เมนู

เจโตสมถสามีจินฺติ จิตฺตสํกิเลสานํ อจฺจนฺตวูปสมนโต เจโตสมถสงฺขาตสฺส อริยมคฺคสฺส อนุจฺฉวิกปฏิปทํ ญาณทสฺสนวิสุทฺธิํฯ สิกฺขมานนฺติ ปฏิปชฺชมานํ ภาเวนฺตํ ญาณปรมฺปรํ นิพฺพตฺเตนฺตํฯ สทาติ สพฺพกาลํ, รตฺติญฺเจว ทิวา จฯ สตนฺติ จตุสมฺปชญฺเญน สมนฺนาคตาย สติยา สโตการิํฯ สตตํ ปหิตตฺโตติ สพฺพกาลํ ปหิตตฺโต นิพฺพานํ ปฏิเปสิตตฺโตติ ตถาวิธํ ภิกฺขุํ พุทฺธาทโย อริยา อาหุ อาจิกฺขนฺติ กเถนฺติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

ทฺวาทสมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13. โลกสุตฺตวณฺณนา

[112] เตรสเม โลโกติ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโก, อตฺถโต ปุริมํ อริยสจฺจทฺวยํ อิธ ปน ทุกฺขํ อริยสจฺจํ เวทิตพฺพํฯ สฺวายํ สตฺตโลโก, สงฺขารโลโก, โอกาสโลโกติ วิภาคโต สรูปโต จ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ อปิจ ขนฺธโลกาทิวเสน จ อเนกวิโธ โลโกฯ ยถาห –

‘‘โลโกติ ขนฺธโลโก, ธาตุโลโก, อายตนโลโก, วิปตฺติภวโลโก, วิปตฺติสมฺภวโลโก, สมฺปตฺติภวโลโก, สมฺปตฺติสมฺภวโลโก, เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อหารฏฺฐิติกา, ทฺเว โลกา นามญฺจ รูปญฺจ, ตโย โลกา ติสฺโส เวทนา, จตฺตาโร โลกา จตฺตาโร อาหารา, ปญฺจ โลกา ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา, ฉ โลกา ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, สตฺต โลกา สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโย, อฏฺฐ โลกา อฏฺฐ โลกธมฺมา, นว โลกา นว สตฺตาวาสา, ทส โลกา ทสายตนานิ, ทฺวาทส โลกา ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺฐารส โลกา อฏฺฐารส ธาตุโย’’ติ (มหานิ. 3; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 2)ฯ

เอวมเนกธา วิภตฺโตปิ โลโก ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ เอว สงฺคหํ สโมสรณํ คจฺฉติ, อุปาทานกฺขนฺธา จ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ชาติปิ ทุกฺขา …เป.… สํขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาปิ ทุกฺขาติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อตฺถโต ปุริมํ อริยสจฺจทฺวยํ, อิธ ปน ทุกฺขํ อริยสจฺจํ เวทิตพฺพ’’นฺติฯ นนุ จ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺโฐ อวิเสเสน ปญฺจสุ ขนฺเธสุ สมฺภวตีติ? สจฺจํ สมฺภวติฯ ยํ ปน น ลุชฺชตีติ คหิตํ, ตํ ตถา น โหติ, เอกํเสเนว ลุชฺชติ ปลุชฺชตีติ โส โลโกติ อุปาทานกฺขนฺเธสฺเวว โลกสทฺโท นิรูฬฺโหติ เวทิตพฺโพฯ ตสฺมา โลโกติ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ เอวฯ

ยทิปิ ตถาคต-สทฺทสฺส เหฏฺฐา ตถาคตสุตฺเต นานานเยหิ วิตฺถารโต อตฺโถ วิภตฺโต, ตถาปิ ปาฬิยา อตฺถสํวณฺณนามุเขน อยมตฺถวิภาวนา – อภิสมฺพุทฺโธติ ‘‘อภิญฺเญยฺยโต ปริญฺเญยฺยโต’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตวิภาเคน วา อวิเสสโต ตาว อาสยานุสยจริยาธิมุตฺติอาทิเภทโต กุสลากุสลาทิวิภาคโต วฏฺฏปฺปมาณสณฺฐานาทิเภทโต, วิเสสโต วา ปน ‘‘อยํ สสฺสตาสโย, อยํ อุจฺเฉทาสโย’’ติอาทินา ‘‘กกฺขฬลกฺขณา ปถวีธาตุ, ปคฺฆรณลกฺขณา อาโปธาตู’’ติอาทินา จ อภิวิสิฏฺเฐน สยมฺภุญาเณน สมฺมา อวิปรีตํ โย โย อตฺโถ ยถา ยถา พุชฺฌิตพฺโพ, ตถา ตถา พุทฺโธ ญาโต อตฺตปจฺจกฺโข กโตติ อภิสมฺพุทฺโธฯ

