เมนู

7. อคฺคิกภารทฺวาชสุตฺตวณฺณนา

เอวํ เม สุตนฺติ อคฺคิกภารทฺวาชสุตฺตํ, ‘‘วสลสุตฺต’’นฺติปิ วุจฺจติฯ กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ กสิภารทฺวาชสุตฺเต วุตฺตนเยน ปจฺฉาภตฺตกิจฺจาวสาเน พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต อคฺคิกภารทฺวาชํ พฺราหฺมณํ สรณสิกฺขาปทานํ อุปนิสฺสยสมฺปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘ตตฺถ มยิ คเต กถา ปวตฺติสฺสติ, ตโต กถาวสาเน ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เอส พฺราหฺมโณ สรณํ คนฺตฺวา สิกฺขาปทานิ สมาทิยิสฺสตี’’ติ ญตฺวา, ตตฺถ คนฺตฺวา, ปวตฺตาย กถาย พฺราหฺมเณน ธมฺมเทสนํ ยาจิโต อิมํ สุตฺตํ อภาสิฯ ตตฺถ ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติอาทิํ มงฺคลสุตฺตวณฺณนายํ วณฺณยิสฺสาม, ‘‘อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมย’’นฺติอาทิ กสิภารทฺวาชสุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

เตน โข ปน สมเยน อคฺคิกภารทฺวาชสฺสาติ ยํ ยํ อวุตฺตปุพฺพํ, ตํ ตเทว วณฺณยิสฺสามฯ เสยฺยถิทํ – โส หิ พฺราหฺมโณ อคฺคิํ ชุหติ ปริจรตีติ กตฺวา อคฺคิโกติ นาเมน ปากโฏ อโหสิ, ภารทฺวาโชติ โคตฺเตนฯ ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อคฺคิกภารทฺวาชสฺสา’’ติฯ นิเวสเนติ ฆเรฯ ตสฺส กิร พฺราหฺมณสฺส นิเวสนทฺวาเร อนฺตรวีถิยํ อคฺคิหุตสาลา อโหสิฯ ตโต ‘‘นิเวสนทฺวาเร’’ติ วตฺตพฺเพ ตสฺสปิ ปเทสสฺส นิเวสเนเยว ปริยาปนฺนตฺตา ‘‘นิเวสเน’’ติ วุตฺตํฯ สมีปตฺเถ วา ภุมฺมวจนํ, นิเวสนสมีเปติ อตฺโถฯ อคฺคิ ปชฺชลิโต โหตีติ อคฺคิยาธาเน ฐิโต อคฺคิ กตพฺภุทฺธรโณ สมิธาปกฺเขปํ พีชนวาตญฺจ ลภิตฺวา ชลิโต อุทฺธํ สมุคฺคตจฺจิสมากุโล โหติฯ อาหุติ ปคฺคหิตาติ สสีสํ นฺหายิตฺวา มหตา สกฺกาเรน ปายาสสปฺปิมธุผาณิตาทีนิ อภิสงฺขตานิ โหนฺตีติ อตฺโถฯ ยญฺหิ กิญฺจิ อคฺคิมฺหิ ชุหิตพฺพํ, ตํ สพฺพํ ‘‘อาหุตี’’ติ วุจฺจติฯ สปทานนฺติ อนุฆรํฯ ภควา หิ สพฺพชนานุคฺคหตฺถาย อาหารสนฺตุฏฺฐิยา จ อุจฺจนีจกุลํ อโวกฺกมฺม ปิณฺฑาย จรติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สปทานํ ปิณฺฑาย จรมาโน’’ติฯ

อถ กิมตฺถํ สพฺพาการสมฺปนฺนํ สมนฺตปาสาทิกํ ภควนฺตํ ทิสฺวา พฺราหฺมณสฺส จิตฺตํ นปฺปสีทติ? กสฺมา จ เอวํ ผรุเสน วจเนน ภควนฺตํ สมุทาจรตีติ? วุจฺจเต – อยํ กิร พฺราหฺมโณ ‘‘มงฺคลกิจฺเจสุ สมณทสฺสนํ อวมงฺคล’’นฺติ เอวํทิฏฺฐิโก, ตโต ‘‘มหาพฺรหฺมุโน ภุญฺชนเวลาย กาฬกณฺณี มุณฺฑกสมณโก มม นิเวสนํ อุปสงฺกมตี’’ติ มนฺตฺวา จิตฺตํ นปฺปสาเทสิ, อญฺญทตฺถุ โทสวสํเยว อคมาสิฯ อถ กุทฺโธ อนตฺตมโน อนตฺตมนวาจํ นิจฺฉาเรสิ ‘‘ตตฺเรว มุณฺฑกา’’ติอาทิฯ

ตตฺราปิ จ ยสฺมา ‘‘มุณฺโฑ อสุทฺโธ โหตี’’ติ พฺราหฺมณานํ ทิฏฺฐิ, ตสฺมา ‘‘อยํ อสุทฺโธ, เตน เทวพฺราหฺมณปูชโก น โหตี’’ติ ชิคุจฺฉนฺโต ‘‘มุณฺฑกา’’ติ อาหฯ มุณฺฑกตฺตา วา อุจฺฉิฏฺโฐ เอส, น อิมํ ปเทสํ อรหติ อาคจฺฉิตุนฺติ สมโณ หุตฺวาปิ อีทิสํ กายกิเลสํ น วณฺเณตีติ จ สมณภาวํ ชิคุจฺฉนฺโต ‘‘สมณกา’’ติ อาหฯ น เกวลํ โทสวเสเนว, วสเล วา ปพฺพาเชตฺวา เตหิ สทฺธิํ เอกโต สมฺโภคปริโภคกรเณน ปติโต อยํ วสลโตปิ ปาปตโรติ ชิคุจฺฉนฺโต ‘‘วสลกา’’ติ อาห – ‘‘วสลชาติกานํ วา อาหุติทสฺสนมตฺตสวเนน ปาปํ โหตี’’ติ มญฺญมาโนปิ เอวมาหฯ

ภควา ตถา วุตฺโตปิ วิปฺปสนฺเนเนว มุขวณฺเณน มธุเรน สเรน พฺราหฺมณสฺส อุปริ อนุกมฺปาสีตเลน จิตฺเตน อตฺตโน สพฺพสตฺเตหิ อสาธารณตาทิภาวํ ปกาเสนฺโต อาห ‘‘ชานาสิ ปน, ตฺวํ พฺราหฺมณา’’ติฯ อถ พฺราหฺมโณ ภควโต มุขปฺปสาทสูจิตํ ตาทิภาวํ ญตฺวา อนุกมฺปาสีตเลน จิตฺเตน นิจฺฉาริตํ มธุรสฺสรํ สุตฺวา อมเตเนว อภิสิตฺตหทโย อตฺตมโน วิปฺปสนฺนินฺทฺริโย นิหตมาโน หุตฺวา ตํ ชาติสภาวํ วิสอุคฺคิรสทิสํ สมุทาจารวจนํ ปหาย ‘‘นูน ยมหํ หีนชจฺจํ วสลนฺติ ปจฺเจมิ, น โส ปรมตฺถโต วสโล, น จ หีนชจฺจตา เอว วสลกรโณ ธมฺโม’’ติ มญฺญมาโน ‘‘น ขฺวาหํ, โภ โคตมา’’ติ อาหฯ ธมฺมตา เหสา, ยํ เหตุสมฺปนฺโน ปจฺจยาลาเภน ผรุโสปิ สมาโน ลทฺธมตฺเต ปจฺจเย มุทุโก โหตีติฯ

ตตฺถ สาธูติ อยํ สทฺโท อายาจนสมฺปฏิจฺฉนสมฺปหํสนสุนฺทรทฬฺหีกมฺมาทีสุ ทิสฺสติฯ ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตู’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 4.95; อ. นิ. 7.83) หิ อายาจเนฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเตติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.86) สมฺปฏิจฺฉเนฯ ‘‘สาธุ, สาธุ, สาริปุตฺตา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.349) สมฺปหํสเนฯ

‘‘สาธุ ธมฺมรุจี ราชา, สาธุ ปญฺญาณวา นโร;

สาธุ มิตฺตานมทฺทุพฺโภ, ปาปสฺสากรณํ สุข’’นฺติฯ (ชา. 2.18.101) –

อาทีสุ สุนฺทเรฯ ‘‘ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.1) ทฬฺหีกมฺเมฯ อิธ ปน อายาจเนฯ

