‘‘เต ฌายิโน สาตติกา, นิจฺจํ ทฬฺหปรกฺกมา;

ผุสนฺติ ธีรา นิพฺพานํ, โยคกฺเขมํ อนุตฺตร’’นฺติฯ (ธ. ป. 21-23);

ตสฺมา ‘‘อตฺถาภิสมยา’’ติ เอตฺถ โลกุตฺตรตฺถวเสนปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ตติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อฏฺฐิปุญฺชสุตฺตวณฺณนา

[24] จตุตฺเถ เอกปุคฺคลสฺสาติ เอตฺถ ปุคฺคโลติ อยํ โวหารกถาฯ พุทฺธสฺส หิ ภควโต ทุวิธา เทสนา สมฺมุติเทสนา จ ปรมตฺถเทสนา จาติฯ ตตฺถ ‘‘ปุคฺคโล, สตฺโต, อิตฺถี, ปุริโส, ขตฺติโย, พฺราหฺมโณ, เทโว, มาโร’’ติ เอวรูปา สมฺมุติเทสนาฯ ‘‘อนิจฺจํ, ทุกฺขํ, อนตฺตา, ขนฺธา, ธาตุ, อายตนา, สติปฏฺฐานา’’ติ เอวรูปา ปรมตฺถเทสนาฯ ตตฺถ ภควา เย สมฺมุติวเสน เทสนํ สุตฺวา วิเสสมธิคนฺตุํ สมตฺถา, เนสํ สมฺมุติเทสนํ เทเสติฯ เย ปน ปรมตฺถวเสน เทสนํ สุตฺวา วิเสสมธิคนฺตุํ สมตฺถา, เตสํ ปรมตฺถเทสนํ เทเสติฯ

ตตฺถายํ อุปมา – ยถา หิ เทสภาสากุสโล ติณฺณํ เวทานํ อตฺถสํวณฺณนโก อาจริโย เย ทมิฬภาสาย วุตฺเต อตฺถํ ชานนฺติ, เตสํ ทมิฬภาสาย อาจิกฺขติฯ เย อนฺธกภาสาทีสุ อญฺญตราย, เตสํ ตาย ตาย ภาสายฯ เอวํ เต มาณวกา เฉกํ พฺยตฺตํ อาจริยมาคมฺม ขิปฺปเมว สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺติฯ ตตฺถ อาจริโย วิย พุทฺโธ ภควา, ตโย เวทา วิย กเถตพฺพภาเว ฐิตานิ ตีณิ ปิฏกานิ, เทสภาสาโกสลฺลมิว สมฺมุติปรมตฺถโกสลฺลํ, นานาเทสภาสา มาณวกา วิย สมฺมุติปรมตฺถวเสน ปฏิวิชฺฌนสมตฺถา เวเนยฺยา, อาจริยสฺส ทมิฬภาสาทิอาจิกฺขนํ วิย ภควโต สมฺมุติปรมตฺถวเสน เทสนา เวทิตพฺพาฯ อาห เจตฺถ –

‘‘ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสิ, สมฺพุทฺโธ วทตํ วโร;

สมฺมุติํ ปรมตฺถญฺจ, ตติยํ นูปลพฺภติฯ

‘‘สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติการณา;

ปรมตฺถวจนํ สจฺจํ, ธมฺมานํ ภูตการณาฯ

‘‘ตสฺมา โวหารกุสลสฺส, โลกนาถสฺส สตฺถุโน;

สมฺมุติํ โวหรนฺตสฺส, มุสาวาโท น ชายตี’’ติฯ

อปิจ อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ปุคฺคลกถํ กเถติ – หิโรตฺตปฺปทีปนตฺถํ, กมฺมสฺสกตาทีปนตฺถํ, ปจฺจตฺตปุริสการทีปนตฺถํ, , อานนฺตริยทีปนตฺถํ, พฺรหฺมวิหารทีปนตฺถํ, ปุพฺเพนิวาสทีปนตฺถํ, ทกฺขิณาวิสุทฺธิทีปนตฺถํ, โลกสมฺมุติยา อปฺปหานตฺถํ, จาติฯ ‘‘ขนฺธธาตุอายตนานิ หิริยนฺติ โอตฺตปฺปนฺตี’’ติ หิ วุตฺเต มหาชโน น ชานาติ, สมฺโมหํ อาปชฺชติ, ปฏิสตฺตุ วา โหติ – ‘‘กิมิทํ ขนฺธธาตุอายตนานิ หิริยนฺติ โอตฺตปฺปนฺติ นามา’’ติ? ‘‘อิตฺถี หิริยติ โอตฺตปฺปติ, ปุริโส, ขตฺติโย, พฺราหฺมโณ, เทโว, มาโร’’ติ ปน วุตฺเต ชานาติ, น สมฺโมหํ อาปชฺชติ, น ปฏิสตฺตุ วา โหติฯ ตสฺมา ภควา หิโรตฺตปฺปทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ

‘‘ขนฺธา กมฺมสฺสกา, ธาตุโย อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมา กมฺมสฺสกตาทีปนตฺถมฺปิ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ

‘‘เวฬุวนาทโย มหาวิหารา ขนฺเธหิ การาปิตา, ธาตูหิ อายตเนหี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโยฯ ตถา ‘‘ขนฺธา มาตรํ ชีวิตา โวโรเปนฺติ, ปิตรํ, อรหนฺตํ, รุหิรุปฺปาทกมฺมํ, สงฺฆเภทกมฺมํ กโรนฺติ, ธาตุโย อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโยฯ ‘‘ขนฺธา เมตฺตายนฺติ, ธาตุโย อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโยฯ ‘‘ขนฺธา ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺติ, ธาตุโย อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมา ภควา ปจฺจตฺตปุริสการทีปนตฺถํ อานนฺตริยทีปนตฺถํ พฺรหฺมวิหารทีปนตฺถํ ปุพฺเพนิวาสทีปนตฺถญฺจ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ

‘‘ขนฺธา ทานํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ, ธาตุโย อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ มหาชโน น ชานาติ, สมฺโมหํ อาปชฺชติ, ปฏิสตฺตุ วา โหติ ‘‘กิมิทํ ขนฺธา ธาตุโย อายตนานิ ปฏิคฺคณฺหนฺติ นามา’’ติ? ‘‘ปุคฺคลา ปฏิคฺคณฺหนฺตี’’ติ ปน วุตฺเต ชานาติ, น สมฺโมหํ อาปชฺชติ, น ปฏิสตฺตุ วา โหติฯ ตสฺมา ภควา ทกฺขิณาวิสุทฺธิทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ

โลกสมฺมุติญฺจ พุทฺธา ภควนฺโต น ปชหนฺติ, โลกสมญฺญาย โลกนิรุตฺติยา โลกาภิลาเป ฐิตาเยว ธมฺมํ เทเสนฺติฯ ตสฺมา ภควา โลกสมฺมุติยา อปฺปหานตฺถมฺปิ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ โส อิธาปิ โลกโวหารวเสน เทเสตพฺพมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอกปุคฺคลสฺสา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ เอกปุคฺคลสฺสาติ เอกสตฺตสฺสฯ กปฺปนฺติ มหากปฺปํฯ ยทิปิ อจฺจนฺตสํโยเค อิทํ อุปโยควจนํ, ยตฺถ ปน สตฺตานํ สนฺธาวนํ สํสรณํ สมฺภวติ, ตสฺส วเสน คเหตพฺพํฯ อฏฺฐิกงฺกโลติ อฏฺฐิภาโคฯ ‘‘อฏฺฐิขโล’’ติปิ ปฐนฺติ, อฏฺฐิสญฺจโยติ อตฺโถฯ อฏฺฐิปุญฺโชติ อฏฺฐิสมูโหฯ อฏฺฐิราสีติ ตสฺเสว เววจนํฯ เกจิ ปน ‘‘กฏิปฺปมาณโต เหฏฺฐา สมูโห กงฺกโล นาม, ตโต อุปริ ยาว ตาลปฺปมาณํ ปุญฺโช, ตโต อุปริ ราสี’’ติ วทนฺติฯ ตํ เตสํ มติมตฺตํฯ สพฺพเมตํ สมูหสฺเสว ปริยายวจนํ เวปุลฺลสฺเสว อุปมาภาเวน อาหฏตฺตาฯ