โลกสฺมาติ ยถาวุตฺตโลกโตฯ วิสํยุตฺโตติ วิสํสฏฺโฐ, ตปฺปฏิพทฺธานํ สพฺเพสํ สํโยชนานํ สมฺมเทว สมุจฺฉินฺนตฺตา ตโต วิปฺปมุตฺโตติ อตฺโถฯ โลกสมุทโยติ สุตฺตนฺตนเยน ตณฺหา, อภิธมฺมนเยน ปน อภิสงฺขาเรหิ สทฺธิํ ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํฯ ปหีโนติ โพธิมณฺเฑ อรหตฺตมคฺคญาเณน สมุจฺเฉทปฺปหานวเสน สวาสนํ ปหีโนฯ โลกนิโรโธติ นิพฺพานํฯ สจฺฉิกโตติ อตฺตปจฺจกฺโข กโตฯ โลกนิโรธคามินี ปฏิปทาติ สีลาทิกฺขนฺธตฺตยสงฺคโห อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคฯ โส หิ โลกนิโรธํ นิพฺพานํ คจฺฉติ อธิคจฺฉติ, ตทตฺถํ อริเยหิ ปฏิปชฺชียติ จาติ โลกนิโรธคามินี ปฏิปทาติ วุจฺจติฯ

เอตฺตาวตา ตถานิ อภิสมฺพุทฺโธ ยาถาวโต คโตติ ตถาคโตติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติฯ จตฺตาริ หิ อริยสจฺจานิ ตถานิ นามฯ ยถาห –

‘‘จตฺตาริมานิ , ภิกฺขเว, ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิฯ กตมานิ จตฺตาริ? อิทํ ทุกฺขนฺติ, ภิกฺขเว, ตถเมตํ อวิตถเมตํ, อนญฺญถเมต’’นฺติ (สํ. นิ. 5.1090) วิตฺถาโรฯ

อปิจ ตถาย คโตติ ตถาคโต, ตถํ คโตติ ตถาคโต , คโตติ จ อวคโต อตีโต ปตฺโต ปฏิปนฺโนติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา ภควา สกลโลกํ ตีรณปริญฺญาย ตถาย อวิปรีตาย คโต อวคโต, ตสฺมา โลโก ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโตฯ โลกสมุทยํ ปหานปริญฺญาย ตถาย คโต อตีโตติ ตถาคโตฯ โลกนิโรธํ สจฺฉิกิริยาย ตถาย คโต ปตฺโตติ ตถาคโตฯ โลกนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ตถํ อวิปรีตํ คโต ปฏิปนฺโนติ ตถาคโตติฯ เอวํ อิมิสฺสา ปาฬิยา ภควโต ตถาคตภาวทีปนวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อิติ ภควา จตุสจฺจาภิสมฺโพธนวเสน อตฺตโน ตถาคตภาวํ ปกาเสตฺวา อิทานิ ตตฺถ ทิฏฺฐาทิอภิสมฺโพธิวเสนปิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ, ภิกฺขเว’’ติอาทิมาหฯ องฺคุตฺตรฏฺฐกถายํ (อ. นิ. อฏฺฐ. 2.4.23) ปน ‘‘จตูหิ สจฺเจหิ อตฺตโน พุทฺธภาวํ กเถตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตํ ตถาคตสทฺท-พุทฺธสทฺทานํ อตฺถโต นินฺนานากรณตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ตถา เจว หิ ปาฬิ ปวตฺตาติฯ ตตฺถ ทิฏฺฐนฺติ รูปายตนํฯ สุตนฺติ สทฺทายตนํฯ มุตนฺติ ปตฺวา คเหตพฺพโต คนฺธายตนํ, รสายตนํ, โผฏฺฐพฺพายตนญฺจฯ วิญฺญาตนฺติ สุขทุกฺขาทิธมฺมารมฺมณํฯ ปตฺตนฺติ ปริเยสิตฺวา วา อปริเยสิตฺวา วา ปตฺตํฯ ปริเยสิตนฺติ ปตฺตํ วา อปฺปตฺตํ วา ปริเยสิตํฯ อนุวิจริตํ มนสาติ จิตฺเตน อนุสญฺจริตํฯ กสฺส ปน อนุวิจริตํ มนสาติ? สเทวกสฺส…เป.… สเทวมนุสฺสายาติ สมฺพนฺธนียํฯ ตตฺถ สห เทเวหีติ สเทวโก, ตสฺส สเทวกสฺสฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ

สเทวกวจเนน เจตฺถ ปญฺจกามาวจรเทวคฺคหณํ เวทิตพฺพํ, สมารกวจเนน ฉฏฺฐกามาวจรเทวคฺคหณํ, สพฺรหฺมกวจเนน พฺรหฺมกายิกาทิพฺรหฺมคฺคหณํ, สสฺสมณพฺราหฺมณิวจเนน สาสนสฺส ปจฺจตฺถิกสมณพฺราหฺมณคฺคหณญฺเจว สมิตปาปพาหิตปาปสมณพฺราหฺมณคฺคหณญฺจ, ปชาวจเนน สตฺตโลกคฺคหณํ , สเทวมนุสฺสวจเนน สมฺมุติเทวอวเสสมนุสฺสคฺคหณํฯ เอวเมตฺถ ตีหิ ปเทหิ เทวมารพฺรหฺเมหิ สทฺธิํ สตฺตโลโก, ทฺวีหิ ปชาวเสน สตฺตโลโก คหิโตติ เวทิตพฺโพฯ

อปโร นโย – สเทวกคฺคหเณน อรูปาวจรเทวโลโก คหิโต, สมารกวจเนน ฉกามาวจรเทวโลโก, สพฺรหฺมกวจเนน รูปีพฺรหฺมโลโก, สสฺสมณพฺราหฺมณาทิวจเนน สมฺมุติเทเวหิ สห อวเสสสตฺตโลโก คหิโตฯ อปิเจตฺถ สเทวกวจเนน อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทโต สพฺพโลกวิสยสฺส ภควโต อภิสมฺพุทฺธภาเว ปกาสิเต เยสเมวํ สิยา ‘‘มาโร นาม มหานุภาโว ฉกามาวจริสฺสโร วสวตฺตี, พฺรหฺมา ปน ตโตปิ มหานุภาวตโร ทสหิ องฺคุลีหิ ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ อาโลกํ ผรติ, อุตฺตมชฺฌานสมาปตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทติฯ ปุถู จ สมณพฺราหฺมณา อิทฺธิมนฺโต ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุโน มหานุภาวา สํวิชฺชนฺติฯ อยญฺจ สตฺตกาโย อนนฺโต อปริมาโณ, กิเมเตสํ สพฺเพสํเยว วิสโย อนวเสสโต ภควตา อภิสมฺพุทฺโธ’’ติ? เตสํ วิมติํ วิธเมนฺโต ภควา ‘‘สเทวกสฺส โลกสฺสา’’ติอาทิมาหฯ

โปราณา ปนาหุ – ‘‘สเทวกสฺสา’’ติ เทวตาหิ สทฺธิํ อวเสสโลกํ ปริยาทิยติ, ‘‘สมารกสฺสา’’ติ มาเรน สทฺธิํ อวเสสโลกํ, ‘‘สพฺรหฺมกสฺสา’’ติ พฺรหฺเมหิ สทฺธิํ อวเสสโลกํฯ เอวํ สพฺเพปิ ติภวูปเค สตฺเต ตีสุ ปเทสุ ปกฺขิปิตฺวา ปุน ทฺวีหิ ปเทหิ ปริยาทิยนฺโต ‘‘สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสายา’’ติ อาหฯ เอวํ ปญฺจหิปิ ปเทหิ ขนฺธตฺตยปริจฺฉินฺเน สพฺพสตฺเต ปริยาทิยติฯ

ยสฺมา ตํ ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธนฺติ อิมินา อิทํ ทสฺเสติ – ยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อิมสฺส สเทวกสฺส โลกสฺส ‘‘นีลํ ปีตก’’นฺติอาทิ รูปารมฺมณํ จกฺขุทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉติ, ตํ สพฺพํ ‘‘อยํ สตฺโต อิมสฺมิํ ขเณ อิมํ นาม รูปารมฺมณํ ทิสฺวา สุมโน วา ทุมฺมโน วา มชฺฌตฺโต วา ชาโต’’ติ ตถาคตสฺส เอวํ อภิสมฺพุทฺธํฯ