เตน หีติ ตสฺสาธิปฺปายนิทสฺสนํ, สเจ ญาตุกาโมสีติ วุตฺตํ โหติฯ การณวจนํ วา, ตสฺส ยสฺมา ญาตุกาโมสิ, ตสฺมา, พฺราหฺมณ, สุณาหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ, ตถา เต ภาสิสฺสามิ, ยถา ตฺวํ ชานิสฺสสีติ เอวํ ปรปเทหิ สทฺธิํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ ตตฺร จ สุณาหีติ โสตินฺทฺริยวิกฺเขปวารณํ, สาธุกํ มนสิ กโรหีติ มนสิกาเร ทฬฺหีกมฺมนิโยชเนน มนินฺทฺริยวิกฺเขปวารณํฯ ปุริมญฺเจตฺถ พฺยญฺชนวิปลฺลาสคฺคาหวารณํ, ปจฺฉิมํ อตฺถวิปลฺลาสคฺคาหวารณํ ฯ ปุริเมน จ ธมฺมสฺสวเน นิโยเชติ, ปจฺฉิเมน สุตานํ ธมฺมานํ ธารณตฺถูปปริกฺขาทีสุฯ ปุริเมน จ ‘‘สพฺยญฺชโน อยํ ธมฺโม, ตสฺมา สวนีโย’’ติ ทีเปติ, ปจฺฉิเมน ‘‘สาตฺโถ, ตสฺมา มนสิ กาตพฺโพ’’ติฯ สาธุกปทํ วา อุภยปเทหิ โยเชตฺวา ‘‘ยสฺมา อยํ ธมฺโม ธมฺมคมฺภีโร จ เทสนาคมฺภีโร จ, ตสฺมา สุณาหิ สาธุกํฯ ยสฺมา อตฺถคมฺภีโร ปฏิเวธคมฺภีโร จ, ตสฺมา สาธุกํ มนสิ กโรหี’’ติ เอตมตฺถํ ทีเปนฺโต อาห – ‘‘สุณาหิ สาธุกํ มนสิ กโรหี’’ติฯ

ตโต ‘‘เอวํ คมฺภีเร กถมหํ ปติฏฺฐํ ลภิสฺสามี’’ติ วิสีทนฺตมิว ตํ พฺราหฺมณํ สมุสฺสาเหนฺโต อาห – ‘‘ภาสิสฺสามี’’ติฯ ตตฺถ ‘‘ยถา ตฺวํ ญสฺสสิ, ตถา ปริมณฺฑเลหิ ปทพฺยญฺชเนหิ อุตฺตาเนน นเยน ภาสิสฺสามี’’ติ เอวมธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ ตโต อุสฺสาหชาโต หุตฺวา ‘‘เอวํ โภ’’ติ โข อคฺคิกภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ ภควโต ปจฺจสฺโสสิ, สมฺปฏิจฺฉิ ปฏิคฺคเหสีติ วุตฺตํ โหติ, ยถานุสิฏฺฐํ วา ปฏิปชฺชเนน อภิมุโข อสฺโสสีติฯ อถสฺส ‘‘ภควา เอตทโวจา’’ติ อิทานิ วตฺตพฺพํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘โกธโน อุปนาหี’’ติ เอวมาทิกํฯ

[116] ตตฺถ โกธโนติ กุชฺฌนสีโลฯ อุปนาหีติ ตสฺเสว โกธสฺส ทฬฺหีกมฺเมน อุปนาเหน สมนฺนาคโตฯ ปเรสํ คุเณ มกฺเขติ ปุญฺฉตีติ มกฺขี, ปาโป จ โส มกฺขี จาติ ปาปมกฺขีวิปนฺนทิฏฺฐีติ วินฏฺฐสมฺมาทิฏฺฐิ, วิปนฺนาย วา วิรูปํ คตาย ทสวตฺถุกาย มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโตฯ

มายาวีติ อตฺตนิ วิชฺชมานโทสปฏิจฺฉาทนลกฺขณาย มายาย สมนฺนาคโตฯ ตํ ชญฺญา วสโล อิตีติ ตํ เอวรูปํ ปุคฺคลํ เอเตสํ หีนธมฺมานํ วสฺสนโต สิญฺจนโต อนฺวาสฺสวนโต ‘‘วสโล’’ติ ชาเนยฺยาติ, เอเตหิ สพฺเพหิ พฺราหฺมณมตฺถเก ชาโตฯ อยญฺหิ ปรมตฺถโต วสโล เอว, อตฺตโน หทยตุฏฺฐิมตฺตํ, น ปรนฺติฯ เอวเมตฺถ ภควา อาทิปเทเนว ตสฺส พฺราหฺมณสฺส โกธนิคฺคหํ กตฺวา ‘‘โกธาทิธมฺโม หีนปุคฺคโล’’ติ ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย จ เทสนาย โกธาทิธมฺเม เทเสนฺโต เอเกน ตาว ปริยาเยน วสลญฺจ วสลกรเณ จ ธมฺเม เทเสสิฯ เอวํ เทเสนฺโต จ ‘‘ตฺวํ อห’’นฺติ ปรวมฺภนํ อตฺตุกฺกํสนญฺจ อกตฺวา ธมฺเมเนว สเมน ญาเยน ตํ พฺราหฺมณํ วสลภาเว, อตฺตานญฺจ พฺราหฺมณภาเว ฐเปสิฯ

[117] อิทานิ ยายํ พฺราหฺมณานํ ทิฏฺฐิ ‘‘กทาจิ ปาณาติปาตอทินฺนาทานาทีนิ กโรนฺโตปิ พฺราหฺมโณ เอวา’’ติฯ ตํ ทิฏฺฐิํ ปฏิเสเธนฺโต, เย จ สตฺตวิหิํสาทีสุ อกุสลธมฺเมสุ เตหิ เตหิ สมนฺนาคตา อาทีนวํ อปสฺสนฺตา เต ธมฺเม อุปฺปาเทนฺติ, เตสํ ‘‘หีนา เอเต ธมฺมา วสลกรณา’’ติ ตตฺถ อาทีนวญฺจ ทสฺเสนฺโต อปเรหิปิ ปริยาเยหิ วสลญฺจ วสลกรเณ จ ธมฺเม เทเสตุํ ‘‘เอกชํ วา ทฺวิชํ วา’’ติ เอวมาทิคาถาโย อภาสิฯ

ตตฺถ เอกโชติ ฐเปตฺวา อณฺฑชํ อวเสสโยนิโชฯ โส หิ เอกทา เอว ชายติฯ ทฺวิโชติ อณฺฑโชฯ โส หิ มาตุกุจฺฉิโต อณฺฑโกสโต จาติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ชายติฯ ตํ เอกชํ วา ทฺวิชํ วาปิฯ โยธ ปาณนฺติ โย อิธ สตฺตํฯ วิหิํสตีติ กายทฺวาริกเจตนาสมุฏฺฐิเตน วา วจีทฺวาริกเจตนาสมุฏฺฐิเตน วา ปโยเคน ชีวิตา โวโรเปติฯ ‘‘ปาณานิ หิํสตี’’ติปิ ปาโฐฯ ตตฺถ เอกชํ วา ทฺวิชํ วาติ เอวํปเภทานิ โยธ ปาณานิ หิํสตีติ เอวํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ ยสฺส ปาเณ ทยา นตฺถีติ เอเตน มนสา อนุกมฺปาย อภาวํ อาหฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมวฯ อิโต ปราสุ จ คาถาสุ, ยโต เอตฺตกมฺปิ อวตฺวา อิโต ปรํ อุตฺตานตฺถานิ ปทานิ ปริหรนฺตา อวณฺณิตปทวณฺณนามตฺตเมว กริสฺสามฯ

[118] หนฺตีติ หนติ วินาเสติฯ ปริรุนฺธตีติ เสนาย ปริวาเรตฺวา ติฏฺฐติฯ คามานิ นิคมานิ จาติ เอตฺถ จ-สทฺเทน นครานีติปิ วตฺตพฺพํฯ นิคฺคาหโก สมญฺญาโตติ อิมินา หนนปริรุนฺธเนน คามนิคมนครฆาตโกติ โลเก วิทิโตฯ

[119] คาเม วา ยทิ วารญฺเญติ คาโมปิ นิคโมปิ นครมฺปิ สพฺโพว อิธ คาโม สทฺธิํ อุปจาเรน, ตํ ฐเปตฺวา เสสํ อรญฺญํฯ ตสฺมิํ คาเม วา ยทิ วารญฺเญ ยํ ปเรสํ มมายิตํ, ยํ ปรสตฺตานํ ปริคฺคหิตมปริจฺจตฺตํ สตฺโต วา สงฺขาโร วาฯ เถยฺยา อทินฺนมาเทตีติ เตหิ อทินฺนํ อนนุญฺญาตํ เถยฺยจิตฺเตน อาทิยติ, เยน เกนจิ ปโยเคน เยน เกนจิ อวหาเรน อตฺตโน คหณํ สาเธติฯ

[120] อิณมาทายาติ อตฺตโน สนฺตกํ กิญฺจิ นิกฺขิปิตฺวา นิกฺเขปคฺคหเณน วา, กิญฺจิ อนิกฺขิปิตฺวา ‘‘เอตฺตเกน กาเลน เอตฺตกํ วฑฺฒิํ ทสฺสามี’’ติ วฑฺฒิคฺคหเณน วา, ‘‘ยํ อิโต อุทยํ ภวิสฺสติ, ตํ มยฺหํ มูลํ ตเวว ภวิสฺสตี’’ติ วา ‘‘อุทยํ อุภินฺนมฺปิ สาธารณ’’นฺติ วา เอวํ ตํตํอาโยคคฺคหเณน วา อิณํ คเหตฺวาฯ จุชฺชมาโน ปลายติ น หิ เต อิณมตฺถีติ เตน อิณายิเกน ‘‘เทหิ เม อิณ’’นฺติ โจทิยมาโน ‘‘น หิ เต อิณมตฺถิ, มยา คหิตนฺติ โก สกฺขี’’ติ เอวํ ภณเนน ฆเร วสนฺโตปิ ปลายติฯ

