺจ อิตฺถิสหสฺสานํ สทฺธิํ ธาติยา ตํ อาทาย ปกฺกมิํสุ ‘‘สฺเว ยกฺขภกฺโข ภวิสฺสตี’’ติฯ

ตํ ทิวสญฺจ ภควา ปจฺจูสสมเย ปจฺจุฏฺฐาย เชตวนมหาวิหาเร คนฺธกุฏิยํ มหากรุณาสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา ปุน พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต อทฺทส อาฬวกสฺส กุมารสฺส อนาคามิผลุปฺปตฺติยา อุปนิสฺสยํ, ยกฺขสฺส จ โสตาปตฺติผลุปฺปตฺติยา อุปนิสฺสยํ เทสนาปริโยสาเน จ จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมจกฺขุปฏิลาภสฺสาติฯ ตสฺมา วิภาตาย รตฺติยา ปุเรภตฺตกิจฺจํ กตฺวา อนิฏฺฐิตปจฺฉาภตฺตกิจฺโจว กาฬปกฺขอุโปสถทิวเส วตฺตมาเน โอคฺคเต สูริเย เอกโกว อทุติโย ปตฺตจีวรมาทาย ปาทคมเนเนว สาวตฺถิโต ติํส โยชนานิ คนฺตฺวา ตสฺส ยกฺขสฺส ภวนํ ปาวิสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อาฬวกสฺส ยกฺขสฺส ภวเน’’ติฯ

กิํ ปน ภควา ยสฺมิํ นิคฺโรเธ อาฬวกสฺส ภวนํ, ตสฺส มูเล วิหาสิ, อุทาหุ ภวเนเยวาติ? วุจฺจเต – ภวเนเยวฯ ยเถว หิ ยกฺขา อตฺตโน ภวนํ ปสฺสนฺติ, ตถา ภควาปิฯ โส ตตฺถ คนฺตฺวา ภวนทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ ตทา อาฬวโก หิมวนฺเต ยกฺขสมาคมํ คโต โหติฯ ตโต อาฬวกสฺส ทฺวารปาโล คทฺรโภ นาม ยกฺโข ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา, วนฺทิตฺวา – ‘‘กิํ, ภนฺเต, ภควา วิกาเล อาคโต’’ติ อาหฯ ‘‘อาม, คทฺรภ, อาคโตมฺหิฯ สเจ เต อครุ, วิหเรยฺยาเมกรตฺติํ อาฬวกสฺส ภวเน’’ติฯ ‘‘น เม, ภนฺเต, ครุ, อปิจ โข โส ยกฺโข กกฺขโฬ ผรุโส, มาตาปิตูนมฺปิ อภิวาทนาทีนิ น กโรติ, มา รุจฺจิ ภควโต อิธ วาโส’’ติฯ ‘‘ชานามิ, คทฺรภ, ตสฺส กกฺขฬตฺตํ, น โกจิ มมนฺตราโย ภวิสฺสติ, สเจ เต อครุ, วิหเรยฺยาเมกรตฺติ’’นฺติ ฯ

ทุติยมฺปิ คทฺรโภ ยกฺโข ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อคฺคิตตฺตกปาลสทิโส, ภนฺเต, อาฬวโก, ‘มาตาปิตโร’ติ วา ‘สมณพฺราหฺมณา’ติ วา ‘ธมฺโม’ติ วา น ชานาติ, อิธาคตานํ จิตฺตกฺเขปมฺปิ กโรติ, หทยมฺปิ ผาเลติ, ปาเทปิ คเหตฺวา ปรสมุทฺเท วา ปรจกฺกวาเฬ วา ขิปตี’’ติฯ ทุติยมฺปิ ภควา อาห – ‘‘ชานามิ, คทฺรภ, สเจ เต อครุ, วิหเรยฺยาเมกรตฺติ’’นฺติฯ

ตติยมฺปิ คทฺรโภ ยกฺโข ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อคฺคิตตฺตกปาลสทิโส, ภนฺเต, อาฬวโก, ‘มาตาปิตโร’ติ วา ‘สมณพฺราหฺมณา’ติ วา ‘ธมฺโม’ติ วา น ชานาติ, อิธาคตานํ จิตฺตกฺเขปมฺปิ กโรติ, หทยมฺปิ ผาเลติ, ปาเทปิ คเหตฺวา ปรสมุทฺเท วา ปรจกฺกวาเฬ วา ขิปตี’’ติฯ ตติยมฺปิ ภควา อาห – ‘‘ชานามิ, คทฺรภ, สเจ เต อครุ, วิหเรยฺยาเมกรตฺติ’’นฺติฯ ‘‘น เม, ภนฺเต, ครุ, อปิจ โข โส ยกฺโข อตฺตโน อนาโรเจตฺวา อนุชานนฺตํ มํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, อาโรเจมิ, ภนฺเต, ตสฺสา’’ติฯ ‘‘ยถาสุขํ, คทฺรภ, อาโรเจหี’’ติฯ ‘‘เตน หิ, ภนฺเต, ตฺวเมว ชานาหี’’ติ ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา หิมวนฺตาภิมุโข ปกฺกามิฯ ภวนทฺวารมฺปิ สยเมว ภควโต วิวรมทาสิฯ ภควา อนฺโตภวนํ ปวิสิตฺวา ยตฺถ อภิลกฺขิเตสุ มงฺคลทิวสาทีสุ นิสีทิตฺวา อาฬวโก สิริํ อนุโภติ, ตสฺมิํเยว ทิพฺพรตนปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา สุวณฺณาภํ มุญฺจิฯ ตํ ทิสฺวา ยกฺขสฺส อิตฺถิโย อาคนฺตฺวา, ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา, สมฺปริวาเรตฺวา นิสีทิํสุฯ ภควา ‘‘ปุพฺเพ ตุมฺเห ทานํ ทตฺวา, สีลํ สมาทิยิตฺวา, ปูชเนยฺยํ ปูเชตฺวา, อิมํ สมฺปตฺติํ ปตฺตา, อิทานิปิ ตเถว กโรถ, มา อญฺญมญฺญํ อิสฺสามจฺฉริยาภิภูตา วิหรถา’’ติอาทินา นเยน ตาสํ ปกิณฺณกธมฺมกถํ กเถสิฯ ตา จ ภควโต มธุรนิคฺโฆสํ สุตฺวา, สาธุการสหสฺสานิ ทตฺวา, ภควนฺตํ ปริวาเรตฺวา นิสีทิํสุเยวฯ คทฺรโภปิ หิมวนฺตํ คนฺตฺวา อาฬวกสฺส อาโรเจสิ – ‘‘ยคฺเฆ, มาริส, ชาเนยฺยาสิ, วิมาเน เต ภควา นิสินฺโน’’ติฯ โส คทฺรภสฺส สญฺญมกาสิ ‘‘ตุณฺหี โหหิ, คนฺตฺวา กตฺตพฺพํ กริสฺสามี’’ติฯ ปุริสมาเนน กิร ลชฺชิโต อโหสิ, ตสฺมา ‘‘มา โกจิ ปริสมชฺเฌ สุเณยฺยา’’ติ วาเรสิฯ

ตทา สาตาคิรเหมวตา ภควนฺตํ เชตวเนเยว วนฺทิตฺวา ‘‘ยกฺขสมาคมํ คมิสฺสามา’’ติ สปริวารา นานายาเนหิ อากาเสน คจฺฉนฺติฯ อากาเส จ ยกฺขานํ น สพฺพตฺถ มคฺโค อตฺถิ, อากาสฏฺฐานิ วิมานานิ ปริหริตฺวา มคฺคฏฺฐาเนเนว มคฺโค โหติฯ อาฬวกสฺส ปน วิมานํ ภูมฏฺฐํ สุคุตฺตํ ปาการปริกฺขิตฺตํ สุสํวิหิตทฺวารฏฺฏาลกโคปุรํ, อุปริ กํสชาลสญฺฉนฺนํ มญฺชูสสทิสํ ติโยชนํ อุพฺเพเธนฯ ตสฺส อุปริ มคฺโค โหติฯ เต ตํ ปเทสมาคมฺม คนฺตุํ อสมตฺถา อเหสุํฯ พุทฺธานญฺหิ นิสินฺโนกาสสฺส อุปริภาเคน ยาว ภวคฺคา, ตาว โกจิ คนฺตุํ อสมตฺโถฯ เต ‘‘กิมิท’’นฺติ อาวชฺเชตฺวา ภควนฺตํ ทิสฺวา อากาเส ขิตฺตเลฑฺฑุ วิย โอรุยฺห วนฺทิตฺวา, ธมฺมํ สุตฺวา, ปทกฺขิณํ กตฺวา ‘‘ยกฺขสมาคมํ คจฺฉาม ภควา’’ติ ตีณิ วตฺถูนิ ปสํสนฺตา ยกฺขสมาคมํ อคมํสุฯ อาฬวโก เต ทิสฺวา ‘‘อิธ นิสีทถา’’ติ ปฏิกฺกมฺม โอกาสมทาสิฯ

เต อาฬวกสฺส นิเวเทสุํ ‘‘ลาภา เต, อาฬวก, ยสฺส เต ภวเน ภควา วิหรติ, คจฺฉาวุโส ภควนฺตํ ปยิรุปาสสฺสู’’ติฯ เอวํ ภควา ภวเนเยว วิหาสิ, น ยสฺมิํ นิคฺโรเธ อาฬวกสฺส ภวนํ, ตสฺส มูเลติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอกํ สมยํ ภควา อาฬวิยํ วิหรติ อาฬวกสฺส ยกฺขสฺส ภวเน’’ติฯ

