เอวํ อิมาย คาถาย เตสํ อพฺยามิสฺสีภาวํ ทีเปตฺวา อิทานิ อิติ ทิสฺวาปิ ‘‘สพฺเพ เนตาทิสา’’ติ ชานนฺตํ อริยสาวกํ ปสํสนฺโต อาห ‘‘กถญฺหิ ทุฏฺเฐนา’’ติฯ ตสฺส สมฺพนฺโธ – เอตเทว จ ยุตฺตํ สุตวโต อริยสาวกสฺส, ยทิทํ เอกจฺจํ ปาปํ กโรนฺตํ อิติ ทิสฺวาปิ สพฺเพ ‘‘เนตาทิสา’’ติ ชานนํฯ กิํ การณา? กถญฺหิ ทุฏฺเฐน อสมฺปทุฏฺฐํ, สุทฺธํ อสุทฺเธน สมํ กเรยฺยาติ? ตสฺสตฺโถ – กถญฺหิ สุตวา อริยสาวโก สปฺปญฺโญ, สีลวิปตฺติยา ทุฏฺเฐน มคฺคทูสินา อทุฏฺฐํ อิตรํ สมณตฺตยํ, สุทฺธํ สมณตฺตยเมวํ อปริสุทฺธกายสมาจารตาทีหิ อสุทฺเธน ปจฺฉิเมน โวหารมตฺตกสมเณน สมํ กเรยฺย สทิสนฺติ ชาเนยฺยาติฯ สุตฺตปริโยสาเน อุปาสกสฺส มคฺโค วา ผลํ วา น กถิตํฯ กงฺขามตฺตเมว หิ ตสฺส ปหีนนฺติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย จุนฺทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ปราภวสุตฺตวณฺณนา

เอวํ เม สุตนฺติ ปราภวสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? มงฺคลสุตฺตํ กิร สุตฺวา เทวานํ เอตทโหสิ – ‘‘ภควตา มงฺคลสุตฺเต สตฺตานํ วุฑฺฒิญฺจ โสตฺถิญฺจ กถยมาเนน เอกํเสน ภโว เอว กถิโต, โน ปราภโวฯ หนฺท ทานิ เยน สตฺตา ปริหายนฺติ วินสฺสนฺติ, ตํ เนสํ ปราภวมฺปิ ปุจฺฉามา’’ติฯ อถ มงฺคลสุตฺตํ กถิตทิวสโต ทุติยทิวเส ทสสหสฺสจกฺกวาเฬสุ เทวตาโย ปราภวสุตฺตํ โสตุกามา อิมสฺมิํ เอกจกฺกวาเฬ สนฺนิปติตฺวา เอกวาลคฺคโกฏิโอกาสมตฺเต ทสปิ วีสมฺปิ ติํสมฺปิ จตฺตาลีสมฺปิ ปญฺญาสมฺปิ สฏฺฐิปิ สตฺตติปิ อสีติปิ สุขุมตฺตภาเว นิมฺมินิตฺวา สพฺพเทวมารพฺรหฺมาโน สิริยา จ เตเชน จ อธิคยฺห วิโรจมานํ ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสินฺนํ ภควนฺตํ ปริวาเรตฺวา อฏฺฐํสุฯ ตโต สกฺเกน เทวานมินฺเทน อาณตฺโต อญฺญตโร เทวปุตฺโต ภควนฺตํ ปราภวปญฺหํ ปุจฺฉิฯ อถ ภควา ปุจฺฉาวเสน อิมํ สุตฺตมภาสิฯ

ตตฺถ ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติอาทิ อายสฺมตา อานนฺเทน วุตฺตํฯ ‘‘ปราภวนฺตํ ปุริส’’นฺติอาทินา นเยน เอกนฺตริกา คาถา เทวปุตฺเตน วุตฺตา, ‘‘สุวิชาโน ภวํ โหตี’’ติอาทินา นเยน เอกนฺตริกา เอว อวสานคาถา จ ภควตา วุตฺตา, ตเทตํ สพฺพมฺปิ สโมธาเนตฺวา ‘‘ปราภวสุตฺต’’นฺติ วุจฺจติฯ ตตฺถ ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ มงฺคลสุตฺตวณฺณนายํ วกฺขามฯ