ตถา ยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อิมสฺส สเทวกสฺส โลกสฺส ‘‘เภริสทฺโท มุทิงฺคสทฺโท’’ติอาทิ สทฺทารมฺมณํ โสตทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉติ, ‘‘มูลคนฺโธ ตจคนฺโธ’’ติอาทิ คนฺธารมฺมณํ ฆานทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติ, ‘‘มูลรโส ขนฺธรโส’’ติอาทิ รสารมฺมณํ ชิวฺหาทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติ , ‘‘กกฺขฬํ มุทุก’’นฺติอาทิ ปถวีธาตุเตโชธาตุวาโยธาตุเภทํ โผฏฺฐพฺพารมฺมณํ กายทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติ , ‘‘อยํ สตฺโต อิมสฺมิํ ขเณ อิมํ นาม โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา สุมโน วา ทุมฺมโน วา มชฺฌตฺโต วา ชาโต’’ติ สพฺพํ ตํ ตถาคตสฺส เอวํ อภิสมฺพุทฺธํฯ

ตถา ยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อิมสฺส สเทวกสฺส โลกสฺส สุขาทิเภทํ ธมฺมารมฺมณํ มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติ, ‘‘อยํ สตฺโต อิมสฺมิํ ขเณ อิมํ นาม ธมฺมารมฺมณํ ชานิตฺวา สุมโน วา ทุมฺมโน วา มชฺฌตฺโต วา ชาโต’’ติ สพฺพํ ตํ ตถาคตสฺส เอวํ อภิสมฺพุทฺธํฯ เอวํ ยํ อิมสฺส สเทวกสฺส โลกสฺส ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ, ตํ ตถาคเตน อทิฏฺฐํ วา อสุตํ วา อมุตํ วา อวิญฺญาตํ วา นตฺถิฯ อิมสฺส ปน มหาชนสฺส ปริเยสิตฺวา อปฺปตฺตมฺปิ อตฺถิ, อปริเยสิตฺวา อปฺปตฺตมฺปิ อตฺถิ, ปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปิ อตฺถิ, อปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปิ อตฺถิฯ สพฺพมฺปิ ตถาคตสฺส อปฺปตฺตํ นาม นตฺถิ ญาเณน อสจฺฉิกตํฯ ตโต เอว ยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ จกฺขุทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉนฺตํ รูปารมฺมณํ นาม อตฺถิ, ตํ ภควา สพฺพํ สพฺพากาเรน ชานาติ ปสฺสติฯ เอวํ ชานตา ปสฺสตา จาเนน ตํ อิฏฺฐานิฏฺฐาทิวเสน วา ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาเตสุ ลพฺภมานปทวเสน วา ‘‘กตมํ ตํ รูปํ รูปายตนํ? ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณนิภา สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ นีลํ ปีตก’’นฺติอาทินา (ธ. ส. 617) นเยน อเนเกหิ นาเมหิ เตรสหิ วาเรหิ ทฺเวปญฺญาสาย นเยหิ วิภชฺชมานํ ตเถว โหติ, วิตถํ นตฺถิฯ เอส นโย โสตทฺวาราทีสุปิ อาปาถมาคจฺฉนฺเตสุ สทฺทาทีสุฯ

ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจตีติ ยํ ยถา โลเกน คตํ, ตสฺส ตเถว คตตฺตา ตถาคโตติ วุจฺจติฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘อภิสมฺพุทฺธ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ ตถาคตสทฺเทน สมานตฺถํฯ อิมินา ตถาทสฺสิภาวโต ตถาคโตติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ ธมฺมเสนาปตินา –

‘‘น ตสฺส อทฺทิฏฺฐมิธตฺถิ กิญฺจิ,

อโถ อวิญฺญาตมชานิตพฺพํ;

สพฺพํ อภิญฺญาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ,

ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขู’’ติฯ (มหานิ. 156; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 85; ปฏิ. ม. 1.121);

สุตฺตนฺเตปิ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘ยํ , ภิกฺขเว, สเทวกสฺส โลกสฺส…เป.… สเทวมนุสฺสาย ปชาย ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตมหํ ชานามิ, ตมหํ อพฺภญฺญาสิํ, ตํ ตถาคตสฺส วิทิตํ, ตํ ตถาคโต น อุปฏฺฐาสี’’ติ (อ. นิ. 4.24)ฯ