อถ โข อาฬวโก…เป.… ภควนฺตํ เอตทโวจ ‘‘นิกฺขม สมณา’’ติฯ ‘‘กสฺมา ปนายํ เอตทโวจา’’ติ? วุจฺจเต – โรเสตุกามตายฯ ตตฺเรวํ อาทิโต ปภุติ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ – อยญฺหิ ยสฺมา อสฺสทฺธสฺส สทฺธากถา ทุกฺกถา โหติ ทุสฺสีลาทีนํ สีลาทิกถา วิย, ตสฺมา เตสํ ยกฺขานํ สนฺติกา ภควโต ปสํสํ สุตฺวา เอว อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตโลณสกฺขรา วิย อพฺภนฺตรโกเปน ตฏตฏายมานหทโย หุตฺวา ‘‘โก โส ภควา นาม, โย มม ภวนํ ปวิฏฺโฐ’’ติ อาหฯ เต อาหํสุ – ‘‘น ตฺวํ, อาวุโส, ชานาสิ ภควนฺตํ อมฺหากํ สตฺถารํ, โย ตุสิตภวเน ฐิโต ปญฺจ มหาวิโลกนานิ วิโลเกตฺวา’’ติอาทินา นเยน ยาว ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนํ กเถนฺตา ปฏิสนฺธิอาทินา ทฺวตฺติํส ปุพฺพนิมิตฺตานิ วตฺวา ‘‘อิมานิปิ ตฺวํ, อาวุโส , อจฺฉริยานิ นาทฺทสา’’ติ โจเทสุํฯ โส ทิสฺวาปิ โกธวเสน ‘‘นาทฺทส’’นฺติ อาหฯ อาวุโส อาฬวก ปสฺเสยฺยาสิ วา ตฺวํ, น วา, โก ตยา อตฺโถ ปสฺสตา วา อปสฺสตา วา, กิํ ตฺวํ กริสฺสสิ อมฺหากํ สตฺถุโน, โย ตฺวํ ตํ อุปนิธาย จลกฺกกุธมหาอุสภสมีเป ตทหุชาตวจฺฉโก วิย, ติธาปภินฺนมตฺตวารณสมีเป ภิงฺกโปตโก วิย, ภาสุรวิลมฺพเกสรอุปโสภิตกฺขนฺธสฺส มิครญฺโญ สมีเป ชรสิงฺคาโล วิย, ทิยฑฺฒโยชนสตปฺปวฑฺฒกายสุปณฺณราชสมีเป ฉินฺนปกฺขกากโปตโก วิย ขายสิ, คจฺฉ ยํ เต กรณียํ, ตํ กโรหีติฯ เอวํ วุตฺเต กุทฺโธ อาฬวโก อุฏฺฐหิตฺวา มโนสิลาตเล วามปาเทน ฐตฺวา ‘‘ปสฺสถ ทานิ ตุมฺหากํ วา สตฺถา มหานุภาโว, อหํ วา’’ติ ทกฺขิณปาเทน สฏฺฐิโยชนมตฺตํ เกลาสปพฺพตกูฏํ อกฺกมิ, ตํ อโยกูฏปหโฏ นิทฺธนฺตอโยปิณฺโฑ วิย ปปฏิกาโย มุญฺจิฯ โส ตตฺร ฐตฺวา ‘‘อหํ อาฬวโก’’ติ โฆเสสิ, สกลชมฺพุทีปํ สทฺโท ผริฯ

จตฺตาโร กิร สทฺทา สกลชมฺพุทีเป สุยฺยิํสุ – ยญฺจ ปุณฺณโก ยกฺขเสนาปติ ธนญฺจยโกรพฺยราชานํ ชูเต ชินิตฺวา อปฺโผเฏตฺวา ‘‘อหํ ชินิ’’นฺติ อุคฺโฆเสสิ, ยญฺจ สกฺโก เทวานมินฺโท กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน ปริหายมาเน วิสฺสกมฺมํ เทวปุตฺตํ สุนขํ กาเรตฺวา ‘‘อหํ ปาปภิกฺขู จ ปาปภิกฺขุนิโย จ อุปาสเก จ อุปาสิกาโย จ สพฺเพว อธมฺมวาทิโน ขาทามี’’ติ อุคฺโฆสาเปสิ, ยญฺจ กุสชาตเก ปภาวติเหตุ สตฺตหิ ราชูหิ นคเร อุปรุทฺเธ ปภาวติํ อตฺตนา สห หตฺถิกฺขนฺธํ อาโรเปตฺวา นครา นิกฺขมฺม ‘‘อหํ สีหสฺสรกุสมหาราชา’’ติ มหาปุริโส อุคฺโฆเสสิ, ยญฺจ อาฬวโก เกลาสมุทฺธนิ ฐตฺวา ‘‘อหํ อาฬวโก’’ติฯ ตทา หิ สกลชมฺพุทีเป ทฺวาเร ทฺวาเร ฐตฺวา อุคฺโฆสิตสทิสํ อโหสิ, ติโยชนสหสฺสวิตฺถโต จ หิมวาปิ สงฺกมฺปิ ยกฺขสฺส อานุภาเวนฯ

โส วาตมณฺฑลํ สมุฏฺฐาเปสิ – ‘‘เอเตเนว สมณํ ปลาเปสฺสามี’’ติฯ เต ปุรตฺถิมาทิเภทา วาตา สมุฏฺฐหิตฺวา อฑฺฒโยชนโยชนทฺวิโยชนติโยชนปฺปมาณานิ ปพฺพตกูฏานิ ปทาเลตฺวา วนคจฺฉรุกฺขาทีนิ อุมฺมูเลตฺวา อาฬวีนครํ ปกฺขนฺตา ชิณฺณหตฺถิสาลาทีนิ จุณฺเณนฺตา ฉทนิฏฺฐกา อากาเส ภเมนฺตาฯ ภควา ‘‘มา กสฺสจิ อุปโรโธ โหตู’’ติ อธิฏฺฐาสิฯ เต วาตา ทสพลํ ปตฺวา จีวรกณฺณมตฺตมฺปิ จาเลตุํ นาสกฺขิํสุฯ ตโต มหาวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิ ‘‘อุทเกน อชฺโฌตฺถริตฺวา สมณํ มาเรสฺสามี’’ติฯ ตสฺสานุภาเวน อุปรูปริ สตปฏลสหสฺสปฏลาทิเภทา วลาหกา อุฏฺฐหิตฺวา วสฺสิํสุ, วุฏฺฐิธาราเวเคน ปถวี ฉิทฺทา อโหสิ, วนรุกฺขาทีนํ อุปริ มโหโฆ อาคนฺตฺวา ทสพลสฺส จีวเร อุสฺสาวพินฺทุมตฺตมฺปิ เตเมตุํ นาสกฺขิฯ ตโต ปาสาณวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิ, มหนฺตานิ มหนฺตานิ ปพฺพตกูฏานิ ธูมายนฺตานิ ปชฺชลนฺตานิ อากาเสนาคนฺตฺวา ทสพลํ ปตฺวา ทิพฺพมาลาคุฬานิ สมฺปชฺชิํสุฯ ตโต ปหรณวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิ, เอกโตธาราอุภโตธารา อสิสตฺติขุรปฺปาทโย ธูมายนฺตา ปชฺชลนฺตา อากาเสนาคนฺตฺวา ทสพลํ ปตฺวา ทิพฺพปุปฺผานิ อเหสุํฯ ตโต องฺคารวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิ, กิํสุกวณฺณา องฺคารา อากาเสนาคนฺตฺวา ทสพลสฺส ปาทมูเล ทิพฺพปุปฺผานิ หุตฺวา วิกิริํสุฯ ตโต กุกฺกุลวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิ, อจฺจุณฺโห กุกฺกุโล อากาเสนาคนฺตฺวา ทสพลสฺส ปาทมูเล จนฺทนจุณฺณํ หุตฺวา นิปติฯ

ตโต วาลุกาวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิ, อติสุขุมา วาลุกา ธูมายนฺตา ปชฺชลนฺตา อากาเสนาคนฺตฺวา ทสพลสฺส ปาทมูเล ทิพฺพปุปฺผานิ หุตฺวา นิปติํสุฯ ตโต กลลวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิ, ตํ กลลวสฺสํ ธูมายนฺตํ ปชฺชลนฺตํ อากาเสนาคนฺตฺวา ทสพลสฺส ปาทมูเล ทิพฺพคนฺธํ หุตฺวา นิปติฯ ตโต อนฺธการํ สมุฏฺฐาเปสิ ‘‘ภิํเสตฺวา สมณํ ปลาเปสฺสามี’’ติฯ ตํ จตุรงฺคสมนฺนาคตนฺธการสทิสํ หุตฺวา ทสพลํ ปตฺวา สูริยปฺปภาวิหตมิวนฺธการํ อนฺตรธายิฯ