[91] ปราภวนฺตํ ปุริสนฺติอาทีสุ ปน ปราภวนฺตนฺติ ปริหายนฺตํ วินสฺสนฺตํฯ ปุริสนฺติ ยํกิญฺจิ สตฺตํ ชนฺตุํฯ มยํ ปุจฺฉาม โคตมาติ เสสเทเวหิ สทฺธิํ อตฺตานํ นิทสฺเสตฺวา โอกาสํ กาเรนฺโต โส เทวปุตฺโต โคตฺเตน ภควนฺตํ อาลปติฯ ภวนฺตํ ปุฏฺฐุมาคมฺมาติ มยญฺหิ ภวนฺตํ ปุจฺฉิสฺสามาติ ตโต ตโต จกฺกวาฬา อาคตาติ อตฺโถฯ เอเตน อาทรํ ทสฺเสติฯ กิํ ปราภวโต มุขนฺติ เอวํ อาคตานํ อมฺหากํ พฺรูหิ ปราภวโต ปุริสสฺส กิํ มุขํ, กิํ ทฺวารํ, กา โยนิ, กิํ การณํ, เยน มยํ ปราภวนฺตํ ปุริสํ ชาเนยฺยามาติ อตฺโถฯ เอเตน ‘‘ปราภวนฺตํ ปุริส’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตสฺส ปราภวโต ปุริสสฺส ปราภวการณํ ปุจฺฉติฯ ปราภวการเณ หิ ญาเต เตน การณสามญฺเญน สกฺกา โย โกจิ ปราภวปุริโส ชานิตุนฺติ ฯ

[92] อถสฺส ภควา สุฏฺฐุ ปากฏีกรณตฺถํ ปฏิปกฺขํ ทสฺเสตฺวา ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เทสนาย ปราภวมุขํ ทีเปนฺโต อาห ‘‘สุวิชาโน ภว’’นฺติฯ ตสฺสตฺโถ – ยฺวายํ ภวํ วฑฺฒนฺโต อปริหายนฺโต ปุริโส, โส สุวิชาโน โหติ, สุเขน อกสิเรน อกิจฺเฉน สกฺกา วิชานิตุํฯ โยปายํ ปราภวตีติ ปราภโว, ปริหายติ วินสฺสติ, ยสฺส ตุมฺเห ปราภวโต ปุริสสฺส มุขํ มํ ปุจฺฉถ, โสปิ สุวิชาโนฯ กถํ? อยญฺหิ ธมฺมกาโม ภวํ โหติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺมํ กาเมติ, ปิเหติ, ปตฺเถติ, สุณาติ, ปฏิปชฺชติ, โส ตํ ปฏิปตฺติํ ทิสฺวา สุตฺวา จ ชานิตพฺพโต สุวิชาโน โหติฯ อิตโรปิ ธมฺมเทสฺสี ปราภโว, ตเมว ธมฺมํ เทสฺสติ, น กาเมติ, น ปิเหติ, น ปตฺเถติ, น สุณาติ, น ปฏิปชฺชติ, โส ตํ วิปฺปฏิปตฺติํ ทิสฺวา สุตฺวา จ ชานิตพฺพโต สุวิชาโน โหตีติฯ เอวเมตฺถ ภควา ปฏิปกฺขํ ทสฺเสนฺโต อตฺถโต ธมฺมกามตํ ภวโต มุขํ ทสฺเสตฺวา ธมฺมเทสฺสิตํ ปราภวโต มุขํ ทสฺเสตีติ เวทิตพฺพํฯ