ยญฺจ, ภิกฺขเว, รตฺติํ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุชฺฌตีติ ยสฺสญฺจ วิสาขปุณฺณมรตฺติยํ ตถา อาคตาทิอตฺเถน ตถาคโต ภควา โพธิมณฺเฑ อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺโน ติณฺณํ มารานํ มตฺถกํ มทฺทิตฺวา อุตฺตริตราภาวโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อาสวกฺขยญาเณน สทฺธิํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อธิคจฺฉติฯ ยญฺจ รตฺติํ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายตีติ ยสฺสญฺจ วิสาขปุณฺณมรตฺติยํเยว กุสินารายํ อุปวตฺตเน มลฺลานํ สาลวเน ยมกสาลานมนฺตเร อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติฯ ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเรติ อิมาสํ ทฺวินฺนํ สอุปาทิเสสอนุปาทิเสสนิพฺพานธาตูนํ เวมชฺเฌ ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสปริมาเณ กาเล ปฐมโพธิยมฺปิ, มชฺฌิมโพธิยมฺปิ, ปจฺฉิมโพธิยมฺปิ ยํ สุตฺตเคยฺยาทิปฺปเภทํ ธมฺมํ ภาสติ นิทฺทิสนวเสน, ลปติ อุทฺธิสนวเสน, นิทฺทิสติ ปฏินิทฺทิสนวเสนฯ สพฺพํ ตํ ตเถว โหตีติ ตํ เอตฺถนฺตเร เทสิตํ สพฺพํ สุตฺตเคยฺยาทินวงฺคํ พุทฺธวจนํ อตฺถโต พฺยญฺชนโต จ อนุปวชฺชํ อนูนํ อนธิกํ สพฺพาการปริปุณฺณํ ราคมทนิมฺมทนํ…เป.… โมหมทนิมฺมทนํ, นตฺถิ ตตฺถ วาลคฺคมตฺตมฺปิ อวกฺขลิตํ, เอกมุทฺทิกาย ลญฺฉิตํ วิย เอกนาฬิยา มิตํ วิย เอกตุลาย ตุลิตํ วิย จ ตํ ตเถว โหติ ยสฺสตฺถาย ภาสิตํ, เอกนฺเตเนว ตสฺส สาธนโต, โน อญฺญถาฯ ตสฺมา ตถํ, อวิตถํ, อนญฺญถํฯ เอเตน ตถาวาทิตาย ตถาคโตติ ทสฺเสติฯ คทอตฺโถ อยํ คตสทฺโท ทการสฺส ตการํ กตฺวา, ตสฺมา ตถํ คทตีติ ตถาคโตติ อตฺโถฯ อถ วา อาคทนํ อาคโท, วจนนฺติ อตฺโถฯ ตโถ อวิปรีโต อาคโท ยสฺสาติ ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เอวเมตฺถ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ

ยถาวาที ตถาการีติ เย ธมฺเม ภควา ‘‘อิเม ธมฺมา อกุสลา สาวชฺชา วิญฺญุครหิตา สมตฺตา สมาทินฺนา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺตี’’ติ ปเรสํ ธมฺมํ เทเสนฺโต วทติ, เต ธมฺเม เอกนฺเตเนว สยํ ปหาสิฯ เย ปน ธมฺเม ภควา ‘‘อิเม ธมฺมา กุสลา อนวชฺชา วิญฺญุปฺปสตฺถา สมตฺตา สมาทินฺนา หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺตี’’ติ วทติ, เต ธมฺเม เอกนฺเตเนว สยํ อุปสมฺปชฺช วิหาสิฯ ตสฺมา ยถาวาที ภควา, ตถาการีติ เวทิตพฺโพฯ ยถาการี ตถาวาทีติ สมฺมเทว สีลาทิปริปูรณวเสน สมฺมา ปฏิปนฺโน สยํ ยถาการี ภควา, ตเถว ธมฺมเทสนาย ปเรสํ ตตฺถ ปติฏฺฐาปนวเสน ตถาวาทีฯ ภควโต หิ วาจาย กาโย อนุโลเมติ, กายสฺสปิ วาจาฯ ตสฺมา ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที จ โหติฯ เอวํภูตสฺส จสฺส ยถา วาจา, กาโยปิ ตถา คโต ปวตฺโตฯ ยถา จ กาโย, วาจาปิ ตถา คตา ปวตฺตาติ อตฺโถฯ