เอวํ ยกฺโข อิมาหิ นวหิ วาตวสฺสปาสาณปหรณงฺคารกุกฺกุลวาลุกกลลนฺธการวุฏฺฐีหิ ภควนฺตํ ปลาเปตุํ อสกฺโกนฺโต นานาวิธปหรณหตฺถาย อเนกปฺปการรูปภูตคณสมากุลาย จตุรงฺคินิยา เสนาย สยเมว ภควนฺตํ อภิคโตฯ เต ภูตคณา อเนกปฺปกาเร วิกาเร กตฺวา ‘‘คณฺหถ หนถา’’ติ ภควโต อุปริ อาคจฺฉนฺตา วิย โหนฺติ, อปิจ เต นิทฺธนฺตโลหปิณฺฑํ วิย มกฺขิกา, ภควนฺตํ อลฺลียิตุํ อสมตฺถา เอวํ อเหสุํฯ เอวํ สนฺเตปิ ยถา โพธิมณฺเฑ มาโร อาคตเวลายเมว นิวตฺโต, ตถา อนิวตฺติตฺวา อุปฑฺฒรตฺติมตฺตํ พฺยากุลมกํสุฯ เอวํ อุปฑฺฒรตฺติมตฺตํ อเนกปฺปการวิภิํสนทสฺสเนนปิ ภควนฺตํ จาเลตุมสกฺโกนฺโต อาฬวโก จินฺเตสิ – ‘‘ยํนูนาหํ เกนจิ อเชยฺยํ ทุสฺสาวุธํ มุญฺเจยฺย’’นฺติฯ

จตฺตาริ กิร อาวุธานิ โลเก เสฏฺฐานิ – สกฺกสฺส วชิราวุธํ, เวสฺสวณสฺส คทาวุธํ, ยมสฺส นยนาวุธํ, อาฬวกสฺส ทุสฺสาวุธนฺติฯ ยทิ หิ สกฺโก กุทฺโธ วชิราวุธํ สิเนรุมตฺถเก ปหเรยฺย อฏฺฐสฏฺฐิสหสฺสาธิกโยชนสตสหสฺสํ สิเนรุํ วินิวิชฺฌิตฺวา เหฏฺฐโต คจฺเฉยฺย ฯ เวสฺสวณสฺส ปุถุชฺชนกาเล วิสฺสชฺชิตคทา พหูนํ ยกฺขสหสฺสานํ สีสํ ปาเตตฺวา ปุน หตฺถปาสํ อาคนฺตฺวา ติฏฺฐติฯ ยเมน กุทฺเธน นยนาวุเธน โอโลกิตมตฺเต อเนกานิ กุมฺภณฺฑสหสฺสานิ ตตฺตกปาเล ติลา วิย วิปฺผุรนฺตานิ วินสฺสนฺติฯ อาฬวโก กุทฺโธ สเจ อากาเส ทุสฺสาวุธํ มุญฺเจยฺย, ทฺวาทส วสฺสานิ เทโว น วสฺเสยฺยฯ สเจ ปถวิยํ มุญฺเจยฺย, สพฺพรุกฺขติณาทีนิ สุสฺสิตฺวา ทฺวาทสวสฺสนฺตรํ น ปุน รุเหยฺยุํฯ สเจ สมุทฺเท มุญฺเจยฺย, ตตฺตกปาเล อุทกพินฺทุ วิย สพฺพมุทกํ สุสฺเสยฺยฯ สเจ สิเนรุสทิเสปิ ปพฺพเต มุญฺเจยฺย, ขณฺฑาขณฺฑํ หุตฺวา วิกิเรยฺยฯ

โส เอวํ มหานุภาวํ ทุสฺสาวุธํ อุตฺตรียกตํ มุญฺจิตฺวา อคฺคเหสิ ฯ เยภุยฺเยน ทสสหสฺสิโลกธาตุเทวตา เวเคน สนฺนิปติํสุ – ‘‘อชฺช ภควา อาฬวกํ ทเมสฺสติ, ตตฺถ ธมฺมํ โสสฺสามา’’ติฯ ยุทฺธทสฺสนกามาปิ เทวตา สนฺนิปติํสุฯ เอวํ สกลมฺปิ อากาสํ เทวตาหิ ปุริปุณฺณมโหสิฯ

อถ อาฬวโก ภควโต สมีเป อุปรูปริ วิจริตฺวา วตฺถาวุธํ มุญฺจิฯ ตํ อสนิวิจกฺกํ วิย อากาเส เภรวสทฺทํ กโรนฺตํ ธูมายนฺตํ ปชฺชลนฺตํ ภควนฺตํ ปตฺวา ยกฺขสฺส มานมทฺทนตฺถํ ปาทมุญฺฉนโจฬกํ หุตฺวา ปาทมูเล นิปติฯ อาฬวโก ตํ ทิสฺวา ฉินฺนวิสาโณ วิย อุสโภ, อุทฺธฏทาโฐ วิย สปฺโป, นิตฺเตโช นิมฺมโท นิปติตมานทฺธโช หุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘ทุสฺสาวุธมฺปิ สมณํ นภิโภสิ, กิํ นุ โข การณ’’นฺติ? อิทํ การณํ, เมตฺตาวิหารยุตฺโต สมโณ, หนฺท นํ โรเสตฺวา เมตฺตาย วิโยเชมีติฯ อิมินา สมฺพนฺเธเนตํ วุตฺตํ – ‘‘อถ โข อาฬวโก ยกฺโข เยน ภควา…เป.… นิกฺขม สมณา’’ติฯ ตตฺรายมธิปฺปาโย – กสฺมา มยา อนนุญฺญาโต มม ภวนํ ปวิสิตฺวา ฆรสามิโก วิย อิตฺถาคารสฺส มชฺเฌ นิสินฺโนสิ, นนุ อยุตฺตเมตํ สมณสฺส ยทิทํ อทินฺนปฏิโภโค อิตฺถิสํสคฺโค จ, ตสฺมา ยทิ ตฺวํ สมณธมฺเม ฐิโต, นิกฺขม สมณาติฯ เอเก ปน ‘‘เอตานิ อญฺญานิ จ ผรุสวจนานิ วตฺวา เอวายํ เอตทโวจา’’ติ ภณนฺติฯ

อถ ภควา ‘‘ยสฺมา ถทฺโธ ปฏิถทฺธภาเวน วิเนตุํ น สกฺกา, โส หิ ปฏิถทฺธภาเว กริยมาเน เสยฺยถาปิ จณฺฑสฺส กุกฺกุรสฺส นาสาย ปิตฺตํ ภินฺเทยฺย, โส ภิยฺโยโส มตฺตาย จณฺฑตโร อสฺส, เอวํ ถทฺธตโร โหติ, มุทุนา ปน โส สกฺกา วิเนตุ’’นฺติ ญตฺวา ‘‘สาธาวุโส’’ติ ปิยวจเนน ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา นิกฺขมิ ฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สาธาวุโสติ ภควา นิกฺขมี’’ติฯ

ตโต อาฬวโก ‘‘สุวโจ วตายํ สมโณ เอกวจเนเนว นิกฺขนฺโต, เอวํ นาม นิกฺขเมตุํ สุขํ สมณํ อการเณเนวาหํ สกลรตฺติํ ยุทฺเธน อพฺภุยฺยาสิ’’นฺติ มุทุจิตฺโต หุตฺวา ปุน จินฺเตสิ ‘‘อิทานิปิ น สกฺกา ชานิตุํ, กิํ นุ โข สุวจตาย นิกฺขนฺโต, อุทาหุ โกเธน, หนฺท นํ วีมํสามี’’ติฯ ตโต ‘‘ปวิส สมณา’’ติ อาหฯ อถ ‘‘สุวโจ’’ติ มุทุภูตจิตฺตววตฺถานกรณตฺถํ ปุนปิ ปิยวจนํ วทนฺโต สาธาวุโสติ ภควา ปาวิสิฯ

อาฬวโก ปุนปฺปุนํ ตเมว สุวจภาวํ วีมํสนฺโต ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ ‘‘นิกฺขม ปวิสา’’ติ อาหฯ ภควาปิ ตถา อกาสิฯ ยทิ น กเรยฺย, ปกติยาปิ ถทฺธยกฺขสฺส จิตฺตํ ถทฺธตรํ หุตฺวา ธมฺมกถาย ภาชนํ น ภเวยฺยฯ ตสฺมา ยถา นาม มาตา โรทนฺตํ ปุตฺตกํ ยํ โส อิจฺฉติ, ตํ ทตฺวา วา กตฺวา วา สญฺญาเปติ, ตถา ภควา กิเลสโรทเนน โรทนฺตํ ยกฺขํ สญฺญาเปตุํ ยํ โส ภณติ, ตํ อกาสิฯ ยถา จ ธาตี ถญฺญํ อปิวนฺตํ ทารกํ กิญฺจิ ทตฺวา อุปลาเฬตฺวา ปาเยติ, ตถา ภควา ยกฺขํ โลกุตฺตรธมฺมขีรํ ปาเยตุํ ตสฺส ปตฺถิตวจนกรเณน อุปลาเฬนฺโต เอวมกาสิฯ ยถา จ ปุริโส ลาพุมฺหิ จตุมธุรํ ปูเรตุกาโม ตสฺสพฺภนฺตรํ โสเธติ, เอวํ ภควา ยกฺขสฺส จิตฺเต โลกุตฺตรจตุมธุรํ ปูเรตุกาโม ตสฺส อพฺภนฺตเร โกธมลํ โสเธตุํ ยาว ตติยํ นิกฺขมนปเวสนํ อกาสิฯ

