ส สตฺตกฺขตฺตุํ ปรมํ, สนฺธาวิตฺวาน ปุคฺคโลติ โส เอวํ จตุสจฺจทสฺสาวี อริยปุคฺคโล โสตาปนฺโน สพฺพมุทินฺทฺริโย สมาโน สตฺตวารปรมํเยว ภวาทีสุ อปราปรุปฺปตฺติวเสน สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวาฯ เอกพีชี, โกลํโกโล, สตฺตกฺขตฺตุปรโมติ อินฺทฺริยานํ ติกฺขมชฺฌิมมุทุภาเวน ตโย หิ โสตาปนฺนาฯ เตสุ สพฺพมุทินฺทฺริยสฺส วเสนิทํ วุตฺตํ ‘‘ส สตฺตกฺขตฺตุํ ปรมํ, สนฺธาวิตฺวานา’’ติ ฯ ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหตีติ วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตกโร ปริโยสานกโร โหติฯ กถํ? สพฺพสํโยชนกฺขยา อนุปุพฺเพน อคฺคมคฺคํ อธิคนฺตฺวา นิรวเสสานํ สํโยชนานํ เขปนาติ อรหตฺตผเลเนว เทสนาย กูฏํ คณฺหิฯ

จตุตฺถสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. มุสาวาทสุตฺตวณฺณนา

[25] ปญฺจเม เอกธมฺมํ อตีตสฺสาติ กา อุปฺปตฺติ? ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ มหาลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชิ, ติตฺถิยานํ ปริหายิฯ เต หตลาภสกฺการา นิปฺปภา นิตฺเตชา อิสฺสาปกตา จิญฺจมาณวิกํ นาม ปริพฺพาชิกํ อุยฺโยเชสุํ – ‘‘เอหิ, ตฺวํ ภคินิ, สมณํ โคตมํ อภูเตน อพฺภาจิกฺขสฺสู’’ติฯ สา ภควนฺตํ จตุปริสมชฺเฌ ธมฺมํ เทเสนฺตํ อุปคนฺตฺวา อภูเตน อพฺภาจิกฺขิตฺวา สกฺเกนสฺสา อภูตภาเว ปกาสิเต มหาชเนน ‘‘ธี กาฬกณฺณี’’ติ วิหารโต นิกฺกฑฺฒาปิตา ปถวิยา วิวเร ทินฺเน อวีจิชาลานํ อินฺธนํ หุตฺวาว อวีจินิรเย นิพฺพตฺติ, ภิยฺโยโสมตฺตาย ติตฺถิยานํ ลาภสกฺกาโร ปริหายิฯ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, จิญฺจมาณวิกา เอวํ อุฬารคุณํ อคฺคทกฺขิเณยฺยํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ อภูเตน อกฺโกสิตฺวา มหาวินาสํ ปตฺตา’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ สา มํ อภูเตน อกฺโกสิตฺวา มหาวินาสํ ปตฺตาเยวา’’ติ มหาปทุมชาตกมฺปิ วิตฺถาเรตฺวา อุปริ ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมิสฺสา อฏฺฐุปฺปตฺติยา ‘‘เอกธมฺมํ อตีตสฺสา’’ติ อิทํ สุตฺตํ เทเสสิฯ

ตตฺถ เอกธมฺมนฺติ เอกํ วจีสจฺจสงฺขาตํ ธมฺมํฯ

อตีตสฺสาติ ยา สา อฏฺฐ อนริยโวหาเร วชฺเชตฺวา อฏฺฐสุ อริยโวหาเรสุ ปติฏฺฐาปนตฺถํ ‘‘สจฺจํ , ภเณ, นาลิก’’นฺติ อริเยหิ ฐปิตา มริยาทา, ตํ อติกฺกมิตฺวา ฐิตสฺสฯ ปุริโส เอว ปุคฺคโลติ ปุริสปุคฺคโล, ตสฺสฯ อกรณียนฺติ กาตุํ อสกฺกุเณยฺยํฯ สมฺปชานมุสาวาที หิ ปุคฺคโล กิญฺจิ ปาปกมฺมํ กตฺวา ‘‘อิทํ นาม ตยา กต’’นฺติ วุตฺเต ‘‘น มยา กต’’นฺติ มุสาวาเทเนว ปริหริสฺสติฯ เอวญฺจ ปฏิปชฺชนฺโต กิญฺจิ ปาปกมฺมํ กโรติเยว, น ตตฺถ ลชฺชติ สจฺจมริยาทาย สมติกฺกนฺตตฺตาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘กตมํ เอกธมฺมํ, ยทิทํ, ภิกฺขเว, สมฺปชานมุสาวาโท’’ติฯ

คาถายํ มุสาวาทิสฺสาติ มุสา อภูตํ อตจฺฉํ ปเรสํ วิญฺญาปนวเสน วทนสีลสฺสฯ ยสฺส ทสสุ วจเนสุ เอกมฺปิ สจฺจํ นตฺถิ, เอวรูเป วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ชนฺตุโนติ สตฺตสฺสฯ สตฺโต หิ ชายนฏฺเฐน ‘‘ชนฺตู’’ติ วุจฺจติฯ วิติณฺณปรโลกสฺสาติ วิสฺสฏฺฐปรโลกสฺสฯ อีทิโส หิ มนุสฺสสมฺปตฺติ เทวโลกสมฺปตฺติ อวสาเน นิพฺพานสมฺปตฺตีติ อิมา ติสฺโสปิ สมฺปตฺติโย น ปสฺสติฯ นตฺถิ ปาปนฺติ ตสฺส ตาทิสสฺส อิทํ นาม ปาปํ น กตฺตพฺพนฺติ นตฺถีติฯ

ปญฺจมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ทานสุตฺตวณฺณนา

[26] ฉฏฺเฐ เอวญฺเจติ เอตฺถ เอวนฺติ อุปมากาเร นิปาโต, เจติ ปริกปฺปเนฯ สตฺตาติ รูปาทีสุ สตฺตา วิสตฺตาฯ ชาเนยฺยุนฺติ พุชฺเฌยฺยุํฯ ทานสํวิภาคสฺสาติ ยาย หิ เจตนาย อนฺนาทิเทยฺยธมฺมํ สํหริตฺวา อนุกมฺปาปูชาสุ อญฺญตรวเสน ปเรสํ ทียติ, ตํ ทานํฯ ยาย ปน อตฺตนา ปริภุญฺชิตพฺพภาเวน คหิตวตฺถุสฺส เอกเทโส สํวิภชิตฺวา ทียติ, อยํ สํวิภาโคฯ วิปากนฺติ ผลํฯ ยถาหํ ชานามีติ ยถา อหํ ชานามิฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ติรจฺฉานคตสฺสปิ ทานํ ทตฺวา อตฺตภาวสเต ปวตฺตสุขวิปจฺจนวเสน สตคุณา ทกฺขิณา โหตีติ เอวมาทินา, ภิกฺขเว, เยน ปกาเรน อหํ ทานสฺส สํวิภาคสฺส จ วิปากํ กมฺมวิปากํ ญาณพเลน ปจฺจกฺขโต ชานามิ, เอวํ อิเม สตฺตา ยทิ ชาเนยฺยุนฺติฯ น อทตฺวา ภุญฺเชยฺยุนฺติ ยํ ภุญฺชิตพฺพยุตฺตกํ อตฺตโน อตฺถิ, ตโต ปเรสํ น อทตฺวา มจฺฉริยจิตฺเตน จ ตณฺหาโลภวเสน จ ภุญฺเชยฺยุํ, ทตฺวาว ภุญฺเชยฺยุํฯ น จ เนสํ มจฺเฉรมลํ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺเฐยฺยาติ อตฺตโน สมฺปตฺตีนํ ปเรหิ สาธารณภาวาสหนลกฺขณํ จิตฺตสฺส ปภสฺสรภาวทูสกานํ อุปกฺกิเลสภูตานํ กณฺหธมฺมานํ อญฺญตรํ มจฺเฉรมลํฯ อถ วา ยถาวุตฺตมจฺเฉรญฺเจว อญฺญมฺปิ ทานนฺตรายกรํ อิสฺสาโลภโทสาทิมลญฺจ เนสํ สตฺตานํ จิตฺตํ ยถา ทานเจตนา น ปวตฺตติ, น วา สุปริสุทฺธา โหติ, เอวํ ปริยาทาย ปริโต คเหตฺวา อภิภวิตฺวา น ติฏฺเฐยฺยฯ โก หิ สมฺมเทว ทานผลํ ชานนฺโต อตฺตโน จิตฺเต มจฺเฉรมลสฺส โอกาสํ ทเทยฺยฯ

โยปิ เนสํ อสฺส จริโม อาโลโปติ เนสํ สตฺตานํ โย สพฺพปจฺฉิมโก อาโลโป สิยาฯ จริมํ กพฬนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิเม สตฺตา ปกติยา ยตฺตเกหิ อาโลเปหิ สยํ ยาเปยฺยุํ, เตสุ เอกเมว อาโลปํ อตฺตโน อตฺถาย ฐเปตฺวา ตทญฺเญ สพฺเพ อาโลเป อาคตาคตานํ อตฺถิกานํ ทตฺวา โย ฐปิโต อาโลโป อสฺส, โส อิธ จริโม อาโลโป นามฯ ตโตปิ น อสํวิภชิตฺวา ภุญฺเชยฺยุํ, สเจ เนสํ ปฏิคฺคาหกา อสฺสูติ เนสํ สตฺตานํ ปฏิคฺคาหกา ยทิ สิยุํ, ตโตปิ ยถาวุตฺตจริมาโลปโตปิ สํวิภชิตฺวาว เอกเทสํ ทตฺวาว ภุญฺเชยฺยุํ, ยถาหํ ทานสํวิภาคสฺส วิปากํ ปจฺจกฺขโต ชานามิ, เอวํ ยทิ ชาเนยฺยุนฺติฯ ยสฺมา จ โขติอาทินา กมฺมผลสฺส อปฺปจฺจกฺขภาวโต เอวเมเต สตฺตา ทานสํวิภาเคสุ น ปวตฺตนฺตีติ ยถาธิปฺเปตมตฺถํ การเณน สมฺปฏิปาเทติฯ เอเตเนว เตสํ ตทญฺญปุญฺเญสุ จ อปฺปฏิปตฺติยา อปุญฺเญสุ จ ปฏิปตฺติยา การณํ ทสฺสิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

คาถาสุ ยถาวุตฺตํ มเหสินาติ มเหสินา ภควตา ‘‘ติรจฺฉานคเต ทานํ ทตฺวา สตคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา’ ติอาทินา, อิเธว วา ‘‘เอวํ เจ สตฺตา ชาเนยฺยุ’’นฺติอาทินา ยถาวุตฺตํ, ญาณจาเรน ตํ ยถาวุตฺตํ จิตฺตํ ญาตนฺติ อตฺโถฯ วิปากํ สํวิภาคสฺสาติ สํวิภาคสฺสปิ วิปากํ, โก ปน วาโท ทานสฺสฯ ยถา โหติ มหปฺผลนฺติ ยถา โส วิปาโก มหนฺตํ ผลํ โหติ, เอวํ อิเม สตฺตา ยทิ ชาเนยฺยุนฺติ สมฺพนฺโธฯ