[121] กิญฺจิกฺขกมฺยตาติ อปฺปมตฺตเกปิ กิสฺมิญฺจิเทว อิจฺฉายฯ ปนฺถสฺมิํ วชนฺตํ ชนนฺติ มคฺเค คจฺฉนฺตํ ยํกิญฺจิ อิตฺถิํ วา ปุริสํ วาฯ หนฺตฺวา กิญฺจิกฺขมาเทตีติ มาเรตฺวา โกฏฺเฏตฺวา ตํ ภณฺฑกํ คณฺหาติฯ

[122] อตฺตเหตูติ อตฺตโน ชีวิตการณา, ตถา ปรเหตุฯ ธนเหตูติ สกธนสฺส วา ปรธนสฺส วา การณาฯ จ-กาโร สพฺพตฺถ วิกปฺปนตฺโถฯ สกฺขิปุฏฺโฐติ ยํ ชานาสิ, ตํ วเทหีติ ปุจฺฉิโตฯ มุสา พฺรูตีติ ชานนฺโต วา ‘‘น ชานามี’’ติ อชานนฺโต วา ‘‘ชานามี’’ติ ภณติ, สามิเก อสามิเก, อสามิเก จ สามิเก กโรติฯ

[123] ญาตีนนฺติ สมฺพนฺธีนํฯ สขีนนฺติ วยสฺสานํ ทาเรสูติ ปรปริคฺคหิเตสุฯ ปฏิทิสฺสตีติ ปฏิกูเลน ทิสฺสติ, อติจรนฺโต ทิสฺสตีติ อตฺโถฯ สาหสาติ พลกฺกาเรน อนิจฺฉํฯ สมฺปิเยนาติ เตหิ เตสํ ทาเรหิ ปตฺถิยมาโน สยญฺจ ปตฺถยมาโน, อุภยสิเนหวเสนาปีติ วุตฺตํ โหติฯ

[124] มาตรํ ปิตรํ วาติ เอวํ เมตฺตาย ปทฏฺฐานภูตมฺปิ, ชิณฺณกํ คตโยพฺพนนฺติ เอวํ กรุณาย ปทฏฺฐานภูตมฺปิ ปหุ สนฺโต น ภรตีติ อตฺถสมฺปนฺโน อุปกรณสมฺปนฺโน หุตฺวาปิ น โปเสติฯ

[125] สสุนฺติ สสฺสุํฯ หนฺตีติ ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา อญฺเญน วา เกนจิ ปหรติฯ โรเสตีติ โกธมสฺส สญฺชเนติ วาจาย ผรุสวจเนนฯ

[126] อตฺถนฺติ สนฺทิฏฺฐิกสมฺปรายิกปรมตฺเถสุ ยํกิญฺจิฯ ปุจฺฉิโต สนฺโตติ ปุฏฺโฐ สมาโนฯ อนตฺถมนุสาสตีติ ตสฺส อหิตเมว อาจิกฺขติฯ ปฏิจฺฉนฺเนน มนฺเตตีติ อตฺถํ อาจิกฺขนฺโตปิ ยถา โส น ชานาติ, ตถา อปากเฏหิ ปทพฺยญฺชเนหิ ปฏิจฺฉนฺเนน วจเนน มนฺเตติ, อาจริยมุฏฺฐิํ วา กตฺวา ทีฆรตฺตํ วสาเปตฺวา สาวเสสเมว มนฺเตติฯ

[127] โย กตฺวาติ เอตฺถ มยา ปุพฺพภาเค ปาปิจฺฉตา วุตฺตาฯ ยา สา ‘‘อิเธกจฺโจ กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา, วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา, มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา, ตสฺส ปฏิจฺฉาทนเหตุ ปาปิกํ อิจฺฉํ ปณิทหติ, มา มํ ชญฺญาติ อิจฺฉตี’’ติ เอวํ อาคตาฯ ยถา อญฺเญ น ชานนฺติ, ตถา กรเณน กตานญฺจ อวิวรเณน ปฏิจฺฉนฺนา อสฺส กมฺมนฺตาติ ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺโต

[128] ปรกุลนฺติ ญาติกุลํ วา มิตฺตกุลํ วาฯ อาคตนฺติ ยสฺส เตน กุเล ภุตฺตํ, ตํ อตฺตโน เคหมาคตํ ปานโภชนาทีหิ นปฺปฏิปูเชติ, น วา เทติ, อวภุตฺตํ วา เทตีติ อธิปฺปาโยฯ

[129] โย พฺราหฺมณํ วาติ ปราภวสุตฺเต วุตฺตนยเมวฯ

[130] ภตฺตกาเล อุปฏฺฐิเตติ โภชนกาเล ชาเตฯ อุปฏฺฐิตนฺติปิ ปาโฐ, ภตฺตกาเล อาคตนฺติ อตฺโถฯ โรเสติ วาจา น จ เทตีติ ‘‘อตฺถกาโม เม อยํ พลกฺกาเรน มํ ปุญฺญํ การาเปตุํ อาคโต’’ติ อจินฺเตตฺวา อปฺปติรูเปน ผรุสวจเนน โรเสติ, อนฺตมโส สมฺมุขภาวมตฺตมฺปิ จสฺส น เทติ, ปเคว โภชนนฺติ อธิปฺปาโยฯ

[131] อสตํ โยธ ปพฺรูตีติ โย อิธ ยถา นิมิตฺตานิ ทิสฺสนฺติ ‘‘อสุกทิวเส อิทญฺจิทญฺจ เต ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ อสชฺชนานํ วจนํ ปพฺรูติฯ ‘‘อสนฺต’’นฺติปิ ปาโฐ, อภูตนฺติ อตฺโถฯ ปพฺรูตีติ ภณติ ‘‘อมุกสฺมิํ นาม คาเม มยฺหํ อีทิโส ฆรวิภโว, เอหิ ตตฺถ คจฺฉาม, ฆรณี เม ภวิสฺสสิ, อิทญฺจิทญฺจ เต ทสฺสามี’’ติ ปรภริยํ ปรทาสิํ วา วญฺเจนฺโต ธุตฺโต วิยฯ นิชิคีสาโนติ นิชิคีสมาโน มคฺคมาโน, ตํ วญฺเจตฺวา ยํกิญฺจิ คเหตฺวา ปลายิตุกาโมติ อธิปฺปาโยฯ

[132] โย จตฺตานนฺติ โย จ อตฺตานํฯ สมุกฺกํเสติ ชาติอาทีหิ สมุกฺกํสติ อุจฺจฏฺฐาเน ฐเปติฯ ปเร จ มวชานาตีติ เตหิเยว ปเร อวชานาติ, นีจํ กโรติฯ ม-กาโร ปทสนฺธิกโร นิหีโนติ คุณวุฑฺฒิโต ปริหีโน, อธมภาวํ วา คโตฯ เสน มาเนนาติ เตน อุกฺกํสนาวชานนสงฺขาเตน อตฺตโน มาเนนฯ

[133] โรสโกติ กายวาจาหิ ปเรสํ โรสชนโกฯ กทริโยติ ถทฺธมจฺฉรี, โย ปเร ปเรสํ เทนฺเต อญฺญํ วา ปุญฺญํ กโรนฺเต วาเรติ, ตสฺเสตํ อธิวจนํฯ ปาปิจฺโฉติ อสนฺตคุณสมฺภาวนิจฺฉาย สมนฺนาคโตฯ มจฺฉรีติ อาวาสาทิมจฺฉริยยุตฺโตฯ สโฐติ อสนฺตคุณปฺปกาสนลกฺขเณน สาเฐยฺเยน สมนฺนาคโต, อสมฺมาภาสี วา อกาตุกาโมปิ ‘‘กโรมี’’ติอาทิวจเนนฯ นาสฺส ปาปชิคุจฺฉนลกฺขณา หิรี, นาสฺส อุตฺตาสนโต อุพฺเพคลกฺขณํ โอตฺตปฺปนฺติ อหิริโก อโนตฺตปฺปี

[134] พุทฺธนฺติ สมฺมาสมฺพุทฺธํฯ ปริภาสตีติ ‘‘อสพฺพญฺญู’’ติอาทีหิ อปวทติ, สาวกญฺจ ‘‘ทุปฺปฏิปนฺโน’’ติอาทีหิฯ

ปริพฺพาชํ คหฏฺฐํ วาติ สาวกวิเสสนเมเวตํ ปพฺพชิตํ วา ตสฺส สาวกํ, คหฏฺฐํ วา ปจฺจยทายกนฺติ อตฺโถฯ พาหิรกํ วา ปริพฺพาชกํ ยํกิญฺจิ คหฏฺฐํ วา อภูเตน โทเสน ปริภาสตีติ เอวมฺเปตฺถ อตฺถํ อิจฺฉนฺติ โปราณาฯ

[135] อนรหํ สนฺโตติ อขีณาสโว สมาโนฯ อรหํ ปฏิชานาตีติ ‘‘อหํ อรหา’’ติ ปฏิชานาติ, ยถา นํ ‘‘อรหา อย’’นฺติ ชานนฺติ, ตถา วาจํ นิจฺฉาเรติ, กาเยน ปรกฺกมติ, จิตฺเตน อิจฺฉติ อธิวาเสติฯ โจโรติ เถโนฯ สพฺรหฺมเก โลเกติ อุกฺกฏฺฐวเสน อาห – สพฺพโลเกติ วุตฺตํ โหติ ฯ โลเก หิ สนฺธิจฺเฉทนนิลฺโลปหรณเอกาคาริกกรณปริปนฺถติฏฺฐนาทีหิ ปเรสํ ธนํ วิลุมฺปนฺตา โจราติ วุจฺจนฺติฯ สาสเน ปน ปริสสมฺปตฺติอาทีหิ ปจฺจยาทีนิ วิลุมฺปนฺตาฯ ยถาห –