สเจ สํหารโก อสฺสาติ อวิปฺปกิรณวเสน สํหริตฺวา ฐเปตา โกจิ ยทิ สิยาติ ปริกปฺปนวเสน วทติฯ สมฺภตญฺจ น วินสฺเสยฺยาติ ตถา เกนจิ สมฺภตญฺจ ตํ อฏฺฐิกงฺกลํ อนฺตรธานาภาเวน ปูติภูตํ จุณฺณวิจุณฺณญฺจ อหุตฺวา สเจ น วินสฺเสยฺยาติ ปริกปฺปนวเสเนว วทติฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ภิกฺขเว, เอกสฺส สตฺตสฺส กมฺมกิเลเสหิ อปราปรุปฺปตฺติวเสน เอกํ มหากปฺปํ สนฺธาวนฺตสฺส สํสรนฺตสฺส เอวํ มหาอฏฺฐิสญฺจโย ภเวยฺย, อาโรหปริณาเหหิ ยตฺตโกยํ เวปุลฺลปพฺพโตฯ สเจ ปนสฺส โกจิ สํหริตฺวา ฐเปตา ภเวยฺย, สมฺภตญฺจ ตํ สเจ อวินสฺสนฺตํ ติฏฺเฐยฺยาติฯ อยญฺจ นโย นิพฺพุตปฺปทีเป วิย ภิชฺชนสภาเว กเฬวรนิกฺเขปรหิเต โอปปาติกตฺตภาเว สพฺเพน สพฺพํ อนฏฺฐิเก จ ขุทฺทกตฺตภาเว วชฺเชตฺวา วุตฺโตฯ เกจิ ปน ‘‘ปริกปฺปนวเสน อิมสฺส นยสฺส อาหฏตฺตา เตสมฺปิ ยทิ สิยา อฏฺฐิกงฺกโล, เตนาปิ สเหว อยํ อฏฺฐิปุญฺชปริมาโณ วุตฺโต’’ติ วทนฺติฯ อปเร ปน ‘‘นยิทเมวํ ลพฺภมานสฺเสว อฏฺฐิปุญฺชสฺส วเสน สพฺพญฺญุตญฺญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา อิมสฺส ปริมาณสฺส วุตฺตตาฯ ตสฺมา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ คเหตพฺโพ’’ติฯ

คาถาสุ มเหสินาติ มหนฺเต สีลกฺขนฺธาทโย เอสติ คเวสตีติ มเหสี, สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ ‘‘อิติ วุตฺตํ มเหสินา’’ติ จ ภควา ‘‘ทสพลสมนฺนาคโต, ภิกฺขเว, ตถาคโต’’ติอาทีสุ วิย อตฺตานํ อญฺญํ วิย กตฺวา ทสฺเสติฯ เวปุลฺโลติ ราชคหํ ปริวาเรตฺวา ฐิเตสุ ปญฺจสุ ปพฺพเตสุ วิปุลภาวโต เวปุลฺโลติ ลทฺธนาโมฯ ตโต เอว มหา, ฐิตทิสาภาควเสน อุตฺตโร คิชฺฌกูฏสฺสฯ คิริพฺพเชติ คิริพฺพชปุรนามกสฺส ราชคหสฺส สมีเปฯ

เอตฺตาวตา ภควา ‘‘เอตฺตเกนาปิ กาเลน อนุปจฺฉินฺนภวมูลสฺส อปริญฺญาตวตฺถุกสฺส ปุถุชฺชนสฺส อยมีทิสี กฏสิวฑฺฒนา’’ติ วฏฺเฏ อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เยสํ อริยสจฺจานํ อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา อนฺธปุถุชฺชนสฺส เอวํ กฏสิวฑฺฒนา, ตานิ อริยสจฺจานิ ทิฏฺฐวโต อริยปุคฺคลสฺส อยํ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยโต จ อริยสจฺจานี’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ยโตติ ยทาฯ อริยสจฺจานีติ อรณียโต อริยานิ, อวิตถภาเวน สจฺจานิ จาติ อริยสจฺจานิ, อริยภาวกรานิ วา สจฺจานิ อริยสจฺจานิ, อริเยหิ วา พุทฺธาทีหิ ปฏิวิชฺฌิตพฺพานิ สจฺจานิ อริยสจฺจานิฯ อถ วา อริยสฺส สจฺจานิ อริยสจฺจานิฯ สเทวเกน หิ โลเกน สรณนฺติ อรณียโต อริโย ภควา, เตน สยมฺภุญาเณน ทิฏฺฐตฺตา ตสฺส สจฺจานีติ อริยสจฺจานิฯ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสตีติ สมฺมา เหตุนา ญาเยน วิปสฺสนาปญฺญาสหิตาย มคฺคปญฺญาย ปริญฺญาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาภิสมยวเสน ปสฺสติฯ ทุกฺขนฺติอาทิ อริยสจฺจานํ สรูปทสฺสนํฯ ตตฺถ อเนกูปทฺทวาธิฏฺฐานตาย กุจฺฉิตภาวโต พาลชนปริกปฺปิตธุวสุภสุขตฺตวิรเหน ตุจฺฉภาวโต จ ทุกฺขํฯ ทุกฺขํ สมุปฺปชฺชติ เอเตนาติ ทุกฺขสมุปฺปาโท, ทุกฺขสมุทโยฯ ทุกฺขํ อติกฺกมติ เอเตน อารมฺมณปฺปจฺจยภูเตน, เอตฺถ วาติ ทุกฺขสฺส อติกฺกโม, นิพฺพานํฯ อารกตฺตา กิเลเสหิ อรณียโต จ อริโยฯ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนํ อฏฺฐนฺนํ องฺคานํ วเสน อฏฺฐงฺคิโกฯ มาเรนฺโต กิเลเส คจฺฉติ, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคียติ, สยํ วา นิพฺพานํ มคฺคตีติ มคฺโคฯ ตโต เอว ทุกฺขสฺส อุปสมํ นิโรธํ คจฺฉตีติ ทุกฺขูปสมคามีฯ ยโต สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสตีติ สมฺพนฺโธฯ