[93] อถ สา เทวตา ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทมานา อาห ‘‘อิติ เหต’’นฺติฯ ตสฺสตฺโถ – อิติ หิ ยถา วุตฺโต ภควตา, ตเถว เอตํ วิชานาม, คณฺหาม, ธาเรม, ปฐโม โส ปราภโว โส ธมฺมเทสฺสิตาลกฺขโณ ปฐโม ปราภโวฯ ยานิ มยํ ปราภวมุขานิ วิชานิตุํ อาคตมฺหา, เตสุ อิทํ ตาว เอกํ ปราภวมุขนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ วิคฺคโห, ปราภวนฺติ เอเตนาติ ปราภโวฯ เกน จ ปราภวนฺติ? ยํ ปราภวโต มุขํ, การณํ, เตนฯ พฺยญฺชนมตฺเตน เอว หิ เอตฺถ นานากรณํ, อตฺถโต ปน ปราภโวติ วา ปราภวโต มุขนฺติ วา นานากรณํ นตฺถิฯ เอวเมกํ ปราภวโต มุขํ วิชานามาติ อภินนฺทิตฺวา ตโต ปรํ ญาตุกามตายาห ‘‘ทุติยํ ภควา พฺรูหิ, กิํ ปราภวโต มุข’’นฺติฯ อิโต ปรญฺจ ตติยํ จตุตฺถนฺติอาทีสุปิ อิมินาว นเยนตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[94] พฺยากรณปกฺเขปิ จ ยสฺมา เต เต สตฺตา เตหิ เตหิ ปราภวมุเขหิ สมนฺนาคตา, น เอโกเยว สพฺเพหิ, น จ สพฺเพ เอเกเนว, ตสฺมา เตสํ เตสํ ตานิ ตานิ ปราภวมุขานิ ทสฺเสตุํ ‘‘อสนฺตสฺส ปิยา โหนฺตี’’ติอาทินา นเยน ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เอว เทสนาย นานาวิธานิ ปราภวมุขานิ พฺยากาสีติ เวทิตพฺพาฯ

ตตฺรายํ สงฺเขปโต อตฺถวณฺณนา – อสนฺโต นาม ฉ สตฺถาโร, เย วา ปนญฺเญปิ อวูปสนฺเตน กายวจีมโนกมฺเมน สมนฺนาคตา, เต อสนฺโต อสฺสปิยา โหนฺติ สุนกฺขตฺตาทีนํ อเจลกโกรขตฺติยาทโย วิยฯ สนฺโต นาม พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกาฯ เย วา ปนญฺเญปิ วูปสนฺเตน กายวจีมโนกมฺเมน สมนฺนาคตา, เต สนฺเต น กุรุเต ปิยํ, อตฺตโน ปิเย อิฏฺเฐ กนฺเต มนาเป น กุรุเตติ อตฺโถฯ เวเนยฺยวเสน เหตฺถ วจนเภโท กโตติ เวทิตพฺโพฯ อถ วา สนฺเต น กุรุเตติ สนฺเต น เสวตีติ อตฺโถ, ยถา ‘‘ราชานํ เสวตี’’ติ เอตสฺมิญฺหิ อตฺเถ ราชานํ ปิยํ กุรุเตติ สทฺทวิทู มนฺเตนฺติฯ ปิยนฺติ ปิยมาโน, ตุสฺสมาโน, โมทมาโนติ อตฺโถฯ

อสตํ ธมฺโม นาม ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ, ทสากุสลกมฺมปถา วาฯ ตํ อสตํ ธมฺมํ โรเจติ, ปิเหติ, ปตฺเถติ, เสวติฯ เอวเมตาย คาถาย อสนฺตปิยตา, สนฺตอปฺปิยตา, อสทฺธมฺมโรจนญฺจาติ ติวิธํ ปราภวโต มุขํ วุตฺตํฯ เอเตน หิ สมนฺนาคโต ปุริโส ปราภวติ ปริหายติ, เนว อิธ น หุรํ วุฑฺฒิํ ปาปุณาติ, ตสฺมา ‘‘ปราภวโต มุข’’นฺติ วุจฺจติฯ วิตฺถารํ ปเนตฺถ ‘‘อเสวนา จ พาลานํ, ปณฺฑิตานญฺจ เสวนา’’ติ คาถาวณฺณนายํ วกฺขามฯ