‘‘ปญฺจิเม, ภิกฺขเว, มหาโจรา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิํฯ กตเม ปญฺจ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺจสฺส มหาโจรสฺส เอวํ โหติ ‘กุทาสฺสุ นามาหํ สเตน วา สหสฺเสน วา ปริวุโต คามนิคมราชธานีสุ อาหิณฺฑิสฺสามิ หนนฺโต, ฆาเตนฺโต, ฉินฺทนฺโต, เฉทาเปนฺโต, ปจนฺโต ปาเจนฺโตติ, โส อปเรน สมเยน สเตน วา สหสฺเสน วา ปริวุโต คามนิคมราชธานีสุ อาหิณฺฑติ หนนฺโต…เป.… ปาเจนฺโตฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อิเธกจฺจสฺส ปาปภิกฺขุโน เอวํ โหติ ‘กุทาสฺสุ นามาหํ สเตน วา…เป.… ราชธานีสุ จาริกํ จริสฺสามิ สกฺกโต, ครุกโต, มานิโต, ปูชิโต, อปจิโต, คหฏฺฐานญฺเจว ปพฺพชิตานญฺจ ลาภี จีวร…เป.… ปริกฺขาราน’นฺติฯ โส อปเรน สมเยน สเตน วา สหสฺเสน วา ปริวุโต คามนิคมราชธานีสุ จาริกํ จรติ สกฺกโต…เป.… ปริกฺขารานํฯ อยํ, ภิกฺขเว, ปฐโม มหาโจโร สนฺโต สํวิชฺชมาโน โลกสฺมิํฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ ปาปภิกฺขุ ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมวินยํ ปริยาปุณิตฺวา อตฺตโน ทหติ, อยํ, ภิกฺขเว, ทุติโย…เป.… โลกสฺมิํฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ ปาปภิกฺขุ สุทฺธํ พฺรหฺมจาริํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ จรนฺตํ อมูลเกน อพฺรหฺมจริเยน อนุทฺธํเสติฯ อยํ, ภิกฺขเว, ตติโย…เป.… โลกสฺมิํฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ, ปาปภิกฺขุ ยานิ ตานิ สงฺฆสฺส ครุภณฺฑานิ ครุปริกฺขารานิ, เสยฺยถิทํ – อาราโม, อารามวตฺถุ, วิหาโร, วิหารวตฺถุ, มญฺโจ, ปีฐํ, ภิสิ, พิมฺโพหนํ, โลหกุมฺภี, โลหภาณกํ, โลหวารโก, โลหกฏาหํ, วาสิ, ผรสุ, กุฐารี, กุทาโล, นิขาทนํ, วลฺลิ, เวฬุ, มุญฺชํ, ปพฺพชํ, ติณํ, มตฺติกา, ทารุภณฺฑํ, มตฺติกาภณฺฑํ, เตหิ คิหิํ สงฺคณฺหาติ อุปลาเปติฯ อยํ, ภิกฺขเว, จตุตฺโถ…เป.… โลกสฺมิํฯ

‘‘สเทวเก, ภิกฺขเว, โลเก…เป.… สเทวมนุสฺสาย อยํ อคฺโค มหาโจโร, โย อสนฺตํ อภูตํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อุลฺลปตี’’ติ (ปารา. 195)ฯ

ตตฺถ โลกิยโจรา โลกิยเมว ธนธญฺญาทิํ เถเนนฺติฯ สาสเน วุตฺตโจเรสุ ปฐโม ตถารูปเมว จีวราทิปจฺจยมตฺตํ, ทุติโย ปริยตฺติธมฺมํ, ตติโย ปรสฺส พฺรหฺมจริยํ, จตุตฺโถ สงฺฆิกครุภณฺฑํ, ปญฺจโม ฌานสมาธิสมาปตฺติมคฺคผลปฺปเภทํ โลกิยโลกุตฺตรคุณธนํ, โลกิยญฺจ จีวราทิปจฺจยชาตํฯ ยถาห – ‘‘เถยฺยาย โว, ภิกฺขเว, รฏฺฐปิณฺโฑ ภุตฺโต’’ติฯ ตตฺถ ยฺวายํ ปญฺจโม มหาโจโร, ตํ สนฺธายาห ภควา ‘‘โจโร สพฺรหฺมเก โลเก’’ติฯ โส หิ ‘‘สเทวเก, ภิกฺขเว, โลเก…เป.… สเทวมนุสฺสาย อยํ อคฺโค มหาโจโร, โย อสนฺตํ อภูตํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อุลฺลปตี’’ติ (ปารา. 195) เอวํ โลกิยโลกุตฺตรธนเถนนโต อคฺโค มหาโจโรติ วุตฺโต, ตสฺมา ตํ อิธาปิ ‘‘สพฺรหฺมเก โลเก’’ติ อิมินา อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทน ปกาเสสิฯ

เอโส โข วสลาธโมติฯ เอตฺถ โขติ อวธารณตฺโถ, เตน เอโส เอว วสลาธโมฯ วสลานํ หีโน สพฺพปจฺฉิมโกติ อวธาเรติฯ กสฺมา? วิสิฏฺฐวตฺถุมฺหิ เถยฺยธมฺมวสฺสนโต, ยาว ตํ ปฏิญฺญํ น วิสฺสชฺเชติ, ตาว อวิคตวสลกรณธมฺมโต จาติฯ

เอเต โข วสลาติฯ อิทานิ เย เต ปฐมคาถาย อาสยวิปตฺติวเสน โกธนาทโย ปญฺจ, ปาปมกฺขิํ วา ทฺวิธา กตฺวา ฉ, ทุติยคาถาย ปโยควิปตฺติวเสน ปาณหิํสโก เอโก, ตติยาย ปโยควิปตฺติวเสเนว คามนิคมนิคฺคาหโก เอโก, จตุตฺถาย เถยฺยาวหารวเสน เอโก, ปญฺจมาย อิณวญฺจนวเสน เอโก, ฉฏฺฐาย ปสยฺหาวหารวเสน ปนฺถทูสโก เอโก, สตฺตมาย กูฏสกฺขิวเสน เอโก, อฏฺฐมาย มิตฺตทุพฺภิวเสน เอโก, นวมาย อกตญฺญุวเสน เอโก, ทสมาย กตนาสนวิเหสนวเสน เอโก, เอกาทสมาย หทยวญฺจนวเสน เอโก, ทฺวาทสมาย ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺตวเสน ทฺเว, เตรสมาย อกตญฺญุวเสน เอโก, จุทฺทสมาย วญฺจนวเสน เอโก, ปนฺนรสมาย วิเหสนวเสน เอโก, โสฬสมาย วญฺจนวเสน เอโก, สตฺตรสมาย อตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนวเสน ทฺเว, อฏฺฐารสมาย ปโยคาสยวิปตฺติวเสน โรสกาทโย สตฺต, เอกูนวีสติมาย ปริภาสนวเสน ทฺเว, วีสติมาย อคฺคมหาโจรวเสน เอโกติ เอวํ เตตฺติํส จตุตฺติํส วา วสลา วุตฺตาฯ เต นิทฺทิสนฺโต อาห ‘‘เอเต โข วสลา วุตฺตา, มยา เย เต ปกาสิตา’’ติฯ ตสฺสตฺโถ – เย เต มยา ปุพฺเพ ‘‘ชานาสิ ปน ตฺวํ, พฺราหฺมณ, วสล’’นฺติ เอวํ สงฺเขปโต วสลา วุตฺตา, เต วิตฺถารโต เอเต โข ปกาสิตาติฯ อถ วา เย เต มยา ปุคฺคลวเสน วุตฺตา, เต ธมฺมวเสนาปิ เอเต โข ปกาสิตาฯ อถ วา เอเต โข วสลา วุตฺตา อริเยหิ กมฺมวเสน, น ชาติวเสน, มยา เย เต ปกาสิตา ‘‘โกธโน อุปนาหี’’ติอาทินา นเยนฯ

[136] เอวํ ภควา วสลํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺมา พฺราหฺมโณ สกาย ทิฏฺฐิยา อตีว อภินิวิฏฺโฐ โหติ, ตสฺมา ตํ ทิฏฺฐิํ ปฏิเสเธนฺโต อาห ‘‘น ชจฺจา วสโล โหตี’’ติฯ ตสฺสตฺโถ – ปรมตฺถโต หิ น ชจฺจา วสโล โหติ, น ชจฺจา โหติ พฺราหฺมโณ, อปิจ โข กมฺมุนา วสโล โหติ, กมฺมุนา โหติ พฺราหฺมโณ, อปริสุทฺธกมฺมวสฺสนโต วสโล โหติ, ปริสุทฺเธน กมฺมุนา อปริสุทฺธวาหนโต พฺราหฺมโณ โหติฯ