อถ อาฬวโก ‘‘สุวโจ อยํ สมโณ, ‘นิกฺขมา’ติ วุตฺโต นิกฺขมติ, ‘ปวิสา’ติ วุตฺโต ปวิสติ, ยํนูนาหํ อิมํ สมณํ เอวเมวํ สกลรตฺติํ กิลเมตฺวา, ปาเท คเหตฺวา, ปารคงฺคาย ขิเปยฺย’’นฺติ ปาปกํ จิตํ อุปฺปาเทตฺวา จตุตฺถวารํ อาห – ‘‘นิกฺขม สมณา’’ติฯ ตํ ญตฺวา ภควา ‘‘น ขฺวาหํ ต’’นฺติ อาหฯ ‘‘เอวํ วุตฺเต ตทุตฺตริํ กรณียํ ปริเยสมาโน ปญฺหํ ปุจฺฉิตพฺพํ มญฺญิสฺสติ, ตํ ธมฺมกถาย มุขํ ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ‘‘น ขฺวาหํ ต’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ นอิติ ปฏิกฺเขเป, โขอิติ อวธารเณฯ อหนฺติ อตฺตนิทสฺสนํ, นฺติ เหตุวจนํฯ เตเนตฺถ ‘‘ยสฺมา ตฺวํ เอวํ จินฺเตสิ, ตสฺมา อหํ อาวุโส เนว นิกฺขมิสฺสามิ, ยํ เต กรณียํ, ตํ กโรหี’’ติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

ตโต อาฬวโก ยสฺมา ปุพฺเพปิ อากาเสนาคมนเวลายํ ‘‘กิํ นุ โข, เอตํ สุวณฺณวิมานํ, อุทาหุ รชตมณิวิมานานํ อญฺญตรํ, หนฺท นํ ปสฺสามา’’ติ เอวํ อตฺตโน วิมานํ อาคเต อิทฺธิมนฺเต ตาปสปริพฺพาชเก ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺเชตุมสกฺโกนฺเต จิตฺตกฺเขปาทีหิ วิเหเฐติฯ กถํ? อมนุสฺสา หิ ภิํสนกรูปทสฺสเนน วา หทยวตฺถุปริมทฺทเนน วาติ ทฺวีหากาเรหิ จิตฺตกฺเขปํ กโรนฺติฯ

อยํ ปน ยสฺมา ‘‘อิทฺธิมนฺโต ภิํสนกรูปทสฺสเนน น ตสนฺตี’’ติ ญตฺวา อตฺตโน อิทฺธิปฺปภาเวน สุขุมตฺตภาวํ นิมฺมินิตฺวา, เตสํ อนฺโต ปวิสิตฺวา หทยวตฺถุํ ปริมทฺทติ, ตโต จิตฺตสนฺตติ น สณฺฐาติ, ตสฺสา อสณฺฐมานาย อุมฺมตฺตกา โหนฺติ ขิตฺตจิตฺตาฯ เอวํ ขิตฺตจิตฺตานํ เอเตสํ อุรมฺปิ ผาเลติ, ปาเทปิ เน คเหตฺวา ปารคงฺคาย ขิปติ ‘‘มาสฺสุ เม ปุน เอวรูปา ภวนมาคมิํสู’’ติ, ตสฺมา เต ปญฺเห สริตฺวา ‘‘ยํนูนาหํ อิมํ สมณํ อิทานิ เอวํ วิเหเฐยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา อาห ‘‘ปญฺหํ ตํ สมณา’’ติอาทิฯ

กุโต ปนสฺส เต ปญฺหาติ? ตสฺส กิร มาตาปิตโร กสฺสปํ ภควนฺตํ ปยิรุปาสิตฺวา อฏฺฐ ปญฺเห สวิสฺสชฺชเน อุคฺคเหสุํฯ เต ทหรกาเล อาฬวกํ ปริยาปุณาเปสุํฯ โส กาลจฺจเยน วิสฺสชฺชนํ สมฺมุสฺสิฯ ตโต ‘‘อิเม ปญฺหาปิ มา วินสฺสนฺตู’’ติ สุวณฺณปฏฺเฏ ชาติหิงฺคุลเกน ลิขาเปตฺวา วิมาเน นิกฺขิปิฯ เอวเมเต พุทฺธปญฺหา พุทฺธวิสยา เอว โหนฺติฯ ภควา ตํ สุตฺวา ยสฺมา พุทฺธานํ ปริจฺจตฺตลาภนฺตราโย วา ชีวิตนฺตราโย วา สพฺพญฺญุตญฺญาณพฺยามปฺปภานํ ปฏิฆาโต วา น สกฺกา เกนจิ กาตุํ, ตสฺมา ตํ โลเก อสาธารณํ พุทฺธานุภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น ขฺวาหํ ตํ, อาวุโส, ปสฺสามิ สเทวเก โลเก’’ติฯ

ตตฺถ ‘‘สเทวกวจเนน ปญฺจกามาวจรเทวคฺคหณ’’นฺติอาทินา นเยน เอเตสํ ปทานํ อตฺถมตฺตทสฺสเนน สงฺเขโป วุตฺโต, น อนุสนฺธิโยชนากฺกเมน วิตฺถาโรฯ สฺวายํ วุจฺจติ – สเทวกวจเนน หิ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทโต สพฺพเทเวสุ คหิเตสุปิ เยสํ ตตฺถ สนฺนิปติเต เทวคเณ วิมติ อโหสิ ‘‘มาโร มหานุภาโว ฉกามาวจริสฺสโร วสวตฺตี ปจฺจนีกสาโต ธมฺมเทสฺสี กุรุรกมฺมนฺโต, กิํ นุ โข, โสปิสฺส จิตฺตกฺเขปาทีนิ น กเรยฺยา’’ติ, เตสํ วิมติปฏิพาหนตฺถํ ‘‘สมารเก’’ติ อาหฯ ตโต เยสํ อโหสิ – ‘‘พฺรหฺมา มหานุภาโว เอกงฺคุลิยา เอกจกฺกวาฬสหสฺเส อาโลกํ กโรติ, ทฺวีหิ…เป.… ทสหิ องฺคุลีหิ ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ, อนุตฺตรญฺจ ฌานสมาปตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทติ, กิํ โสปิ น กเรยฺยา’’ติ, เตสํ วิมติปฏิพาหนตฺถํ ‘‘สพฺรหฺมเก’’ติ อาหฯ อถ เยสํ อโหสิ ‘‘ปุถุ สมณพฺราหฺมณา สาสนสฺส ปจฺจตฺถิกา ปจฺจามิตฺตา มนฺตาทิพลสมนฺนาคตา, กิํ เตปิ น กเรยฺยุ’’นฺติ, เตสํ วิมติปฏิพาหนตฺถํ ‘‘สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชายา’’ติ อาหฯ

เอวํ อุกฺกฏฺฐฏฺฐาเนสุ กสฺสจิ อภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สเทวมนุสฺสายาติ วจเนน สมฺมุติเทเว อวเสสมนุสฺเส จ อุปาทาย อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสเนว เสสสตฺตโลเกปิ กสฺสจิ อภาวํ ทสฺเสสีติ เอวเมตฺถ อนุสนฺธิโยชนากฺกโม เวทิตพฺโพฯ

เอวํ ภควา ตสฺส พาธนจิตฺตํ ปฏิเสเธตฺวา ปญฺหปุจฺฉเน อุสฺสาหํ ชเนนฺโต อาห ‘‘อปิจ ตฺวํ, อาวุโส, ปุจฺฉ ยทากงฺขสี’’ติฯ ตสฺสตฺโถ – ปุจฺฉ, ยทิ อากงฺขสิ, น เม ปญฺหวิสฺสชฺชเน ภาโร อตฺถิฯ อถ วา ‘‘ปุจฺฉ ยํ อากงฺขสิ, เต สพฺพํ วิสฺสชฺเชสฺสามี’’ติ สพฺพญฺญุปวารณํ ปวาเรสิ อสาธารณํ ปจฺเจกพุทฺธอคฺคสาวกมหาสาวเกหิฯ เต หิ ‘‘ปุจฺฉาวุโส สุตฺวา เวทิสฺสามา’’ติ วทนฺติฯ พุทฺธา ปน ‘‘ปุจฺฉาวุโส ยทากงฺขสี’’ติ (สํ. นิ. 1.237, 246) วา,

‘‘ปุจฺฉ วาสว มํ ปญฺหํ, ยํ กิญฺจิ มนสิจฺฉสี’’ติ วาฯ (ที. นิ. 2.356);

‘‘พาวริสฺส จ ตุยฺหํ วา, สพฺเพสํ สพฺพสํสยํ;

กตาวกาสา ปุจฺฉวฺโห, ยํ กิญฺจิ มนสิจฺฉถา’’ติ วาฯ (สุ. นิ. 1036) –

เอวมาทินา นเยน เทวมนุสฺสานํ สพฺพญฺญุปวารณํ ปวาเรนฺติฯ อนจฺฉริยญฺเจตํ, ยํ ภควา พุทฺธภูมิํ ปตฺวา เอวํ ปวารณํ ปวาเรยฺย, โย โพธิสตฺตภูมิยํ ปเทสญาเณ วตฺตมาโนปิ –

‘‘โกณฺฑญฺญ ปญฺหานิ วิยากโรหิ, ยาจนฺติ ตํ อิสโย สาธุรูปา;

โกณฺฑญฺญ เอโส มนุเชสุ ธมฺโม, ยํ วุทฺธมาคจฺฉติ เอส ภาโร’’ติฯ (ชา. 2.17.60) –

เอวํ อิสีหิ ยาจิโต –

‘‘กตาวกาสา ปุจฺฉนฺตุ โภนฺโต, ยํ กิญฺจิ ปญฺหํ มนสาภิปตฺถิตํ;

อหญฺหิ ตํ ตํ โว วิยากริสฺสํ, ญตฺวา สยํ โลกมิมํ ปรญฺจา’’ติฯ –

เอวํ สรภงฺคกาเล สมฺภวชาตเก จ สกลชมฺพุทีเป ติกฺขตฺตุํ วิจริตฺวา ปญฺหานํ อนฺตกรํ อทิสฺวา ชาติยา สตฺตวสฺสิโก รถิกาย ปํสุกีฬิกํ กีฬนฺโต สุจิรเตน พฺราหฺมเณน ปุฏฺโฐ –