[96] นิทฺทาสีลี นาม โย คจฺฉนฺโตปิ, นิสีทนฺโตปิ, ติฏฺฐนฺโตปิ, สยาโนปิ นิทฺทายติเยวฯ สภาสีลี นาม สงฺคณิการามตํ, ภสฺสารามตมนุยุตฺโตฯ อนุฏฺฐาตาติ วีริยเตชวิรหิโต อุฏฺฐานสีโล น โหติ, อญฺเญหิ โจทิยมาโน คหฏฺโฐ วา สมาโน คหฏฺฐกมฺมํ , ปพฺพชิโต วา ปพฺพชิตกมฺมํ อารภติฯ อลโสติ ชาติอลโส, อจฺจนฺตาภิภูโต ถิเนน ฐิตฏฺฐาเน ฐิโต เอว โหติ, นิสินฺนฏฺฐาเน นิสินฺโน เอว โหติ, อตฺตโน อุสฺสาเหน อญฺญํ อิริยาปถํ น กปฺเปติฯ อตีเต อรญฺเญ อคฺคิมฺหิ อุฏฺฐิเต อปลายนอลสา เจตฺถ นิทสฺสนํฯ อยเมตฺถ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉโท, ตโต ลามกปริจฺเฉเทนาปิ ปน อลโส อลโสตฺเวว เวทิตพฺโพฯ ธโชว รถสฺส, ธูโมว อคฺคิโน, โกโธ ปญฺญาณมสฺสาติ โกธปญฺญาโณฯ โทสจริโต ขิปฺปโกปี อรุกูปมจิตฺโต ปุคฺคโล เอวรูโป โหติฯ อิมาย คาถาย นิทฺทาสีลตา, สภาสีลตา, อนุฏฺฐานตา, อลสตา, โกธปญฺญาณตาติ ปญฺจวิธํ ปราภวมุขํ วุตฺตํฯ เอเตน หิ สมนฺนาคโต เนว คหฏฺโฐ คหฏฺฐวุฑฺฒิํ, น ปพฺพชิโต ปพฺพชิตวุฑฺฒิํ ปาปุณาติ, อญฺญทตฺถุ ปริหายติเยว ปราภวติเยว, ตสฺมา ‘‘ปราภวโต มุข’’นฺติ วุจฺจติฯ

[98] มาตาติ ชนิกา เวทิตพฺพาฯ ปิตาติ ชนโกเยวฯ ชิณฺณกํ สรีรสิถิลตายฯ คตโยพฺพนํ โยพฺพนาติกฺกเมน อาสีติกํ วา นาวุติกํ วา สยํ กมฺมานิ กาตุมสมตฺถํฯ ปหุ สนฺโตติ สมตฺโถ สมาโน สุขํ ชีวมาโนฯ น ภรตีติ น โปเสติฯ อิมาย คาถาย มาตาปิตูนํ อภรณํ, อโปสนํ, อนุปฏฺฐานํ เอกํเยว ปราภวมุขํ วุตฺตํฯ เอเตน หิ สมนฺนาคโต ยํ ตํ –

‘‘ตาย นํ ปาริจริยาย, มาตาปิตูสุ ปณฺฑิตา;

อิเธว นํ ปสํสนฺติ, เปจฺจ สคฺเค ปโมทตี’’ติฯ (อิติวุ. 106; อ. นิ. 4.63) –

มาตาปิตุภรเณ อานิสํสํ วุตฺตํฯ ตํ น ปาปุณาติ, อญฺญทตฺถุ ‘‘มาตาปิตโรปิ น ภรติ, กํ อญฺญํ ภริสฺสตี’’ติ นินฺทญฺจ วชฺชนียตญฺจ ทุคฺคติญฺจ ปาปุณนฺโต ปราภวติเยว, ตสฺมา ‘‘ปราภวโต มุข’’นฺติ วุจฺจติฯ