ยสฺมา วา ตุมฺเห หีนํ วสลํ อุกฺกฏฺฐํ พฺราหฺมณํ มญฺญิตฺถ, ตสฺมา หีเนน กมฺมุนา วสโล โหติ, อุกฺกฏฺเฐน กมฺมุนา พฺราหฺมโณ โหตีติ เอวมฺปิ อตฺถํ ญาเปนฺโต เอวมาหฯ

[137-139] อิทานิ ตเมวตฺถํ นิทสฺสเนน สาเธตุํ ‘‘ตทมินาปิ ชานาถา’’ติอาทิกา ติสฺโส คาถาโย อาหฯ ตาสุ ทฺเว จตุปฺปาทา, เอกา ฉปฺปาทา, ตาสํ อตฺโถ – ยํ มยา วุตฺตํ ‘‘น ชจฺจา วสโล โหตี’’ติอาทิ, ตทมินาปิ ชานาถ, ยถา เมทํ นิทสฺสนํ, ตํ อิมินาปิ ปกาเรน ชานาถ, เยน เม ปกาเรน เยน สามญฺเญน อิทํ นิทสฺสนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ กตมํ นิทสฺสนนฺติ เจ? จณฺฑาลปุตฺโต โสปาโก…เป.… พฺรหฺมโลกูปปตฺติยาติฯ

จณฺฑาลสฺส ปุตฺโต จณฺฑาลปุตฺโตฯ อตฺตโน ขาทนตฺถาย มเต สุนเข ลภิตฺวา ปจตีติ โสปาโกฯ มาตงฺโคติ เอวํนาโม วิสฺสุโตติ เอวํ หีนาย ชาติยา จ ชีวิกาย จ นาเมน จ ปากโฏฯ

โสติ ปุริมปเทน สมฺพนฺธิตฺวา โส มาตงฺโค ยสํ ปรมํ ปตฺโต, อพฺภุตํ อุตฺตมํ อติวิสิฏฺฐํ ยสํ กิตฺติํ ปสํสํ ปตฺโตฯ ยํ สุทุลฺลภนฺติ ยํ อุฬารกุลูปปนฺเนนาปิ ทุลฺลภํ, หีนกุลูปปนฺเนน สุทุลฺลภํฯ เอวํ ยสปฺปตฺตสฺส จ อาคจฺฉุํ ตสฺสุปฏฺฐานํ, ขตฺติยา พฺราหฺมณา พหู, ตสฺส มาตงฺคสฺส ปาริจริยตฺถํ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ อญฺเญ จ พหู เวสฺสสุทฺทาทโย ชมฺพุทีปมนุสฺสา เยภุยฺเยน อุปฏฺฐานํ อาคมิํสูติ อตฺโถฯ

เอวํ อุปฏฺฐานสมฺปนฺโน โส มาตงฺโค วิคตกิเลสรชตฺตา วิรชํ, มหนฺเตหิ พุทฺธาทีหิ ปฏิปนฺนตฺตา มหาปถํ, พฺรหฺมโลกสงฺขาตํ เทวโลกํ ยาเปตุํ สมตฺถตฺตา เทวโลกยานสญฺญิตํ อฏฺฐสมาปตฺติยานํ อภิรุยฺห, ตาย ปฏิปตฺติยา กามราคํ วิราเชตฺวา, กายสฺส เภทา พฺรหฺมโลกูปโค อหุ, สา ตถา หีนาปิ น นํ ชาติ นิวาเรสิ พฺรหฺมโลกูปปตฺติยา, พฺรหฺมโลกูปปตฺติโตติ วุตฺตํ โหติฯ

อยํ ปนตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพ – อตีเต กิร มหาปุริโส เตน เตนุปาเยน สตฺตหิตํ กโรนฺโต โสปากชีวิเก จณฺฑาลกุเล อุปฺปชฺชิฯ โส นาเมน มาตงฺโค , รูเปน ทุทฺทสิโก หุตฺวา พหินคเร จมฺมกุฏิกาย วสติ, อนฺโตนคเร ภิกฺขํ จริตฺวา ชีวิกํ กปฺเปติฯ

อเถกทิวสํ ตสฺมิํ นคเร สุรานกฺขตฺเต โฆสิเต ธุตฺตา ยถาสเกน ปริวาเรน กีฬนฺติฯ อญฺญตราปิ พฺราหฺมณมหาสาลธีตา ปนฺนรสโสฬสวสฺสุทฺเทสิกา เทวกญฺญา วิย รูเปน ทสฺสนียา ปาสาทิกา ‘‘อตฺตโน กุลวํสานุรูปํ กีฬิสฺสามี’’ติ ปหูตํ ขชฺชโภชฺชาทิกีฬนสมฺภารํ สกเฏสุ อาโรเปตฺวา สพฺพเสตวฬวยุตฺตํ ยานมารุยฺห มหาปริวาเรน อุยฺยานภูมิํ คจฺฉติ ทิฏฺฐมงฺคลิกาติ นาเมนฯ สา กิร ‘‘ทุสฺสณฺฐิตํ รูปํ อวมงฺคล’’นฺติ ทฏฺฐุํ น อิจฺฉติ, เตนสฺสา ทิฏฺฐมงฺคลิกาตฺเวว สงฺขา อุทปาทิฯ

ตทา โส มาตงฺโค กาลสฺเสว วุฏฺฐาย ปฏปิโลติกํ นิวาเสตฺวา, กํสตาฬํ หตฺเถ พนฺธิตฺวา, ภาชนหตฺโถ นครํ ปวิสติ, มนุสฺเส ทิสฺวา ทูรโต เอว กํสตาฬํ อาโกเฏนฺโตฯ อถ ทิฏฺฐมงฺคลิกา ‘‘อุสฺสรถ, อุสฺสรถา’’ติ ปุรโต ปุรโต หีนชนํ อปเนนฺเตหิ ปุริเสหิ นียมานา นครทฺวารมชฺเฌ มาตงฺคํ ทิสฺวา ‘‘โก เอโส’’ติ อาหฯ อหํ มาตงฺคจณฺฑาโลติฯ สา ‘‘อีทิสํ ทิสฺวา คตานํ กุโต วุฑฺฒี’’ติ ยานํ นิวตฺตาเปสิฯ มนุสฺสา ‘‘ยํ มยํ อุยฺยานํ คนฺตฺวา ขชฺชโภชฺชาทิํ ลเภยฺยาม, ตสฺส โน มาตงฺเคน อนฺตราโย กโต’’ติ กุปิตา ‘‘คณฺหถ จณฺฑาล’’นฺติ เลฑฺฑูหิ ปหริตฺวา ‘‘มโต’’ติ ปาเท คเหตฺวา เอกมนฺเต ฉฑฺเฑตฺวา กจวเรน ปฏิจฺฉาเทตฺวา อคมํสุฯ โส สติํ ปฏิลภิตฺวา อุฏฺฐาย มนุสฺเส ปุจฺฉิ – ‘‘กิํ, อยฺยา, ทฺวารํ นาม สพฺพสาธารณํ, อุทาหุ พฺราหฺมณานํเยว กต’’นฺติ? มนุสฺสา อาหํสุ – ‘‘สพฺเพสํ สาธารณ’’นฺติฯ ‘‘เอวํ สพฺพสาธารณทฺวาเรน ปวิสิตฺวา ภิกฺขาหาเรน ยาเปนฺตํ มํ ทิฏฺฐมงฺคลิกาย มนุสฺสา อิมํ อนยพฺยสนํ ปาเปสุ’’นฺติ รถิกาย รถิกํ อาหิณฺฑนฺโต มนุสฺสานํ อาโรเจตฺวา พฺราหฺมณสฺส ฆรทฺวาเร นิปชฺชิ – ‘‘ทิฏฺฐมงฺคลิกํ อลทฺธา น วุฏฺฐหิสฺสามี’’ติฯ

พฺราหฺมโณ ‘‘ฆรทฺวาเร มาตงฺโค นิปนฺโน’’ติ สุตฺวา ‘‘ตสฺส กากณิกํ เทถ, เตเลน องฺคํ มกฺเขตฺวา คจฺฉตู’’ติ อาหฯ โส ตํ น อิจฺฉติ, ‘‘ทิฏฺฐมงฺคลิกํ อลทฺธา น วุฏฺฐหิสฺสามิ’’จฺเจว อาหฯ

ตโต พฺราหฺมโณ ‘‘ทฺเว กากณิกาโย เทถ, กากณิกาย ปูวํ ขาทตุ, กากณิกาย เตเลน องฺคํ มกฺเขตฺวา คจฺฉตู’’ติ อาหฯ โส ตํ น อิจฺฉติ, ตเถว วทติฯ พฺราหฺมโณ สุตฺวา ‘‘มาสกํ เทถ, ปาทํ, อุปฑฺฒกหาปณํ, กหาปณํ ทฺเว ตีณี’’ติ ยาว สตํ อาณาเปสิฯ โส น อิจฺฉติ, ตเถว วทติฯ เอวํ ยาจนฺตานํเยว สูริโย อตฺถงฺคโตฯ อถ พฺราหฺมณี ปาสาทา โอรุยฺห สาณิปาการํ ปริกฺขิปาเปตฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ยาจิ – ‘‘ตาต มาตงฺค, ทิฏฺฐมงฺคลิกาย อปราธํ ขม, สหสฺสํ คณฺหาหิ, ทฺเว ตีณี’’ติ ยาว ‘‘สตสหสฺสํ คณฺหาหี’’ติ อาหฯ โส ตุณฺหีภูโต นิปชฺชิเยวฯ