ส สตฺตกฺขตฺตุํ ปรมํ, สนฺธาวิตฺวาน ปุคฺคโลติ โส เอวํ จตุสจฺจทสฺสาวี อริยปุคฺคโล โสตาปนฺโน สพฺพมุทินฺทฺริโย สมาโน สตฺตวารปรมํเยว ภวาทีสุ อปราปรุปฺปตฺติวเสน สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวาฯ เอกพีชี, โกลํโกโล, สตฺตกฺขตฺตุปรโมติ อินฺทฺริยานํ ติกฺขมชฺฌิมมุทุภาเวน ตโย หิ โสตาปนฺนาฯ เตสุ สพฺพมุทินฺทฺริยสฺส วเสนิทํ วุตฺตํ ‘‘ส สตฺตกฺขตฺตุํ ปรมํ, สนฺธาวิตฺวานา’’ติ ฯ ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหตีติ วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตกโร ปริโยสานกโร โหติฯ กถํ? สพฺพสํโยชนกฺขยา อนุปุพฺเพน อคฺคมคฺคํ อธิคนฺตฺวา นิรวเสสานํ สํโยชนานํ เขปนาติ อรหตฺตผเลเนว เทสนาย กูฏํ คณฺหิฯ

จตุตฺถสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. มุสาวาทสุตฺตวณฺณนา

[25] ปญฺจเม เอกธมฺมํ อตีตสฺสาติ กา อุปฺปตฺติ? ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ มหาลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชิ, ติตฺถิยานํ ปริหายิฯ เต หตลาภสกฺการา นิปฺปภา นิตฺเตชา อิสฺสาปกตา จิญฺจมาณวิกํ นาม ปริพฺพาชิกํ อุยฺโยเชสุํ – ‘‘เอหิ, ตฺวํ ภคินิ, สมณํ โคตมํ อภูเตน อพฺภาจิกฺขสฺสู’’ติฯ สา ภควนฺตํ จตุปริสมชฺเฌ ธมฺมํ เทเสนฺตํ อุปคนฺตฺวา อภูเตน อพฺภาจิกฺขิตฺวา สกฺเกนสฺสา อภูตภาเว ปกาสิเต มหาชเนน ‘‘ธี กาฬกณฺณี’’ติ วิหารโต นิกฺกฑฺฒาปิตา ปถวิยา วิวเร ทินฺเน อวีจิชาลานํ อินฺธนํ หุตฺวาว อวีจินิรเย นิพฺพตฺติ, ภิยฺโยโสมตฺตาย ติตฺถิยานํ ลาภสกฺกาโร ปริหายิฯ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, จิญฺจมาณวิกา เอวํ อุฬารคุณํ อคฺคทกฺขิเณยฺยํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ อภูเตน อกฺโกสิตฺวา มหาวินาสํ ปตฺตา’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ สา มํ อภูเตน อกฺโกสิตฺวา มหาวินาสํ ปตฺตาเยวา’’ติ มหาปทุมชาตกมฺปิ วิตฺถาเรตฺวา อุปริ ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมิสฺสา อฏฺฐุปฺปตฺติยา ‘‘เอกธมฺมํ อตีตสฺสา’’ติ อิทํ สุตฺตํ เทเสสิฯ

ตตฺถ เอกธมฺมนฺติ เอกํ วจีสจฺจสงฺขาตํ ธมฺมํฯ