[100] ปาปานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมณํ, สมิตตฺตา สมณํฯ พฺราหฺมณกุลปฺปภวมฺปิ วา พฺราหฺมณํ, ปพฺพชฺชุปคตํ สมณํ, ตโต อญฺญํ วาปิ ยํกิญฺจิ ยาจนกํฯ มุสาวาเทน วญฺเจตีติ ‘‘วท, ภนฺเต, ปจฺจเยนา’’ติ ปวาเรตฺวา ยาจิโต วา ปฏิชานิตฺวา ปจฺฉา อปฺปทาเนน ตสฺส ตํ อาสํ วิสํวาเทติฯ อิมาย คาถาย พฺราหฺมณาทีนํ มุสาวาเทน วญฺจนํ เอกํเยว ปราภวมุขํ วุตฺตํฯ เอเตน หิ สมนฺนาคโต อิธ นินฺทํ, สมฺปราเย ทุคฺคติํ สุคติยมฺปิ อธิปฺปายวิปตฺติญฺจ ปาปุณาติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ทุสฺสีลสฺส สีลวิปนฺนสฺส ปาปโก กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉตี’’ติ (ที. นิ. 2.149; อ. นิ. 5.213; มหาว. 285)ฯ

ตถา –

‘‘จตูหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต เอวํ นิรเยฯ กตเมหิ จตูหิ? มุสาวาที โหตี’’ติอาทิ (อ. นิ. 4.82)ฯ

ตถา –

‘‘อิธ, สาริปุตฺต, เอกจฺโจ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา อุปสงฺกมิตฺวา ปวาเรติ, ‘วท, ภนฺเต, ปจฺจเยนา’ติ, โส เยน ปวาเรติ, ตํ น เทติฯ โส เจ ตโต จุโต อิตฺถตฺตํ อาคจฺฉติฯ โส ยํ ยเทว วณิชฺชํ ปโยเชติ, สาสฺส โหติ เฉทคามินีฯ อิธ ปน สาริปุตฺต…เป.… โส เยน ปวาเรติ, น ตํ ยถาธิปฺปายํ เทติฯ โส เจ ตโต จุโต อิตฺถตฺตํ อาคจฺฉติฯ โส ยํ ยเทว วณิชฺชํ ปโยเชติ, สาสฺส น โหติ ยถาธิปฺปายา’’ติ (อ. นิ. 4.79)ฯ

เอวมิมานิ นินฺทาทีนิ ปาปุณนฺโต ปราภวติเยว, ตสฺมา ‘‘ปราภวโต มุข’’นฺติ วุตฺตํฯ

[102] ปหูตวิตฺโตติ ปหูตชาตรูปรชตมณิรตโนฯ สหิรญฺโญติ สกหาปโณฯ สโภชโนติ อเนกสูปพฺยญฺชนโภชนสมฺปนฺโนฯ เอโก ภุญฺชติ สาทูนีติ สาทูนิ โภชนานิ อตฺตโน ปุตฺตานมฺปิ อทตฺวา ปฏิจฺฉนฺโนกาเส ภุญฺชตีติ เอโก ภุญฺชติ สาทูนิฯ อิมาย คาถาย โภชนคิทฺธตาย โภชนมจฺฉริยํ เอกํเยว ปราภวมุขํ วุตฺตํฯ เอเตน หิ สมนฺนาคโต นินฺทํ วชฺชนียํ ทุคฺคตินฺติ เอวมาทีนิ ปาปุณนฺโต ปราภวติเยว, ตสฺมา ‘‘ปราภวโต มุข’’นฺติ วุตฺตํฯ วุตฺตนเยเนว สพฺพํ สุตฺตานุสาเรน โยเชตพฺพํ, อติวิตฺถารภเยน ปน อิทานิ โยชนานยํ อทสฺเสตฺวา อตฺถมตฺตเมว ภณามฯ

[104] ชาติตฺถทฺโธ นาม โย ‘‘อหํ ชาติสมฺปนฺโน’’ติ มานํ ชเนตฺวา เตน ถทฺโธ วาตปูริตภสฺตา วิย อุทฺธุมาโต หุตฺวา น กสฺสจิ โอนมติฯ เอส นโย ธนโคตฺตตฺถทฺเธสุฯ สญฺญาติํ อติมญฺเญตีติ อตฺตโน ญาติมฺปิ ชาติยา อติมญฺญติ สกฺยา วิย วิฏฏูภํฯ ธเนนาปิ จ ‘‘กปโณ อยํ ทลิทฺโท’’ติ อติมญฺญติ, สามีจิมตฺตมฺปิ น กโรติ, ตสฺส เต ญาตโย ปราภวเมว อิจฺฉนฺติฯ อิมาย คาถาย วตฺถุโต จตุพฺพิธํ, ลกฺขณโต เอกํเยว ปราภวมุขํ วุตฺตํฯ