เอวํ จตูหปญฺจาเห วีติวตฺเต พหุมฺปิ ปณฺณาการํ ทตฺวา ทิฏฺฐมงฺคลิกํ อลภนฺตา ขตฺติยกุมาราทโย มาตงฺคสฺส อุปกณฺณเก อาโรจาเปสุํ – ‘‘ปุริสา นาม อเนกานิปิ สํวจฺฉรานิ วีริยํ กตฺวา อิจฺฉิตตฺถํ ปาปุณนฺติ, มา โข ตฺวํ นิพฺพิชฺชิ, อทฺธา ทฺวีหตีหจฺจเยน ทิฏฺฐมงฺคลิกํ ลจฺฉสี’’ติฯ โส ตุณฺหีภูโต นิปชฺชิเยวฯ อถ สตฺตเม ทิวเส สมนฺตา ปฏิวิสฺสกา อุฏฺฐหิตฺวา ‘‘ตุมฺเห มาตงฺคํ วา อุฏฺฐาเปถ, ทาริกํ วา เทถ, มา อมฺเห สพฺเพ นาสยิตฺถา’’ติ อาหํสุฯ เตสํ กิร อยํ ทิฏฺฐิ ‘‘ยสฺส ฆรทฺวาเร เอวํ นิปนฺโน จณฺฑาโล มรติ, ตสฺส ฆเรน สห สมนฺตา สตฺตสตฺตฆรวาสิโน จณฺฑาลา โหนฺตี’’ติฯ ตโต ทิฏฺฐมงฺคลิกํ นีลปฏปิโลติกํ นิวาสาเปตฺวา อุฬุงฺกกโฬปิกาทีนิ ทตฺวา ปริเทวมานํ ตสฺส สนฺติกํ เนตฺวา ‘‘คณฺห ทาริกํ, อุฏฺฐาย คจฺฉาหี’’ติ อทํสุฯ สา ปสฺเส ฐตฺวา ‘‘อุฏฺฐาหี’’ติ อาห, โส ‘‘หตฺเถน มํ คเหตฺวา อุฏฺฐาเปหี’’ติ อาหฯ สา นํ อุฏฺฐาเปสิฯ โส นิสีทิตฺวา อาห – ‘‘มยํ อนฺโตนคเร วสิตุํ น ลภาม, เอหิ มํ พหินคเร จมฺมกุฏิํ เนหี’’ติฯ สา นํ หตฺเถ คเหตฺวา ตตฺถ เนสิฯ ‘‘ปิฏฺฐิยํ อาโรเปตฺวา’’ติ ชาตกภาณกาฯ เนตฺวา จสฺส สรีรํ เตเลน มกฺเขตฺวา, อุณฺโหทเกน นฺหาเปตฺวา, ยาคุํ ปจิตฺวา อทาสิฯ

โส ‘‘พฺราหฺมณกญฺญา อยํ มา วินสฺสี’’ติ ชาติสมฺเภทํ อกตฺวาว อฑฺฒมาสมตฺตํ พลํ คเหตฺวา ‘‘อหํ วนํ คจฺฉามิ, ‘อติจิรายตี’ติ มา ตฺวํ อุกฺกณฺฐี’’ติ วตฺวา ฆรมานุสกานิ จ ‘‘อิมํ มา ปมชฺชิตฺถา’’ติ อาณาเปตฺวา ฆรา นิกฺขมฺม ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา, กสิณปริกมฺมํ กตฺวา, กติปาเหเนว อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปญฺจ จ อภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตตฺวา ‘‘อิทานาหํ ทิฏฺฐมงฺคลิกาย มนาโป ภวิสฺสามี’’ติ อากาเสนาคนฺตฺวา นครทฺวาเร โอโรหิตฺวา ทิฏฺฐมงฺคลิกาย สนฺติกํ เปเสสิฯ

สา สุตฺวา ‘‘โกจิ มญฺเญ มม ญาตโก ปพฺพชิโต มํ ทุกฺขิตํ ญตฺวา ทฏฺฐุํ อาคโต ภวิสฺสตี’’ติ จินฺตยมานา คนฺตฺวา, ตํ ญตฺวา, ปาเทสุ นิปติตฺวา ‘‘กิสฺส มํ อนาถํ ตุมฺเห อกตฺถา’’ติ อาหฯ มหาปุริโส ‘‘มา ตฺวํ ทิฏฺฐมงฺคลิเก ทุกฺขินี อโหสิ, สกลชมฺพุทีปวาสีหิ เต สกฺการํ กาเรสฺสามี’’ติ วตฺวา เอตทโวจ – ‘‘คจฺฉ ตฺวํ โฆสนํ กโรหิ – ‘มหาพฺรหฺมา มม สามิโก น มาตงฺโค, โส จนฺทวิมานํ ภินฺทิตฺวา สตฺตเม ทิวเส มม สนฺติกํ อาคมิสฺสตี’’’ติฯ สา อาห – ‘‘อหํ, ภนฺเต, พฺราหฺมณมหาสาลธีตา หุตฺวา อตฺตโน ปาปกมฺเมน อิมํ จณฺฑาลภาวํ ปตฺตา, น สกฺโกมิ เอวํ วตฺตุ’’นฺติฯ มหาปุริโส ‘‘น ตฺวํ มาตงฺคสฺส อานุภาวํ ชานาสี’’ติ วตฺวา ยถา สา สทฺทหติ, ตถา อเนกานิ ปาฏิหาริยานิ ทสฺเสตฺวา ตเถว ตํ อาณาเปตฺวา อตฺตโน วสติํ อคมาสิฯ สา ตถา อกาสิฯ

มนุสฺสา อุชฺฌายนฺติ หสนฺติ – ‘‘กถญฺหิ นามายํ อตฺตโน ปาปกมฺเมน จณฺฑาลภาวํ ปตฺวา ปุน ตํ มหาพฺรหฺมานํ กริสฺสตี’’ติฯ สา อธิมานา เอว หุตฺวา ทิวเส ทิวเส โฆสนฺตี นครํ อาหิณฺฑติ ‘‘อิโต ฉฏฺเฐ ทิวเส, ปญฺจเม, จตุตฺเถ, ตติเย, สุเว, อชฺช อาคมิสฺสตี’’ติฯ มนุสฺสา ตสฺสา วิสฺสตฺถวาจํ สุตฺวา ‘‘กทาจิ เอวมฺปิ สิยา’’ติ อตฺตโน อตฺตโน ฆรทฺวาเรสุ มณฺฑปํ การาเปตฺวา, สาณิปาการํ สชฺเชตฺวา, วยปฺปตฺตา ทาริกาโย อลงฺกริตฺวา ‘‘มหาพฺรหฺมนิ อาคเต กญฺญาทานํ ทสฺสามา’’ติ อากาสํ อุลฺโลเกนฺตา นิสีทิํสุฯ อถ มหาปุริโส ปุณฺณมทิวเส คคนตลํ อุปารูฬฺเห จนฺเท จนฺทวิมานํ ผาเลตฺวา ปสฺสโต มหาชนสฺส มหาพฺรหฺมรูเปน นิคฺคจฺฉิฯ มหาชโน ‘‘ทฺเว จนฺทา ชาตา’’ติ อติมญฺญิฯ ตโต อนุกฺกเมน อาคตํ ทิสฺวา ‘‘สจฺจํ ทิฏฺฐมงฺคลิกา อาห, มหาพฺรหฺมาว อยํ ทิฏฺฐมงฺคลิกํ ทเมตุํ ปุพฺเพ มาตงฺคเวเสนาคจฺฉี’’ติ นิฏฺฐํ อคมาสิฯ เอวํ โส มหาชเนน ทิสฺสมาโน ทิฏฺฐมงฺคลิกาย วสนฏฺฐาเน เอว โอตริฯ สา จ ตทา อุตุนี อโหสิฯ โส ตสฺสา นาภิํ องฺคุฏฺฐเกน ปรามสิฯ เตน ผสฺเสน คพฺโภ ปติฏฺฐาสิฯ

ตโต นํ ‘‘คพฺโภ เต สณฺฐิโต , ปุตฺตมฺหิ ชาเต ตํ นิสฺสาย ชีวาหี’’ติ วตฺวา ปสฺสโต มหาชนสฺส ปุน จนฺทวิมานํ ปาวิสิฯ