‘‘ตคฺฆ เต อหมกฺขิสฺสํ, ยถาปิ กุสโล ตถา;

ราชา จ โข นํ ชานาติ, ยทิ กาหติ วา น วา’’ติฯ (ชา. 1.16.172) –

เอวํ สพฺพญฺญุปวารณํ ปวาเรสิฯ เอวํ ภควตา อาฬวกสฺส สพฺพญฺญุปวารณาย ปวาริตาย อถ โข อาฬวโก ยกฺโข ภควนฺตํ คาถาย อชฺฌภาสิ ‘‘กิํ สูธ วิตฺต’’นฺติฯ

[183] ตตฺถ กินฺติ ปุจฺฉาวจนํฯ สูติ ปทปูรณมตฺเต นิปาโตฯ อิธาติ อิมสฺมิํ โลเกฯ วิตฺตนฺติ วิทติ, ปีติํ กโรตีติ วิตฺตํ, ธนสฺเสตํ อธิวจนํฯ สุจิณฺณนฺติ สุกตํฯ สุขนฺติ กายิกเจตสิกํ สาตํฯ อาวหาตีติ อาวหติ, อาเนติ, เทติ, อปฺเปตีติ วุตฺตํ โหติ หเวติ ทฬฺหตฺเถ นิปาโตฯ สาทุตรนฺติ อติสเยน สาทุํฯ ‘‘สาธุตร’’นฺติปิ ปาโฐฯ รสานนฺติ รสสญฺญิตานํ ธมฺมานํฯ กถนฺติ เกน ปกาเรน, กถํชีวิโน ชีวิตํ กถํชีวิชีวิตํ, คาถาพนฺธสุขตฺถํ ปน สานุนาสิกํ วุจฺจติฯ ‘‘กถํชีวิํ ชีวต’’นฺติ วา ปาโฐฯ ตสฺส ชีวนฺตานํ กถํชีวินฺติ อตฺโถฯ เสสเมตฺถ ปากฏเมวฯ เอวมิมาย คาถาย ‘‘กิํ สุ อิธ โลเก ปุริสสฺส วิตฺตํ เสฏฺฐํ, กิํ สุ สุจิณฺณํ สุขมาวหาติ, กิํ รสานํ สาทุตรํ, กถํชีวิโน ชีวิตํ เสฏฺฐมาหู’’ติ อิเม จตฺตาโร ปญฺเห ปุจฺฉิฯ

[184] อถสฺส ภควา กสฺสปทสพเลน วิสฺสชฺชิตนเยเนว วิสฺสชฺเชนฺโต อิมํ คาถมาห ‘‘สทฺธีธ วิตฺต’’นฺติฯ ตตฺถ ยถา หิรญฺญสุวณฺณาทิ วิตฺตํ อุปโภคปริโภคสุขํ อาวหติ, ขุปฺปิปาสาทิทุกฺขํ ปฏิพาหติ, ทาลิทฺทิยํ วูปสเมติ, มุตฺตาทิรตนปฏิลาภเหตุ โหติ, โลกสนฺถุติญฺจ อาวหติ, เอวํ โลกิยโลกุตฺตรา สทฺธาปิ ยถาสมฺภวํ โลกิยโลกุตฺตรวิปากสุขมาวหติ, สทฺธาธุเรน ปฏิปนฺนานํ ชาติชราทิทุกฺขํ ปฏิพาหติ, คุณทาลิทฺทิยํ วูปสเมติ, สติสมฺโพชฺฌงฺคาทิรตนปฏิลาภเหตุ โหติฯ

‘‘สทฺโธ สีเลน สมฺปนฺโน, ยโส โภคสมปฺปิโต;

ยํ ยํ ปเทสํ ภชติ, ตตฺถ ตตฺเถว ปูชิโต’’ติฯ (ธ. ป. 303) –

วจนโต โลกสนฺถุติญฺจ อาวหตีติ กตฺวา ‘‘วิตฺต’’นฺติ วุตฺตาฯ ยสฺมา ปเนตํ สทฺธาวิตฺตํ อนุคามิกํ อนญฺญสาธารณํ สพฺพสมฺปตฺติเหตุ, โลกิยสฺส หิรญฺญสุวณฺณาทิวิตฺตสฺสาปิ นิทานํฯ สทฺโธเยว หิ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา วิตฺตํ อธิคจฺฉติ, อสฺสทฺธสฺส ปน วิตฺตํ ยาวเทว อนตฺถาย โหติ, ตสฺมา ‘‘เสฏฺฐ’’นฺติ วุตฺตํฯ ปุริสสฺสาติ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทเทสนา; ตสฺมา น เกวลํ ปุริสสฺส , อิตฺถิอาทีนมฺปิ สทฺธาวิตฺตเมว เสฏฺฐนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ธมฺโมติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺโม, ทานสีลภาวนาธมฺโม วาฯ สุจิณฺโณติ สุกโต สุจริโต ฯ สุขมาวหาตีติ โสณเสฏฺฐิปุตฺตรฏฺฐปาลาทีนํ วิย มนุสฺสสุขํ, สกฺกาทีนํ วิย ทิพฺพสุขํ, ปริโยสาเน จ มหาปทุมาทีนํ วิย นิพฺพานสุขญฺจ อาวหตีติฯ

สจฺจนฺติ อยํ สจฺจสทฺโท อเนเกสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติฯ เสยฺยถิทํ – ‘‘สจฺจํ ภเณ น กุชฺเฌยฺยา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 224) วาจาสจฺเจฯ ‘‘สจฺเจ ฐิตา สมณพฺราหฺมณา จา’’ติอาทีสุ (ชา. 2.21.433) วิรติสจฺเจฯ ‘‘กสฺมา นุ สจฺจานิ วทนฺติ นานา, ปวาทิยาเส กุสลาวทานา’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 891) ทิฏฺฐิสจฺเจฯ ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, พฺราหฺมณสจฺจานี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.185) พฺราหฺมณสจฺเจฯ ‘‘เอกญฺหิ สจฺจํ น ทุตียมตฺถี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 890) ปรมตฺถสจฺเจฯ ‘‘จตุนฺนํ สจฺจานํ กติ กุสลา’’ติอาทีสุ (วิภ. 216) อริยสจฺเจฯ อิธ ปน ปรมตฺถสจฺจํ นิพฺพานํ, วิรติสจฺจํ วา อพฺภนฺตรํ กตฺวา วาจาสจฺจํ อธิปฺเปตํ, ยสฺสานุภาเวน อุทกาทีนิ วเส วตฺเตนฺติ ชาติชรามรณปารํ ตรนฺติฯ ยถาห –

‘‘สจฺเจน วาเจนุทกมฺปิ ธาวติ, วิสมฺปิ สจฺเจน หนนฺติ ปณฺฑิตา;

สจฺเจน เทโว ถนยํ ปวสฺสติ, สจฺเจ ฐิตา นิพฺพุติํ ปตฺถยนฺติฯ

‘‘เย เกจิเม อตฺถิ รสา ปถพฺยา, สจฺจํ เตสํ สาทุตรํ รสานํ;

สจฺเจ ฐิตา สมณพฺราหฺมณา จ, ตรนฺติ ชาติมรณสฺส ปาร’’นฺติฯ (ชา. 2.21.433);

สาทุตรนฺติ มธุรตรํ, ปณีตตรํฯ รสานนฺติ เย อิเม ‘‘มูลรโส, ขนฺธรโส’’ติอาทินา (ธ. ส. 628-630) นเยน สายนียธมฺมา, เย จิเม ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สพฺพํ ผลรสํ (มหาว. 300) อรสรูโป ภวํ โคตโม, เย เต, พฺราหฺมณ, รูปรสา, สทฺทรสา (อ. นิ. 8.11; ปารา. 3), อนาปตฺติ รสรเส (ปาจิ. 607-609), อยํ ธมฺมวินโย เอกรโส วิมุตฺติรโส (อ. นิ. 8.19; จูฬว. 385), ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺสา’’ติอาทินา (มหานิ. 149; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 2) นเยน วาจารสูปวชฺชา อวเสสพฺยญฺชนาทโย ธมฺมา ‘‘รสา’’ติ วุจฺจนฺติ, เตสํ รสานํ สจฺจํ หเว สาทุตรํ สจฺจเมว สาทุตรํ, สาธุตรํ วา เสฏฺฐตรํ, อุตฺตมตรํฯ มูลรสาทโย หิ สรีรํ อุปพฺรูเหนฺติ, สํกิเลสิกญฺจ สุขมาวหนฺติฯ สจฺจรเส วิรติสจฺจวาจาสจฺจรสา สมถวิปสฺสนาทีหิ จิตฺตมุปพฺรูเหนฺติ, อสํกิเลสิกญฺจ สุขมาวหนฺติ, วิมุตฺติรโส ปรมตฺถสจฺจรสปริภาวิตตฺตา สาทุ, อตฺถรสธมฺมรสา จ ตทธิคมูปายภูตํ อตฺถญฺจ ธมฺมญฺจ นิสฺสาย ปวตฺติโตติฯ