อภิภู อนภิภูโตติ อุปริ ภวคฺคํ เหฏฺฐา อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กตฺวา ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ ภควา สพฺพสตฺเต อภิภวติ สีเลนปิ สมาธินาปิ ปญฺญายปิ วิมุตฺติยาปิ วิมุตฺติญาณทสฺสเนนปิ, น ตสฺส ตุลา วา ปมาณํ วา อตฺถิ, อสโม อสมสโม อปฺปฏิโม อปฺปฏิภาโค อปฺปฏิปุคฺคโล อตุโล อปฺปเมยฺโย อนุตฺตโร ธมฺมราชา เทวานํ อติเทโว สกฺกานํ อติสกฺโก พฺรหฺมานํ อติพฺรหฺมาฯ ตโต เอว สยํ น เกนจิ อภิภูโตติ อนภิภูโตฯ อญฺญทตฺถูติ เอกํสตฺเถ นิปาโตฯ ยญฺหิ กิญฺจิ เนยฺยํ นาม, สพฺพํ ตํ หตฺถตเล อามลกํ วิย ปสฺสตีติ ทโสฯ อวิปรีตํ อาสยาทิอวโพเธน หิตูปสํหาราทินา จ สตฺเต, ภาวญฺญถตฺตูปนยวเสน สงฺขาเร สพฺพากาเรน สุจิณฺณวสิตาย สมาปตฺติโย จิตฺตญฺจ วเส วตฺเตตีติ วสวตฺตีฯ เอตฺตาวตา อภิภวนฏฺเฐน ภควา อตฺตโน ตถาคตภาวํ ทสฺเสติฯ

ตตฺเรวํ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา – อคโท วิย อคโทฯ โก ปเนส? เทสนาวิลาโส เจว ปุญฺญุสฺสโย จฯ เตเนว เหส มหานุภาโว ภิสกฺโก วิย ทิพฺพาคเทน สปฺเป, สพฺเพ ปรปฺปวาทิโน สเทวกญฺจ โลกํ อภิภวติฯ

อิติ สพฺพโลกาภิภวเน ตโถ อวิปรีโต เทสนาวิลาโส เจว ปุญฺญุสฺสโย จ อคโท อสฺสาติ ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เวทิตพฺโพฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สเทวเก, ภิกฺขเว, โลเก…เป.… วสวตฺตี, ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจตี’’ติฯ

คาถาสุ สพฺพโลกํ อภิญฺญายาติ เตธาตุกโลกสนฺนิวาสํ ชานิตฺวาฯ สพฺพโลเก ยถาตถนฺติ ตสฺมิํ เตธาตุกโลกสนฺนิวาเส ยํกิญฺจิ เนยฺยํ, ตํ สพฺพํ ยถาตถํ อวิปรีตํ ชานิตฺวาฯ สพฺพโลกวิสํยุตฺโตติ จตุนฺนํ โยคานํ อนวเสสปฺปหาเนน สพฺเพนปิ โลเกน วิสํยุตฺโต วิปฺปมุตฺโตฯ อนูปโยติ สพฺพสฺมิมฺปิ โลเก ตณฺหาทิฏฺฐิอุปเยหิ อนูปโย เตหิ อุปเยหิ วิรหิโตฯ

สพฺพาภิภูติ รูปาทีนิ สพฺพารมฺมณานิ, สพฺพํ สงฺขารคตํ, สพฺเพปิ มาเร อภิภวิตฺวา ฐิโตฯ ธีโรติ ธิติสมฺปนฺโนฯ สพฺพคนฺถปฺปโมจโนติ สพฺเพ อภิชฺฌากายคนฺถาทิเก โมเจตฺวา ฐิโต เวเนยฺยสนฺตาเนปิ อตฺตโน เทสนาวิลาเสน เตสํ ปโมจนโต สพฺพคนฺถปฺปโมจโนฯ ผุฏฺฐาสฺสาติ ผุฏฺฐา อสฺสฯ กรณตฺเถ อิทํ สามิวจนํ, ผุฏฺฐา อเนนาติ อตฺโถฯ ปรมา สนฺตีติ นิพฺพานํฯ ตญฺหิ เตน ญาณผุสเนน ผุฏฺฐํฯ เตเนวาห ‘‘นิพฺพานํ อกุโตภย’’นฺติฯ อถ วา ปรมา สนฺตีติ อุตฺตมา สนฺติฯ กตรา สาติ? นิพฺพานํฯ ยสฺมา ปน นิพฺพาเน กุโตจิ ภยํ นตฺถิ, ตสฺมา ตํ อกุโตภยนฺติ วุจฺจติฯ