พฺราหฺมณา ‘‘ทิฏฺฐมงฺคลิกา มหาพฺรหฺมุโน ปชาปติ อมฺหากํ มาตา ชาตา’’ติ วตฺวา ตโต ตโต อาคจฺฉนฺติฯ ตํ สกฺการํ กาตุกามานํ มนุสฺสานํ สมฺปีฬเนน นครทฺวารานิ อโนกาสานิ อเหสุํฯ เต ทิฏฺฐมงฺคลิกํ หิรญฺญราสิมฺหิ ฐเปตฺวา, นฺหาเปตฺวา, มณฺเฑตฺวา, รถํ อาโรเปตฺวา, มหาสกฺกาเรน นครํ ปทกฺขิณํ การาเปตฺวา, นครมชฺเฌ มณฺฑปํ การาเปตฺวา, ตตฺร นํ ‘‘มหาพฺรหฺมุโน ปชาปตี’’ติ ทิฏฺฐฏฺฐาเน ฐเปตฺวา วสาเปนฺติ ‘‘ยาวสฺสา ปติรูปํ วสโนกาสํ กโรม, ตาว อิเธว วสตู’’ติฯ สา มณฺฑเป เอว ปุตฺตํ วิชายิฯ ตํ วิสุทฺธทิวเส สทฺธิํ ปุตฺเตน สสีสํ นฺหาเปตฺวา มณฺฑเป ชาโตติ ทารกสฺส ‘‘มณฺฑพฺยกุมาโร’’ติ นามํ อกํสุฯ ตโต ปภุติ จ นํ พฺราหฺมณา ‘‘มหาพฺรหฺมุโน ปุตฺโต’’ติ ปริวาเรตฺวา จรนฺติฯ ตโต อเนกสตสหสฺสปฺปการา ปณฺณาการา อาคจฺฉนฺติ, เต พฺราหฺมณา กุมารสฺสารกฺขํ ฐเปสุํ, อาคตา ลหุํ กุมารํ ทฏฺฐุํ น ลภนฺติฯ

กุมาโร อนุปุพฺเพน วุฑฺฒิมนฺวาย ทานํ ทาตุํ อารทฺโธฯ โส สาลาย สมฺปตฺตานํ กปณทฺธิกานํ อทตฺวา พฺราหฺมณานํเยว เทติฯ มหาปุริโส ‘‘กิํ มม ปุตฺโต ทานํ เทตี’’ติ อาวชฺเชตฺวา พฺราหฺมณานํเยว ทานํ เทนฺตํ ทิสฺวา ‘‘ยถา สพฺเพสํ ทสฺสติ, ตถา กริสฺสามี’’ติ จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา อากาเสน อาคมฺม ปุตฺตสฺส ฆรทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ กุมาโร ตํ ทิสฺวา ‘‘กุโต อยํ เอวํ วิรูปเวโส วสโล อาคโต’’ติ กุทฺโธ อิมํ คาถมาห –

‘‘กุโต นุ อาคจฺฉสิ ทุมฺมวาสี, โอตลฺลโก ปํสุปิสาจโกว;

สงฺการโจฬํ ปฏิมุญฺจ กณฺเฐ, โก เร ตุวํ โหสิ อทกฺขิเณยฺโย’’ติฯ

พฺราหฺมณา ‘‘คณฺหถ คณฺหถา’’ติ ตํ คเหตฺวา อาโกเฏตฺวา อนยพฺยสนํ ปาเปสุํฯ

โส อากาเสน คนฺตฺวา พหินคเร ปจฺจฏฺฐาสิ ฯ เทวตา กุปิตา กุมารํ คเล คเหตฺวา อุทฺธํปาทํ อโธสิรํ ฐเปสุํฯ โส อกฺขีหิ นิคฺคเตหิ มุเขน เขฬํ ปคฺฆรนฺเตน ฆรุฆรุปสฺสาสี ทุกฺขํ เวทยติฯ ทิฏฺฐมงฺคลิกา สุตฺวา ‘‘โกจิ อาคโต อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, ปพฺพชิโต อาคจฺฉี’’ติฯ ‘‘กุหิํ คโต’’ติ? ‘‘เอวํ คโต’’ติฯ สา ตตฺถ คนฺตฺวา ‘‘ขมถ, ภนฺเต, อตฺตโน ทาสสฺสา’’ติ ยาจนฺตี ตสฺส ปาทมูเล ภูมิยา นิปชฺชิฯ เตน จ สมเยน มหาปุริโส ปิณฺฑาย จริตฺวา, ยาคุํ ลภิตฺวา, ตํ ปิวนฺโต ตตฺถ นิสินฺโน โหติ, โส อวสิฏฺฐํ โถกํ ยาคุํ ทิฏฺฐมงฺคลิกาย อทาสิฯ ‘‘คจฺฉ อิมํ ยาคุํ อุทกกุมฺภิยา อาโลเลตฺวา เยสํ ภูตวิกาโร อตฺถิ, เตสํ อกฺขิมุขกณฺณนาสาพิเลสุ อาสิญฺจ, สรีรญฺจ ปริปฺโผเสหิ, เอวํ นิพฺพิการา ภวิสฺสนฺตี’’ติฯ สา ตถา อกาสิฯ ตโต กุมาเร ปกติสรีเร ชาเต ‘‘เอหิ, ตาต มณฺฑพฺย, ตํ ขมาเปสฺสามา’’ติ ปุตฺตญฺจ สพฺเพ พฺราหฺมเณ จ ตสฺส ปาทมูเล นิกฺกุชฺชิตฺวา นิปชฺชาเปตฺวา ขมาเปสิฯ

โส ‘‘สพฺพชนสฺส ทานํ ทาตพฺพ’’นฺติ โอวทิตฺวา, ธมฺมกถํ กตฺวา, อตฺตโน วสนฏฺฐานํเยว คนฺตฺวา, จินฺเตสิ ‘‘อิตฺถีสุ ปากฏา ทิฏฺฐมงฺคลิกา ทมิตา, ปุริเสสุ ปากโฏ มณฺฑพฺยกุมาโร, อิทานิ โก ทเมตพฺโพ’’ติฯ ตโต ชาติมนฺตตาปสํ อทฺทส พนฺธุมตีนครํ นิสฺสาย กุมฺภวตีนทีตีเร วิหรนฺตํฯ โส ‘‘อหํ ชาติยา วิสิฏฺโฐ, อญฺเญหิ ปริภุตฺโตทกํ น ปริภุญฺชามี’’ติ อุปรินทิยา วสติฯ มหาปุริโส ตสฺส อุปริภาเค วาสํ กปฺเปตฺวา ตสฺส อุทกปริโภคเวลายํ ทนฺตกฏฺฐํ ขาทิตฺวา อุทเก ปกฺขิปิฯ ตาปโส ตํ อุทเกน วุยฺหมานํ ทิสฺวา ‘‘เกนิทํ ขิตฺต’’นฺติ ปฏิโสตํ คนฺตฺวา มหาปุริสํ ทิสฺวา ‘‘โก เอตฺถา’’ติ อาหฯ ‘‘มาตงฺคจณฺฑาโล, อาจริยา’’ติฯ ‘‘อเปหิ, จณฺฑาล, มา อุปรินทิยา วสี’’ติฯ มหาปุริโส ‘‘สาธุ, อาจริยา’’ติ เหฏฺฐานทิยา วสติ, ปฏิโสตมฺปิ ทนฺตกฏฺฐํ ตาปสสฺส สนฺติกํ อาคจฺฉติฯ ตาปโส ปุน คนฺตฺวา ‘‘อเปหิ, จณฺฑาล, มา เหฏฺฐานทิยํ วส, อุปรินทิยาเยว วสา’’ติ อาหฯ มหาปุริโส ‘‘สาธุ, อาจริยา’’ติ ตถา อกาสิ, ปุนปิ ตเถว อโหสิฯ ตาปโส ปุนปิ ‘‘ตถา กโรตี’’ติ ทุฏฺโฐ มหาปุริสํ สปิ ‘‘สูริยสฺส เต อุคฺคมนเวลาย สตฺตธา มุทฺธา ผลตู’’ติฯ

มหาปุริโสปิ ‘‘สาธุ, อาจริย, อหํ ปน สูริยุฏฺฐานํ น เทมี’’ติ วตฺวา สูริยุฏฺฐานํ นิวาเรสิ ฯ ตโต รตฺติ น วิภายติ, อนฺธกาโร ชาโต, ภีตา พนฺธุมตีวาสิโน ตาปสสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข, อาจริย, อมฺหากํ โสตฺถิภาโว’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ เต หิ ตํ ‘‘อรหา’’ติ มญฺญนฺติฯ โส เตสํ สพฺพมาจิกฺขิฯ เต มหาปุริสํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สูริยํ, ภนฺเต, มุญฺจถา’’ติ ยาจิํสุฯ มหาปุริโส ‘‘ยทิ ตุมฺหากํ อรหา อาคนฺตฺวา มํ ขมาเปติ, มุญฺจามี’’ติ อาหฯ