ปญฺญาชีวินฺติ เอตฺถ ปน ยฺวายํ อนฺเธกจกฺขุทฺวิจกฺขุเกสุ ทฺวิจกฺขุปุคฺคโล คหฏฺโฐ วา กมฺมนฺตานุฏฺฐานสรณคมนทานสํวิภาคสีลสมาทานอุโปสถกมฺมาทิคหฏฺฐปฏิปทํ, ปพฺพชิโต วา อวิปฺปฏิสารกรสีลสงฺขาตํ ตทุตฺตริจิตฺตวิสุทฺธิอาทิเภทํ วา ปพฺพชิตปฏิปทํ ปญฺญาย อาราเธตฺวา ชีวติ, ตสฺส ปญฺญาชีวิโน ชีวิตํ, ตํ วา ปญฺญาชีวิํ ชีวิตํ เสฏฺฐมาหูติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

[185-6] เอวํ ภควตา วิสฺสชฺชิเต จตฺตาโรปิ ปญฺเห สุตฺวา อตฺตมโน ยกฺโข อวเสเสปิ จตฺตาโร ปญฺเห ปุจฺฉนฺโต ‘‘กถํ สุ ตรติ โอฆ’’นฺติ คาถมาหฯ อถสฺส ภควา ปุริมนเยเนว วิสฺสชฺเชนฺโต ‘‘สทฺธาย ตรตี’’ติ คาถมาหฯ

ตตฺถ กิญฺจาปิ โย จตุพฺพิธํ โอฆํ ตรติ, โส สํสารณฺณวมฺปิ ตรติ, วฏฺฏทุกฺขมฺปิ อจฺเจติ, กิเลสมลาปิ ปริสุชฺฌติ, เอวํ สนฺเตปิ ปน ยสฺมา อสฺสทฺโธ โอฆตรณํ อสทฺทหนฺโต น ปกฺขนฺทติ, ปญฺจสุ กามคุเณสุ จิตฺตโวสฺสคฺเคน ปมตฺโต ตตฺเถว สตฺตวิสตฺตตาย สํสารณฺณวํ น ตรติ, กุสีโต ทุกฺขํ วิหรติ โวกิณฺโณ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, อปฺปญฺโญ สุทฺธิมคฺคํ อชานนฺโต น ปริสุชฺฌติ, ตสฺมา ตปฺปฏิปกฺขํ ทสฺเสนฺเตน ภควตา อยํ คาถา วุตฺตาฯ

เอวํ วุตฺตาย เจตาย ยสฺมา โสตาปตฺติยงฺคปทฏฺฐานํ สทฺธินฺทฺริยํ, ตสฺมา ‘‘สทฺธาย ตรติ โอฆ’’นฺติ อิมินา ปเทน ทิฏฺโฐฆตรณํ โสตาปตฺติมคฺคํ โสตาปนฺนญฺจ ปกาเสติฯ ยสฺมา ปน โสตาปนฺโน กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย สาตจฺจกิริยาสงฺขาเตน อปฺปมาเทน สมนฺนาคโต ทุติยมคฺคํ อาราเธตฺวา ฐเปตฺวา สกิเทว อิมํ โลกํ อาคมนมตฺตํ อวเสสํ โสตาปตฺติมคฺเคน อติณฺณํ ภโวฆวตฺถุํ สํสารณฺณวํ ตรติ, ตสฺมา ‘‘อปฺปมาเทน อณฺณว’’นฺติ อิมินา ปเทน ภโวฆตรณํ สกทาคามิมคฺคํ สกทาคามิญฺจ ปกาเสติฯ ยสฺมา สกทาคามี วีริเยน ตติยมคฺคํ อาราเธตฺวา สกทาคามิมคฺเคน อนตีตํ กาโมฆวตฺถุํ; กาโมฆสญฺญิตญฺจ กามทุกฺขมจฺเจติ, ตสฺมา ‘‘วีริเยน ทุกฺขมจฺเจตี’’ติ อิมินา ปเทน กาโมฆตรณํ อนาคามิมคฺคํ อนาคามิญฺจ ปกาเสติฯ ยสฺมา ปน อนาคามี วิคตกามปงฺกตาย ปริสุทฺธาย ปญฺญาย เอกนฺตปริสุทฺธํ จตุตฺถมคฺคปญฺญํ อาราเธตฺวา อนาคามิมคฺเคน อปฺปหีนํ อวิชฺชาสงฺขาตํ ปรมมลํ ปชหติ, ตสฺมา ‘‘ปญฺญาย ปริสุชฺฌตี’’ติ อิมินา ปเทน อวิชฺโชฆตรณํ อรหตฺตมคฺคํ อรหนฺตญฺจ ปกาเสติฯ อิมาย จ อรหตฺตนิกูเฏน กถิตาย คาถาย ปริโยสาเน ยกฺโข โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ

[187] อิทานิ ตเมว ‘‘ปญฺญาย ปริสุชฺฌตี’’ติ เอตฺถ วุตฺตํ ปญฺญาปทํ คเหตฺวา อตฺตโน ปฏิภาเนน โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกํ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺโต ‘‘กถํ สุ ลภเต ปญฺญ’’นฺติ อิมํ ฉปฺปทคาถมาหฯ ตตฺถ กถํ สูติ สพฺพตฺเถว อตฺถยุตฺติปุจฺฉา โหติฯ อยญฺหิ ปญฺญาทิอตฺถํ ญตฺวา ตสฺส ยุตฺติํ ปุจฺฉติ ‘‘กถํ กาย ยุตฺติยา เกน การเณน ปญฺญํ ลภตี’’ติฯ เอส นโย ธนาทีสุฯ

[188] อถสฺส ภควา จตูหิ การเณหิ ปญฺญาลาภํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สทฺทหาโน’’ติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ – เยน ปุพฺพภาเค กายสุจริตาทิเภเทน, อปรภาเค จ สตฺตติํสโพธิปกฺขิยเภเทน ธมฺเมน อรหนฺโต พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกา นิพฺพานํ ปตฺตา, ตํ สทฺทหาโน อรหตํ ธมฺมํ นิพฺพานปฺปตฺติยา โลกิยโลกุตฺตรํ ปญฺญํ ลภติฯ ตญฺจ โข น สทฺธามตฺตเกเนว, ยสฺมา ปน สทฺธาชาโต อุปสงฺกมติ, อุปสงฺกมนฺโต ปยิรุปาสติ, ปยิรุปาสนฺโต โสตํ โอทหติ, โอหิตโสโต ธมฺมํ สุณาติ, ตสฺมา อุปสงฺกมนโต ปภุติ ยาว ธมฺมสฺสวเนน สุสฺสูสํ ลภติฯ กิ วุตฺตํ โหติ – ตํ ธมฺมํ สทฺทหิตฺวาปิ อาจริยุปชฺฌาเย กาเลน อุปสงฺกมิตฺวา วตฺตกรเณน ปยิรุปาสิตฺวา ยทา ปยิรุปาสนาย อาราธิตจิตฺตา กิญฺจิ วตฺตุกามา โหนฺติฯ อถ อธิคตาย โสตุกามตาย โสตํ โอทหิตฺวา สุณนฺโต ลภตีติฯ เอวํ สุสูสมฺปิ จ สติอวิปฺปวาเสน อปฺปมตฺโต สุภาสิตทุพฺภาสิตญฺญุตาย วิจกฺขโณ เอว ลภติ, น อิตโรฯ เตนาห ‘‘อปฺปมตฺโต วิจกฺขโณ’’ติฯ

เอวํ ยสฺมา สทฺธาย ปญฺญาลาภสํวตฺตนิกํ ปฏิปทํ ปฏิปชฺชติ, สุสฺสูสาย สกฺกจฺจํ ปญฺญาธิคมูปายํ สุณาติ, อปฺปมาเทน คหิตํ น สมฺมุสฺสติ, วิจกฺขณตาย อนูนาธิกํ อวิปรีตญฺจ คเหตฺวา วิตฺถาริกํ กโรติฯ สุสฺสูสาย วา โอหิตโสโต ปญฺญาปฏิลาภเหตุํ ธมฺมํ สุณาติ, อปฺปมาเทน สุตฺวา ธมฺมํ ธาเรติ , วิจกฺขณตาย ธตานํ ธมฺมานํ อตฺถมุปปริกฺขติ, อถานุปุพฺเพน ปรมตฺถสจฺจํ สจฺฉิกโรติ, ตสฺมาสฺส ภควา ‘‘กถํ สุ ลภเต ปญฺญ’’นฺติ ปุฏฺโฐ อิมานิ จตฺตาริ การณานิ ทสฺเสนฺโต อิมํ คาถมาห – ‘‘สทฺทหาโน…เป.… วิจกฺขโณ’’ติฯ

[189] อิทานิ ตโต ปเร ตโย ปญฺเห วิสฺสชฺเชนฺโต ‘‘ปติรูปการี’’ติ อิมํ คาถมาหฯ ตตฺถ เทสกาลาทีนิ อหาเปตฺวา โลกิยสฺส โลกุตฺตรสฺส วา ธนสฺส ปติรูปํ อธิคมูปายํ กโรตีติ ปติรูปการีฯ ธุรวาติ เจตสิกวีริยวเสน อนิกฺขิตฺตธุโรฯ อุฏฺฐาตาติ ‘‘โย จ สีตญฺจ อุณฺหญฺจ, ติณา ภิยฺโย น มญฺญตี’’ติอาทินา (เถรคา. 232; ที. นิ. 3.253) นเยน กายิกวีริยวเสน อุฏฺฐานสมฺปนฺโน อสิถิลปรกฺกโมฯ