[106] อิตฺถิธุตฺโตติ อิตฺถีสุ สารตฺโต, ยํกิญฺจิ อตฺถิ, ตํ สพฺพมฺปิ ทตฺวา อปราปรํ อิตฺถิํ สงฺคณฺหาติฯ ตถา สพฺพมฺปิ อตฺตโน สนฺตกํ นิกฺขิปิตฺวา สุราปานปยุตฺโต สุราธุตฺโตฯ นิวตฺถสาฏกมฺปิ นิกฺขิปิตฺวา ชูตกีฬนมนุยุตฺโต อกฺขธุตฺโตฯ เอเตหิ ตีหิ ฐาเนหิ ยํกิญฺจิปิ ลทฺธํ โหติ, ตสฺส วินาสนโต ลทฺธํ ลทฺธํ วินาเสตีติ เวทิตพฺโพฯ เอวํวิโธ ปราภวติเยว, เตนสฺเสตํ อิมาย คาถาย ติวิธํ ปราภวมุขํ วุตฺตํฯ

[108] เสหิ ทาเรหีติ อตฺตโน ทาเรหิฯ

โย อตฺตโน ทาเรหิ อสนฺตุฏฺโฐ หุตฺวา เวสิยาสุ ปทุสฺสติ, ตถา ปรทาเรสุ, โส ยสฺมา เวสีนํ ธนปฺปทาเนน ปรทารเสวเนน จ ราชทณฺฑาทีหิ ปราภวติเยว, เตนสฺเสตํ อิมาย คาถาย ทุวิธํ ปราภวมุขํ วุตฺตํฯ

[110] อตีตโยพฺพโนติ โยพฺพนมติจฺจ อาสีติโก วา นาวุติโก วา หุตฺวา อาเนติ ปริคฺคณฺหาติฯ ติมฺพรุตฺถนินฺติ ติมฺพรุผลสทิสตฺถนิํ ตรุณทาริกํฯ ตสฺสา อิสฺสา น สุปตีติ ‘‘ทหราย มหลฺลเกน สทฺธิํ รติ จ สํวาโส จ อมนาโป, มา เหว โข ตรุณํ ปตฺเถยฺยา’’ติ อิสฺสาย ตํ รกฺขนฺโต น สุปติฯ โส ยสฺมา กามราเคน จ อิสฺสาย จ ฑยฺหนฺโต พหิทฺธา กมฺมนฺเต จ อปฺปโยเชนฺโต ปราภวติเยว, เตนสฺเสตํ อิมาย คาถาย อิมํ อิสฺสาย อสุปนํ เอกํเยว ปราภวมุขํ วุตฺตํฯ

[112] โสณฺฑินฺติ มจฺฉมํสาทีสุ โลลํ เคธชาติกํฯ วิกิรณินฺติ เตสํ อตฺถาย ธนํ ปํสุกํ วิย วิกิริตฺวา นาสนสีลํฯ ปุริสํ วาปิ ตาทิสนฺติ ปุริโส วาปิ โย เอวรูโป โหติ, ตํ โย อิสฺสริยสฺมิํ ฐเปติ, ลญฺฉนมุทฺทิกาทีนิ ทตฺวา ฆราวาเส กมฺมนฺเต วา วณิชฺชาทิโวหาเรสุ วา ตเทว วาวฏํ กาเรติฯ โส ยสฺมา ตสฺส โทเสน ธนกฺขยํ ปาปุณนฺโต ปราภวติเยว, เตนสฺเสตํ อิมาย คาถาย ตถาวิธสฺส อิสฺสริยสฺมิํ ฐปนํ เอกํเยว ปราภวมุขํ วุตฺตํฯ