มนุสฺสา คนฺตฺวา ตาปสํ อาหํสุ – ‘‘เอหิ, ภนฺเต, มาตงฺคปณฺฑิตํ ขมาเปหิ, มา ตุมฺหากํ กลหการณา มยํ นสฺสิมฺหา’’ติฯ โส ‘‘นาหํ จณฺฑาลํ ขมาเปมี’’ติ อาหฯ มนุสฺสา ‘‘อมฺเห ตฺวํ นาเสสี’’ติ ตํ หตฺถปาเทสุ คเหตฺวา มหาปุริสสฺส สนฺติกํ เนสุํฯ มหาปุริโส ‘‘มม ปาทมูเล กุจฺฉิยา นิปชฺชิตฺวา ขมาเปนฺเต ขมามี’’ติ อาหฯ มนุสฺสา ‘‘เอวํ กโรหี’’ติ อาหํสุฯ ตาปโส ‘‘นาหํ จณฺฑาลํ วนฺทามี’’ติฯ มนุสฺสา ‘‘ตว ฉนฺเทน น วนฺทิสฺสสี’’ติ หตฺถปาทมสฺสุคีวาทีสุ คเหตฺวา มหาปุริสสฺส ปาทมูเล สยาเปสุํฯ โส ‘‘ขมามหํ อิมสฺส, อปิจาหํ ตสฺเสวานุกมฺปาย สูริยํ น มุญฺจามิ, สูริเย หิ อุคฺคตมตฺเต มุทฺธา อสฺส สตฺตธา ผลิสฺสตี’’ติ อาหฯ มนุสฺสา ‘‘อิทานิ, ภนฺเต, กิํ กาตพฺพ’’นฺติ อาหํสุฯ มหาปุริโส ‘‘เตน หิ อิมํ คลปฺปมาเณ อุทเก ฐเปตฺวา มตฺติกาปิณฺเฑนสฺส สีสํ ปฏิจฺฉาเทถ, สูริยรสฺมีหิ ผุฏฺโฐ มตฺติกาปิณฺโฑ สตฺตธา ผลิสฺสติฯ ตสฺมิํ ผลิเต เอส อญฺญตฺร คจฺฉตู’’ติ อาหฯ เต ตาปสํ หตฺถปาทาทีสุ คเหตฺวา ตถา อกํสุฯ สูริเย มุญฺจิตมตฺเต มตฺติกาปิณฺโฑ สตฺตธา ผลิตฺวา ปติ, ตาปโส ภีโต ปลายิฯ มนุสฺสา ทิสฺวา ‘‘ปสฺสถ, โภ, สมณสฺส อานุภาว’’นฺติ ทนฺตกฏฺฐปกฺขิปนมาทิํ กตฺวา สพฺพํ วิตฺถาเรตฺวา ‘‘นตฺถิ อีทิโส สมโณ’’ติ ตสฺมิํ ปสีทิํสุฯ ตโต ปภุติ สกลชมฺพุทีเป ขตฺติยพฺราหฺมณาทโย คหฏฺฐปพฺพชิตา มาตงฺคปณฺฑิตสฺส อุปฏฺฐานํ อคมํสุฯ โส ยาวตายุกํ ฐตฺวา กายสฺส เภทา พฺรหฺมโลเก อุปฺปชฺชิฯ เตนาห ภควา ‘‘ตทมินาปิ ชานาถ…เป.… พฺรหฺมโลกูปปตฺติยา’’ติฯ

[140-141] เอวํ ‘‘น ชจฺจา วสโล โหติ, กมฺมุนา วสโล โหตี’’ติ สาเธตฺวา อิทานิ ‘‘น ชจฺจา โหติ พฺราหฺมโณ, กมฺมุนา โหติ พฺราหฺมโณ’’ติ เอตํ สาเธตุํ อาห ‘‘อชฺฌายกกุเล ชาตา …เป.… ทุคฺคตฺยา ครหาย วา’’ติฯ ตตฺถ อชฺฌายกกุเล ชาตาติ มนฺตชฺฌายเก พฺราหฺมณกุเล ชาตาฯ ‘‘อชฺฌายกากุเฬ ชาตา’’ติปิ ปาโฐฯ มนฺตานํ อชฺฌายเก อนุปกุฏฺเฐ จ พฺราหฺมณกุเล ชาตาติ อตฺโถฯ มนฺตา พนฺธวา เอเตสนฺติ มนฺตพนฺธวาฯ เวทพนฺธู เวทปฏิสฺสรณาติ วุตฺตํ โหติฯ เต จ ปาเปสุ กมฺเมสุ อภิณฺหมุปทิสฺสเรติ เต เอวํ กุเล ชาตา มนฺตพนฺธวา จ สมานาปิ ยทิ ปาณาติปาตาทีสุ ปาปกมฺเมสุ ปุนปฺปุนํ อุปทิสฺสนฺติ, อถ ทิฏฺเฐว ธมฺเม คารยฺหา สมฺปราเย จ ทุคฺคติ เต เอวมุปทิสฺสมานา อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว มาตาปิตูหิปิ ‘‘นยิเม อมฺหากํ ปุตฺตา, ทุชฺชาตา เอเต กุลสฺส องฺคารภูตา, นิกฺกฑฺฒถ เน’’ติ, พฺราหฺมเณหิปิ ‘‘คหปติกา เอเต, น เอเต พฺราหฺมณา, มา เนสํ สทฺธยญฺญถาลิปากาทีสุ ปเวสํ เทถ, มา เนหิ สทฺธิํ สลฺลปถา’’ติ, อญฺเญหิปิ มนุสฺเสหิ ‘‘ปาปกมฺมนฺตา เอเต, น เอเต พฺราหฺมณา’’ติ เอวํ คารยฺหา โหนฺติฯ สมฺปราเย จ เนสํ ทุคฺคติ นิรยาทิเภทา, ทุคฺคติ เอเตสํ ปรโลเก โหตีติ อตฺโถฯ สมฺปราเย วาติปิ ปาโฐฯ ปรโลเก เอเตสํ ทุกฺขสฺส คติ ทุคฺคติ, ทุกฺขปฺปตฺติเยว โหตีติ อตฺโถฯ น เน ชาติ นิวาเรติ, ทุคฺคตฺยา ครหาย วาติ สา ตถา อุกฺกฏฺฐาปิ ยํ ตฺวํ สารโต ปจฺเจสิ, ชาติ เอเต ปาปกมฺเมสุ ปทิสฺสนฺเต พฺราหฺมเณ ‘‘สมฺปราเย จ ทุคฺคตี’’ติ เอตฺถ วุตฺตปฺปการาย ทุคฺคติยา วา, ‘‘ทิฏฺเฐว ธมฺเม คารยฺหา’’ติ เอตฺถ วุตฺตปฺปการาย ครหาย วา น นิวาเรติฯ

[142] เอวํ ภควา อชฺฌายกกุเล ชาตานมฺปิ พฺราหฺมณานํ คารยฺหาทิกมฺมวเสน ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปติตภาวํ ทีเปนฺโต ทุคฺคติคมเนน จ สมฺปราเย พฺราหฺมณชาติยา อภาวํ ทีเปนฺโต ‘‘น ชจฺจา โหติ พฺราหฺมโณ, กมฺมุนา โหติ พฺราหฺมโณ’’ติ เอตมฺปิ อตฺถํ สาเธตฺวา อิทานิ ทุวิธมฺปิ อตฺถํ นิคเมนฺโต อาห, เอวํ พฺราหฺมณ –

‘‘น ชจฺจา วสโล โหติ, น ชจฺจา โหติ พฺราหฺมโณ;

กมฺมุนา วสโล โหติ, กมฺมุนา โหติ พฺราหฺมโณ’’ติฯ

เสสํ กสิภารทฺวาชสุตฺเต วุตฺตนยเมวฯ

วิเสสโต วา เอตฺถ นิกฺกุชฺชิตํ วาติอาทีนํ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา – ยถา โกจิ นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย, เอวํ มํ กมฺมวิมุขํ ชาติวาเท ปติตํ ‘‘ชาติยา พฺราหฺมณวสลภาโว โหตี’’ติ ทิฏฺฐิโต วุฏฺฐาเปนฺเตน, ยถา ปฏิจฺฉนฺนํ วิวเรยฺย, เอวํ ชาติวาทปฏิจฺฉนฺนํ กมฺมวาทํ วิวรนฺเตน, ยถา มูฬฺหสฺส มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, เอวํ พฺราหฺมณวสลภาวสฺส อสมฺภินฺนอุชุมคฺคํ อาจิกฺขนฺเตน, ยถา อนฺธกาเร วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย, เอวํ มาตงฺคาทินิทสฺสนปชฺโชตธารเณน มยฺหํ โภตา โคตเมน เอเตหิ ปริยาเยหิ ปกาสิตตฺตา อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโตติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย อคฺคิกภารทฺวาชสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. เมตฺตสุตฺตวณฺณนา

กรณียมตฺถกุสเลนาติ เมตฺตสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? หิมวนฺตปสฺสโต กิร เทวตาหิ อุพฺพาฬฺหา ภิกฺขู ภควโต สนฺติกํ สาวตฺถิํ อาคจฺฉิํสุฯ เตสํ ภควา ปริตฺตตฺถาย กมฺมฏฺฐานตฺถาย จ อิมํ สุตฺตํ อภาสิฯ อยํ ตาว สงฺเขโปฯ

อยํ ปน วิตฺถาโร – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ อุปกฏฺฐาย วสฺสูปนายิกายฯ เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา นานาเวรชฺชกา ภิกฺขู ภควโต สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ตตฺถ ตตฺถ วสฺสํ อุปคนฺตุกามา ภควนฺตํ อุปสงฺกมนฺติฯ ตตฺร สุทํ ภควา ราคจริตานํ สวิญฺญาณกาวิญฺญาณกวเสน เอกาทสวิธํ อสุภกมฺมฏฺฐานํ, โทสจริตานํ จตุพฺพิธํ เมตฺตาทิกมฺมฏฺฐานํ, โมหจริตานํ มรณสฺสติกมฺมฏฺฐานาทีนิ, วิตกฺกจริตานํ อานาปานสฺสติปถวีกสิณาทีนิ, สทฺธาจริตานํ พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺฐานาทีนิ, พุทฺธิจริตานํ จตุธาตุววตฺถนาทีนีติ อิมินา นเยน จตุราสีติสหสฺสปฺปเภทจริตานุกูลานิ กมฺมฏฺฐานานิ กเถติฯ