อนีโฆติ นิทฺทุกฺโขฯ สพฺพกมฺมกฺขยํ ปตฺโตติ สพฺเพสํ กมฺมานํ ขยํ ปริโยสานํ อจฺจนฺตาภาวํ ปตฺโตฯ วิมุตฺโต อุปธิสงฺขเยติ อุปธิสงฺขยสงฺขาเต นิพฺพาเน ตทารมฺมณาย ผลวิมุตฺติยา วิมุตฺโตฯ เอส โสติ เอโส โสฯ สีโห อนุตฺตโรติ ปริสฺสยานํ สหนฏฺเฐน, กิเลสานํ หนนฏฺเฐน จ, ตถาคโต อนุตฺตโร สีโห นามฯ พฺรหฺมนฺติ เสฏฺฐํฯ จกฺกนฺติ ธมฺมจกฺกํฯ ปวตฺตยีติ ติปริวฏฺฏํ ทฺวาทสาการํ ปวตฺเตสิฯ

อิตีติ เอวํ ตถาคตสฺส คุเณ ชานิตฺวาฯ สงฺคมฺมาติ สมาคนฺตฺวาฯ ตํ นมสฺสนฺตีติ ตํ ตถาคตํ เต สรณํ คตา เทวมนุสฺสา นมสฺสนฺติฯ มหนฺเตหิ สีลาทิคุเณหิ สมนฺนาคตตฺตา มหนฺตํ, จตุเวสารชฺชโยเคน วีตสารทํฯ อิทานิ ยํ วทนฺตา เต นมสฺสนฺติ, ตํ ทสฺเสตุํ ทนฺโตติอาทิ วุตฺตํฯ ตํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

อิติ อิมสฺมิํ จตุกฺกนิปาเต ฉฏฺเฐ สตฺตเม จ สุตฺเต วฏฺฏํ กถิตํ, ปฐมทุติยตติยทฺวาทสมเตรสเมสุ วิวฏฺฏํ กถิตํ, เสเสสุ วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เตรสมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ ปรมตฺถทีปนิยา

ขุทฺทกนิกาย-อฏฺฐกถาย

อิติวุตฺตกสฺส จตุกฺกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิคมนกถา

เอตฺตาวตา จ –

ธมฺมิสฺสเรน ชคโต, ธมฺมาโลกวิธายินา;

ธมฺมานํ โพธเนยฺยานํ, ชานตา เทสนาวิธิํฯ

ตํ ตํ นิทานมาคมฺม, สพฺพโลกหิเตสินา;

เอกกาทิปฺปเภเทน, เทสิตานิ มเหสินาฯ

ทสุตฺตรสตํ ทฺเว จ, สุตฺตานิ อิติวุตฺตกํ;

อิติวุตฺตปฺปเภเทน, สงฺคายิํสุ มเหสโยฯ

ฉฬภิญฺญา วสิปฺปตฺตา, ปภินฺนปฏิสมฺภิทา;

ยํ ตํ สาสนโธรยฺหา, ธมฺมสงฺคาหกา ปุเรฯ

ตสฺส อตฺถํ ปกาเสตุํ, โปราณฏฺฐกถานยํ;

นิสฺสาย ยา สมารทฺธา, อตฺถสํวณฺณนา มยาฯ

สา ตตฺถ ปรมตฺถานํ, สุตฺตนฺเตสุ ยถารหํ;

ปกาสนา ปรมตฺถ-ทีปนี นาม นามโตฯ

สมฺปตฺตา ปรินิฏฺฐานํ, อนากุลวินิจฺฉยา;

อฏฺฐตฺติํสปฺปมาณาย, ปาฬิยา ภาณวารโตฯ

อิติ ตํ สงฺขโรนฺเตน, ยํ ตํ อธิคตํ มยา;

ปุญฺญํ ตสฺสานุภาเวน, โลกนาถสฺส สาสนํฯ

โอคาเหตฺวา วิสุทฺธาย, สีลาทิปฏิปตฺติยา;

สพฺเพปิ ปาณิโน โหนฺตุ, วิมุตฺติรสภาคิโนฯ