[114] อปฺปโภโค นาม สนฺนิจิตานญฺจ โภคานํ อายมุขสฺส จ อภาวโตฯ มหาตณฺโหติ มหติยา โภคตณฺหาย สมนฺนาคโต, ยํ ลทฺธํ, เตน อสนฺตุฏฺโฐฯ ขตฺติเย ชายเต กุเลติ ขตฺติยานํ กุเล ชายติฯ โส จ รชฺชํ ปตฺถยตีติ โส เอตาย มหาตณฺหตาย อนุปาเยน อุปฺปฏิปาฏิยา อตฺตโน ทายชฺชภูตํ อลพฺภเนยฺยํ วา ปรสนฺตกํ รชฺชํ ปตฺเถติ, โส เอวํ ปตฺเถนฺโต ยสฺมา ตมฺปิ อปฺปกํ โภคํ โยธาชีวาทีนํ ทตฺวา รชฺชํ อปาปุณนฺโต ปราภวติเยว, เตนสฺเสตํ อิมาย คาถาย รชฺชปตฺถนํ เอกํเยว ปราภวมุขํ วุตฺตํฯ

[115] อิโต ปรํ ยทิ สา เทวตา ‘‘เตรสมํ ภควา พฺรูหิ…เป.… สตสหสฺสิมํ ภควา พฺรูหี’’ติ ปุจฺเฉยฺย, ตมฺปิ ภควา กเถยฺยฯ ยสฺมา ปน สา เทวตา ‘‘กิํ อิเมหิ ปุจฺฉิเตหิ, เอกเมตฺถ วุฑฺฒิกรํ นตฺถี’’ติ ตานิ ปราภวมุขานิ อสุยฺยมานา เอตฺตกมฺปิ ปุจฺฉิตฺวา วิปฺปฏิสารี หุตฺวา ตุณฺหี อโหสิ, ตสฺมา ภควา ตสฺสาสยํ วิทิตฺวา เทสนํ นิฏฺฐาเปนฺโต อิมํ คาถํ อภาสิ ‘‘เอเต ปราภเว โลเก’’ติฯ

ตตฺถ ปณฺฑิโตติ ปริวีมํสาย สมนฺนาคโตฯ สมเวกฺขิยาติ ปญฺญาจกฺขุนา อุปปริกฺขิตฺวาฯ อริโยติ น มคฺเคน, น ผเลน, อปิจ โข, ปน เอตสฺมิํ ปราภวสงฺขาเต อนเย น อิริยตีติ อริโยฯ เยน ทสฺสเนน ยาย ปญฺญาย ปราภเว ทิสฺวา วิวชฺเชติ, เตน สมฺปนฺนตฺตา ทสฺสนสมฺปนฺโนฯ ส โลกํ ภชเต สิวนฺติ โส เอวรูโป สิวํ เขมมุตฺตมมนุปทฺทวํ เทวโลกํ ภชติ, อลฺลียติ, อุปคจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติฯ เทสนาปริโยสาเน ปราภวมุขานิ สุตฺวา อุปฺปนฺนสํเวคานุรูปํ โยนิโส ปทหิตฺวา โสตาปตฺติสกทาคามิอนาคามิผลานิ ปตฺตา เทวตา คณนํ วีติวตฺตาฯ ยถาห –

‘‘มหาสมยสุตฺเต จ, อโถ มงฺคลสุตฺตเก;

สมจิตฺเต ราหุโลวาเท, ธมฺมจกฺเก ปราภเวฯ

‘‘เทวตาสมิตี ตตฺถ, อปฺปเมยฺยา อสงฺขิยา;

ธมฺมาภิสมโย เจตฺถ, คณนาโต อสงฺขิโย’’ติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย ปราภวสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. อคฺคิกภารทฺวาชสุตฺตวณฺณนา