วินฺทเต ธนนฺติ เอกมูสิกาย น จิรสฺเสว ทฺเวสตสหสฺสสงฺขํ จูฬนฺเตวาสี วิย โลกิยธนญฺจ, มหลฺลกมหาติสฺสตฺเถโร วิย โลกุตฺตรธนญฺจ ลภติฯ โส หิ ‘‘ตีหิ อิริยาปเถหิ วิหริสฺสามี’’ติ วตฺตํ กตฺวา ถินมิทฺธาคมนเวลาย ปลาลจุมฺพฏกํ เตเมตฺวา, สีเส กตฺวา, คลปฺปมาณํ อุทกํ ปวิสิตฺวา, ถินมิทฺธํ ปฏิพาเหนฺโต ทฺวาทสหิ วสฺเสหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ สจฺเจนาติ วจีสจฺเจนาปิ ‘‘สจฺจวาที ภูตวาที’’ติ, ปรมตฺถสจฺเจนาปิ ‘‘พุทฺโธ ปจฺเจกพุทฺโธ อริยสาวโก’’ติ เอวํ กิตฺติํ ปปฺโปติฯ ททนฺติ ยํกิญฺจิ อิจฺฉิตปตฺถิตํ ททนฺโต มิตฺตานิ คนฺถติ, สมฺปาเทติ กโรตีติ อตฺโถฯ ทุทฺททํ วา ททํ คนฺถติ, ทานมุเขน วา จตฺตาริปิ สงฺคหวตฺถูนิ คหิตานีติ เวทิตพฺพานิฯ เตหิ มิตฺตานิ กโรตีติ วุตฺตํ โหติฯ

[190] เอวํ คหฏฺฐปพฺพชิตานํ สาธารเณน โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสเกน นเยน จตฺตาโร ปญฺเห วิสฺสชฺเชตฺวา อิทานิ ‘‘กถํ เปจฺจ น โสจตี’’ติ อิมํ ปญฺจมํ ปญฺหํ คหฏฺฐวเสน วิสฺสชฺเชนฺโต อาห ‘‘ยสฺเสเต’’ติฯ ตสฺสตฺโถ – ยสฺส ‘‘สทฺทหาโน อรหต’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตาย สพฺพกลฺยาณธมฺมุปฺปาทิกาย สทฺธาย สมนฺนาคตตฺตา สทฺธสฺส ฆรเมสิโน ฆราวาสํ ปญฺจ วา กามคุเณ เอสนฺตสฺส คเวสนฺตสฺส กามโภคิโน คหฏฺฐสฺส ‘‘สจฺเจน กิตฺติํ ปปฺโปตี’’ติ เอตฺถ วุตฺตปฺปการํ สจฺจํ, ‘‘สุสฺสูสํ ลภเต ปญฺญ’’นฺติ เอตฺถ สุสฺสูสปญฺญานาเมน วุตฺโต ธมฺโม, ‘‘ธุรวา อุฏฺฐาตา’’ติ เอตฺถ ธุรนาเมน อุฏฺฐานนาเมน จ วุตฺตา ธีติ, ‘‘ททํ มิตฺตานิ คนฺถตี’’ติ เอตฺถ วุตฺตปฺปกาโร จาโค จาติ เอเต จตุโร ธมฺมา สนฺติฯ ส เว เปจฺจ น โสจตีติ อิธโลกา ปรโลกํ คนฺตฺวา ส เว น โสจตีติฯ

[191] เอวํ ภควา ปญฺจมมฺปิ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตํ ยกฺขํ โจเทนฺโต อาห – ‘‘อิงฺฆ อญฺเญปี’’ติฯ ตตฺถ อิงฺฆาติ โจทนตฺเถ นิปาโตฯ อญฺเญปีติ อญฺเญปิ ธมฺเม ปุถู สมณพฺราหฺมเณ ปุจฺฉสฺสุ, อญฺเญปิ วา ปูรณาทโย สพฺพญฺญุปฏิญฺเญ ปุถู สมณพฺราหฺมเณ ปุจฺฉสฺสุฯ

ยทิ อมฺเหหิ ‘‘สจฺเจน กิตฺติํ ปปฺโปตี’’ติ เอตฺถ วุตฺตปฺปการา สจฺจา ภิยฺโย กิตฺติปฺปตฺติการณํ วา, ‘‘สุสฺสูสํ ลภเต ปญฺญ’’นฺติ เอตฺถ สุสฺสูสนปญฺญาปเทเสน วุตฺตา ทมา ภิยฺโย โลกิยโลกุตฺตรปญฺญาปฏิลาภการณํ วาฯ ‘‘ททํ มิตฺตานิ คนฺถตี’’ติ เอตฺถ วุตฺตปฺปการา จาคา ภิยฺโย มิตฺตคนฺถนการณํ วา, ‘‘ธุรวา อุฏฺฐาตา’’ติ เอตฺถ ตํ ตํ อตฺถวสํ ปฏิจฺจ ธุรนาเมน อุฏฺฐานนาเมน จ วุตฺตาย มหาภารสหนฏฺเฐน อุสฺโสฬฺหีภาวปฺปตฺตาย วีริยสงฺขาตาย ขนฺตฺยา ภิยฺโย โลกิยโลกุตฺตรธนวินฺทนการณํ วา, ‘‘สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค’’ติ เอวํ วุตฺเตหิ อิเมเหว จตูหิ ธมฺเมหิ ภิยฺโย อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ เปจฺจ อโสจนการณํ วา อิธ วิชฺชตีติ อยเมตฺถ สทฺธิํ สงฺเขปโยชนาย อตฺถวณฺณนาฯ วิตฺถารโต ปน เอกเมกํ ปทํ อตฺถุทฺธารปทุทฺธารวณฺณนานเยหิ วิภชิตฺวา เวทิตพฺพาฯ

[192] เอวํ วุตฺเต ยกฺโข เยน สํสเยน อญฺเญ ปุจฺเฉยฺย, ตสฺส ปหีนตฺตา ‘‘กถํ นุ ทานิ ปุจฺเฉยฺยํ, ปุถู สมณพฺราหฺมเณติ วตฺวา เยปิสฺส อปุจฺฉนการณํ น ชานนฺติ, เตปิ ชานาเปนฺโต ‘‘โยหํ อชฺช ปชานามิ, โย อตฺโถ สมฺปรายิโก’’ติ อาหฯ ตตฺถ อชฺชาติ อชฺชาทิํ กตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ ปชานามีติ ยถาวุตฺเตน ปกาเรน ชานามิฯ โย อตฺโถติ เอตฺตาวตา ‘‘สุสฺสูสํ ลภเต ปญฺญ’’นฺติอาทินา นเยน วุตฺตํ ทิฏฺฐธมฺมิกํ ทสฺเสติ สมฺปรายิโกติ อิมินา ‘‘ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมา’’ติ วุตฺตํ เปจฺจ โสกาภาวกรํ สมฺปรายิกํฯ อตฺโถติ จ การณสฺเสตํ อธิวจนํฯ อยญฺหิ อตฺถสทฺโท ‘‘สาตฺถํ สพฺยญฺชน’’นฺติ เอวมาทีสุ (ปารา. 1; ที. นิ. 1.255) ปาฐตฺเถ วตฺตติฯ ‘‘อตฺโถ เม, คหปติ, หิรญฺญสุวณฺเณนา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.250; ม. นิ. 3.258) กิจฺจตฺเถ ‘‘โหติ สีลวตํ อตฺโถ’’ติอาทีสุ (ชา. 1.1.11) วุฑฺฒิมฺหิฯ ‘‘พหุชโน ภชเต อตฺถเหตู’’ติอาทีสุ (ชา. 1.15.89) ธเนฯ ‘‘อุภินฺนมตฺถํ จรตี’’ติอาทีสุ (ชา. 1.7.66; สํ. นิ. 1.250; เถรคา. 443) หิเตฯ ‘‘อตฺเถ ชาเต จ ปณฺฑิต’’นฺติอาทีสุ (ชา. 1.1.92) การเณฯ อิธ ปน การเณฯ ตสฺมา ยํ ปญฺญาทิลาภาทีนํ การณํ ทิฏฺฐธมฺมิกํ, ยญฺจ เปจฺจ โสกาภาวสฺส การณํ สมฺปรายิกํ, ตํ โยหํ อชฺช ภควตา วุตฺตนเยน สามํเยว ปชานามิ, โส กถํ นุ ทานิ ปุจฺเฉยฺยํ ปุถู สมณพฺราหฺมเณติ เอวเมตฺถ สงฺเขปโต อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[193] เอวํ ยกฺโข ‘‘ปชานามิ โย อตฺโถ สมฺปรายิโก’’ติ วตฺวา ตสฺส ญาณสฺส ภควํมูลกตฺตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อตฺถาย วต เม พุทฺโธ’’ติ อาหฯ ตตฺถ อตฺถายาติ หิตาย, วุฑฺฒิยา วาฯ ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ ‘‘ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมา’’ติ (ชา. 1.1.97) เอตฺถ วุตฺตจาเคน ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํ โหติ, ตํ อคฺคทกฺขิเณยฺยํ พุทฺธํ ปชานามีติ อตฺโถฯ เกจิ ปน ‘‘สงฺฆํ สนฺธาย เอวมาหา’’ติ ภณนฺติฯ

[194] เอวํ อิมาย คาถาย อตฺตโน หิตาธิคมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปรหิตาย ปฏิปตฺติํ ทีเปนฺโต อาห ‘‘โส อหํ วิจริสฺสามี’’ติฯ ตสฺสตฺโถ เหมวตสุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