เอวํ เม สุตนฺติ อคฺคิกภารทฺวาชสุตฺตํ, ‘‘วสลสุตฺต’’นฺติปิ วุจฺจติฯ กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ กสิภารทฺวาชสุตฺเต วุตฺตนเยน ปจฺฉาภตฺตกิจฺจาวสาเน พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต อคฺคิกภารทฺวาชํ พฺราหฺมณํ สรณสิกฺขาปทานํ อุปนิสฺสยสมฺปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘ตตฺถ มยิ คเต กถา ปวตฺติสฺสติ, ตโต กถาวสาเน ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เอส พฺราหฺมโณ สรณํ คนฺตฺวา สิกฺขาปทานิ สมาทิยิสฺสตี’’ติ ญตฺวา, ตตฺถ คนฺตฺวา, ปวตฺตาย กถาย พฺราหฺมเณน ธมฺมเทสนํ ยาจิโต อิมํ สุตฺตํ อภาสิฯ ตตฺถ ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติอาทิํ มงฺคลสุตฺตวณฺณนายํ วณฺณยิสฺสาม, ‘‘อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมย’’นฺติอาทิ กสิภารทฺวาชสุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

เตน โข ปน สมเยน อคฺคิกภารทฺวาชสฺสาติ ยํ ยํ อวุตฺตปุพฺพํ, ตํ ตเทว วณฺณยิสฺสามฯ เสยฺยถิทํ – โส หิ พฺราหฺมโณ อคฺคิํ ชุหติ ปริจรตีติ กตฺวา อคฺคิโกติ นาเมน ปากโฏ อโหสิ, ภารทฺวาโชติ โคตฺเตนฯ ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อคฺคิกภารทฺวาชสฺสา’’ติฯ นิเวสเนติ ฆเรฯ ตสฺส กิร พฺราหฺมณสฺส นิเวสนทฺวาเร อนฺตรวีถิยํ อคฺคิหุตสาลา อโหสิฯ ตโต ‘‘นิเวสนทฺวาเร’’ติ วตฺตพฺเพ ตสฺสปิ ปเทสสฺส นิเวสเนเยว ปริยาปนฺนตฺตา ‘‘นิเวสเน’’ติ วุตฺตํฯ สมีปตฺเถ วา ภุมฺมวจนํ, นิเวสนสมีเปติ อตฺโถฯ อคฺคิ ปชฺชลิโต โหตีติ อคฺคิยาธาเน ฐิโต อคฺคิ กตพฺภุทฺธรโณ สมิธาปกฺเขปํ พีชนวาตญฺจ ลภิตฺวา ชลิโต อุทฺธํ สมุคฺคตจฺจิสมากุโล โหติฯ อาหุติ ปคฺคหิตาติ สสีสํ นฺหายิตฺวา มหตา สกฺกาเรน ปายาสสปฺปิมธุผาณิตาทีนิ อภิสงฺขตานิ โหนฺตีติ อตฺโถฯ ยญฺหิ กิญฺจิ อคฺคิมฺหิ ชุหิตพฺพํ, ตํ สพฺพํ ‘‘อาหุตี’’ติ วุจฺจติฯ สปทานนฺติ อนุฆรํฯ ภควา หิ สพฺพชนานุคฺคหตฺถาย อาหารสนฺตุฏฺฐิยา จ อุจฺจนีจกุลํ อโวกฺกมฺม ปิณฺฑาย จรติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สปทานํ ปิณฺฑาย จรมาโน’’ติฯ

อถ กิมตฺถํ สพฺพาการสมฺปนฺนํ สมนฺตปาสาทิกํ ภควนฺตํ ทิสฺวา พฺราหฺมณสฺส จิตฺตํ นปฺปสีทติ? กสฺมา จ เอวํ ผรุเสน วจเนน ภควนฺตํ สมุทาจรตีติ? วุจฺจเต – อยํ กิร พฺราหฺมโณ ‘‘มงฺคลกิจฺเจสุ สมณทสฺสนํ อวมงฺคล’’นฺติ เอวํทิฏฺฐิโก, ตโต ‘‘มหาพฺรหฺมุโน ภุญฺชนเวลาย กาฬกณฺณี มุณฺฑกสมณโก มม นิเวสนํ อุปสงฺกมตี’’ติ มนฺตฺวา จิตฺตํ นปฺปสาเทสิ, อญฺญทตฺถุ โทสวสํเยว อคมาสิฯ อถ กุทฺโธ อนตฺตมโน อนตฺตมนวาจํ นิจฺฉาเรสิ ‘‘ตตฺเรว มุณฺฑกา’’ติอาทิฯ