เอวมิมาย คาถาย ปริโยสานญฺจ รตฺติวิภายนญฺจ สาธุการสทฺทุฏฺฐานญฺจ อาฬวกกุมารสฺส ยกฺขสฺส ภวนํ อานยนญฺจ เอกกฺขเณเยว อโหสิฯ ราชปุริสา สาธุการสทฺทํ สุตฺวา ‘‘เอวรูโป สาธุการสทฺโท ฐเปตฺวา พุทฺเธ น อญฺเญสํ อพฺภุคฺคจฺฉติ, อาคโต นุ โข ภควา’’ติ อาวชฺเชนฺตา ภควโต สรีรปฺปภํ ทิสฺวา, ปุพฺเพ วิย พหิ อฏฺฐตฺวา, นิพฺพิสงฺกา อนฺโตเยว ปวิสิตฺวา, อทฺทสํสุ ภควนฺตํ ยกฺขสฺส ภวเน นิสินฺนํ, ยกฺขญฺจ อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา ฐิตํฯ ทิสฺวาน ยกฺขํ อาหํสุ – ‘‘อยํ เต, มหายกฺข, ราชกุมาโร พลิกมฺมาย อานีโต, หนฺท นํ ขาท วา ภุญฺช วา, ยถาปจฺจยํ วา กโรหี’’ติฯ โส โสตาปนฺนตฺตา ลชฺชิโต วิเสสโต จ ภควโต ปุรโต เอวํ วุจฺจมาโน, อถ ตํ กุมารํ อุโภหิ หตฺเถหิ ปฏิคฺคเหตฺวา ภควโต อุปนาเมสิ – ‘‘อยํ ภนฺเต กุมาโร มยฺหํ เปสิโต, อิมาหํ ภควโต ทมฺมิ, หิตานุกมฺปกา พุทฺธา, ปฏิคฺคณฺหาตุ, ภนฺเต, ภควา อิมํ ทารกํ อิมสฺส หิตตฺถาย สุขตฺถายา’’ติฯ อิมญฺจ คาถมาห –

‘‘อิมํ กุมารํ สตปุญฺญลกฺขณํ, สพฺพงฺคุเปตํ ปริปุณฺณพฺยญฺชนํ;

อุทคฺคจิตฺโต สุมโน ททามิ เต, ปฏิคฺคห โลกหิตาย จกฺขุมา’’ติฯ

ปฏิคฺคเหสิ ภควา กุมารํ, ปฏิคฺคณฺหนฺโต จ ยกฺขสฺส จ กุมารสฺส จ มงฺคลกรณตฺถํ ปาทูนคาถํ อภาสิฯ ตํ ยกฺโข กุมารํ สรณํ คเมนฺโต ติกฺขตฺตุํ จตุตฺถปาเทน ปูเรติฯ เสยฺยถิทํ –

‘‘ทีฆายุโก โหตุ อยํ กุมาโร,

ตุวญฺจ ยกฺข สุขิโต ภวาหิ;

อพฺยาธิตา โลกหิตาย ติฏฺฐถ,

อยํ กุมาโร สรณมุเปติ พุทฺธํ…เป.… ธมฺมํ…เป.… สงฺฆ’’นฺติฯ

ภควา กุมารํ ราชปุริสานํ อทาสิ – ‘‘อิมํ วฑฺเฒตฺวา ปุน มเมว เทถา’’ติฯ เอวํ โส กุมาโร ราชปุริสานํ หตฺถโต ยกฺขสฺส หตฺถํ ยกฺขสฺส หตฺถโต ภควโต หตฺถํ, ภควโต หตฺถโต ปุน ราชปุริสานํ หตฺถํ คตตฺตา นามโต ‘‘หตฺถโก อาฬวโก’’ติ ชาโตฯ ตํ อาทาย ปฏินิวตฺเต ราชปุริเส ทิสฺวา กสฺสกวนกมฺมิกาทโย ‘‘กิํ ยกฺโข กุมารํ อติทหรตฺตา น อิจฺฉตี’’ติ ภีตา ปุจฺฉิํสุฯ ราชปุริสา ‘‘มา ภายถ, เขมํ กตํ ภควตา’’ติ สพฺพมาโรเจสุํฯ ตโต ‘‘สาธุ สาธู’’ติ สกลํ อาฬวีนครํ เอกโกลาหเลน ยกฺขาภิมุขํ อโหสิฯ ยกฺโขปิ ภควโต ภิกฺขาจารกาเล อนุปฺปตฺเต ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา อุปฑฺฒมคฺคํ อาคนฺตฺวา นิวตฺติฯ

อถ ภควา นคเร ปิณฺฑาย จริตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ นครทฺวาเร อญฺญตรสฺมิํ วิวิตฺเต รุกฺขมูเล ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิฯ ตโต มหาชนกาเยน สทฺธิํ ราชา จ นาครา จ เอกโต สมฺปิณฺฑิตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมฺม วนฺทิตฺวา ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา ‘‘กถํ, ภนฺเต, เอวํ ทารุณํ ยกฺขํ ทมยิตฺถา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ เตสํ ภควา ยุทฺธมาทิํ กตฺวา ‘‘เอวํ นววิธวสฺสํ วสฺสิ, เอวํ วิภิํสนกํ อกาสิ, เอวํ ปญฺหํ ปุจฺฉิ, ตสฺสาหํ เอวํ วิสฺสชฺเชสิ’’นฺติ ตเมวาฬวกสุตฺตํ กเถสิฯ กถาปริโยสาเน จตุราสีติปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ ตโต ราชา จ นาครา จ เวสฺสวณมหาราชสฺส ภวนสมีเป ยกฺขสฺส ภวนํ กตฺวา ปุปฺผคนฺธาทิสกฺการูเปตํ นิจฺจํ พลิํ ปวตฺเตสุํฯ ตญฺจ กุมารํ วิญฺญุตํ ปตฺตํ ‘‘ตฺวํ ภควนฺตํ นิสฺสาย ชีวิตํ ลภิ, คจฺฉ, ภควนฺตํเยว ปยิรุปาสสฺสุ ภิกฺขุสงฺฆญฺจา’’ติ วิสฺสชฺเชสุํฯ โส ภควนฺตญฺจ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ ปยิรุปาสมาโน น จิรสฺเสว อนาคามิผเล ปติฏฺฐาย สพฺพํ พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตฺวา ปญฺจสตอุปาสกปริวาโร อโหสิฯ

ภควา จ นํ เอตทคฺเค นิทฺทิสิ ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ อุปาสกานํ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ปริสํ สงฺคณฺหนฺตานํ ยทิทํ หตฺถโก อาฬวโก’’ติ (อ นิ. 1.251)ฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย อาฬวกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. วิชยสุตฺตวณฺณนา

จรํ วา ยทิ วา ติฏฺฐนฺติ นนฺทสุตฺตํฯ ‘‘วิชยสุตฺตํ กายวิจฺฉนฺทนิกสุตฺต’’นฺติปิ วุจฺจติฯ กา อุปฺปตฺติ? อิทํ กิร สุตฺตํ ทฺวีสุ ฐาเนสุ วุตฺตํ, ตสฺมา อสฺส ทุวิธา อุปฺปตฺติฯ ตตฺถ ภควตา อนุปุพฺเพน กปิลวตฺถุํ อนุปฺปตฺวา, สากิเย วิเนตฺวา นนฺทาทโย ปพฺพาเชตฺวา, อนุญฺญาตาย มาตุคามสฺส ปพฺพชฺชาย อานนฺทตฺเถรสฺส ภคินี นนฺทา, เขมกสกฺกรญฺโญ ธีตา อภิรูปนนฺทา, ชนปทกลฺยาณี นนฺทาติ ติสฺโส นนฺทาโย ปพฺพชิํสุฯ เตน จ สมเยน ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติฯ อภิรูปนนฺทา อภิรูปา เอว อโหสิ ทสฺสนียา ปาสาทิกา, เตเนวสฺสา อภิรูปนนฺทาติ นามมกํสุฯ ชนปทกลฺยาณี นนฺทาปิ รูเปน อตฺตนา สทิสํ น ปสฺสติฯ ตา อุโภปิ รูปมทมตฺตา ‘‘ภควา รูปํ วิวณฺเณติ, ครหติ, อเนกปริยาเยน รูเป อาทีนวํ ทสฺเสตี’’ติ ภควโต อุปฏฺฐานํ น คจฺฉนฺติ, ทฏฺฐุมฺปิ น อิจฺฉนฺติฯ เอวํ อปฺปสนฺนา กสฺมา ปพฺพชิตาติ เจ? อคติยาฯ อภิรูปนนฺทาย หิ วาเรยฺยทิวเสเยว สามิโก สกฺยกุมาโร กาลมกาสิฯ อถ นํ มาตาปิตโร อกามกํ ปพฺพาเชสุํฯ ชนปทกลฺยาณี นนฺทาปิ อายสฺมนฺเต นนฺเท อรหตฺตํ ปตฺเต นิราสา หุตฺวา ‘‘มยฺหํ สามิโก จ มาตา จ มหาปชาปติ อญฺเญ จ ญาตกา ปพฺพชิตา, ญาตีหิ วินา ทุกฺโข ฆราวาโส’’ติ ฆราวาเส อสฺสาทมลภนฺตี ปพฺพชิตา, น สทฺธายฯ

อถ ภควา ตาสํ ญาณปริปากํ วิทิตฺวา มหาปชาปติํ อาณาเปสิ ‘‘สพฺพาปิ ภิกฺขุนิโย ปฏิปาฏิยา โอวาทํ อาคจฺฉนฺตู’’ติ ฯ ตา อตฺตโน วาเร สมฺปตฺเต อญฺญํ เปเสนฺติฯ