ตตฺถ ยาว อรหตฺตมคฺคา วิรูหนฺติ นาม, อรหตฺตผเล ปน สมฺปตฺเต วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปนฺนา นามฯ คาถา สุวิญฺเญยฺยา เอวฯ

นวมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. นทีโสตสุตฺตวณฺณนา

[109] ทสเม เสยฺยถาปีติ โอปมฺมทสฺสนตฺเถ นิปาโต, ยถา นามาติ อตฺโถฯ นทิยา โสเตน โอวุยฺเหยฺยาติ สีฆโสตาย หารหารินิยา นทิยา อุทกเวเคน เหฏฺฐโต วุยฺเหยฺย อโธ หริเยถฯ ปิยรูปสาตรูเปนาติ ปิยสภาเวน สาตสภาเวน จ การณภูเตน, ตสฺสํ นทิยํ ตสฺสา วา ปรตีเร มณิสุวณฺณาทิ อญฺญํ วา ปิยวตฺถุ วิตฺตูปกรณํ อตฺถิ, ตํ คเหสฺสามีติ นทิยํ ปติตฺวา โสเตน อวกฑฺเฒยฺยฯ กิญฺจาปีติ อนุชานนอสมฺภาวนตฺเถ นิปาโตฯ กิํ อนุชานาติ, กิํ น สมฺภาเวติ? เตน ปุริเสน อธิปฺเปตสฺส ปิยวตฺถุสฺส ตตฺถ อตฺถิภาวํ อนุชานาติ, ตถาคมนํ ปน อาทีนววนฺตตาย น สมฺภาเวติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อมฺโภ, ปุริส , ยทิปิ ตยา อธิปฺเปตํ ปิยวตฺถุ ตตฺถ อุปลพฺภติ, เอวํ คมเน ปน อยมาทีนโว, ยํ ตฺวํ เหฏฺฐา รหทํ ปตฺวา มรณํ มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ ปาปุเณยฺยาสีติฯ

อตฺถิ เจตฺถ เหฏฺฐา รหโทติ เอติสฺสา นทิยา เหฏฺฐา อนุโสตภาเค อติวิย คมฺภีรวิตฺถโต เอโก มหาสโร อตฺถิฯ โส จ สมนฺตโต วาตาภิฆาตสมุฏฺฐิตาหิ มณิมยปพฺพตกูฏสนฺนิภาหิ มหตีหิ อูมีหิ วีจีหิ สอูมิ, วิสเมสุ ภูมิปฺปเทเสสุ สเวคํ อนุปกฺขนฺทนฺเตน อิมิสฺสา ตาว นทิยา มโหเฆน ตหิํ ตหิํ อาวฏฺฏมานวิปุลชลตาย พลวามุขสทิเสหิ สห อาวฏฺเฏหีติ สาวฏฺโฏฯ ตํ รหทํ โอติณฺณสตฺเตเยว อตฺตโน นิพทฺธามิสโคจเร กตฺวา อชฺฌาวสนฺเตน อติวิย ภยานกทสฺสเนน โฆรเจตสา ทกรกฺขเสน สคโห สรกฺขโส, จณฺฑมจฺฉมกราทินา วา สคโห, ยถาวุตฺตรกฺขเสน สรกฺขโสฯ

ยนฺติ เอวํ สปฺปฏิภยํ ยํ รหทํฯ อมฺโภ ปุริสาติ อาลปนํฯ มรณํ วา นิคจฺฉสีติ ตาหิ วา อูมีหิ อชฺโฌตฺถโฏ, เตสุ วา อาวฏฺเฏสุ นิปติโต สีสํ อุกฺขิปิตุํ อสกฺโกนฺโต เตสํ วา จณฺฑมจฺฉมกราทีนํ มุเข นิปติโตฯ ตสฺส วา ทกรกฺขสสฺส หตฺถํ คโต มรณํ วา คมิสฺสสิ, อถ วา ปน อายุเสเส สติ ตโต มุจฺจิตฺวา อปคจฺฉนฺโต เตหิ อูมิอาทีหิ ชนิตฆฏฺฏิตวเสน มรณมตฺตํ มรณปฺปมาณํ ทุกฺขํ นิคจฺฉสิฯ ปฏิโสตํ วายเมยฺยาติ โส ปุพฺเพ อนุโสตํ วุยฺหมาโน ตสฺส ปุริสสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อนตฺโถ กิร เม อุปฏฺฐิโต, มจฺจุมุเข กิราหํ ปริวตฺตามี’’ติ อุปฺปนฺนพลวภโย สมฺภมนฺโต ทิคุณํ กตฺวา อุสฺสาหํ หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ วายเมยฺย ตเรยฺย, น จิเรเนว ตีรํ สมฺปาปุเณยฺยฯ

อตฺถสฺส วิญฺญาปนายาติ จตุสจฺจปฏิเวธานุกูลสฺส อตฺถสฺส สมฺโพธนาย อุปมา กตาฯ อยญฺเจตฺถ อตฺโถติ อยเมว อิทานิ วุจฺจมาโน อิธ มยา อธิปฺเปโต อุปเมยฺยตฺโถ, ยสฺส วิญฺญาปนาย อุปมา อาหฏาฯ

ตณฺหาเยตํ อธิวจนนฺติ เอตฺถ จตูหิ อากาเรหิ ตณฺหาย โสตสทิสตา เวทิตพฺพา อนุกฺกมปริวุฑฺฒิโต อนุปฺปพนฺธโต โอสีทาปนโต ทุรุตฺตรณโต จฯ ยถา หิ อุปริ มหาเมเฆ อภิปฺปวุฏฺเฐ อุทกํ ปพฺพตกนฺทรปทรสาขาโย ปูเรตฺวา ตโต ภสฺสิตฺวา กุสุพฺเภ ปูเรตฺวา ตโต ภสฺสิตฺวา กุนฺนทิโย ปูเรตฺวา ตโต มหานทิโย ปกฺขนฺทิตฺวา เอโกฆํ หุตฺวา ปวตฺตมานํ ‘‘นทีโสโต’’ติ วุจฺจติ, เอวเมว อชฺฌตฺติกพาหิราทิวเสน อเนกเภเทสุ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ โลโภ อุปฺปชฺชิตฺวา อนุกฺกเมน ปริวุฑฺฒิํ คจฺฉนฺโต ‘‘ตณฺหาโสโต’’ติ วุจฺจติ, ยถา จ นทีโสโต อาคมนโต ยาว สมุทฺทปฺปตฺติ, ตาว สติ วิจฺเฉทปจฺจยาภาเว อวิจฺฉิชฺชมาโน อนุปฺปพนฺเธน ปวตฺตติ, เอวํ ตณฺหาโสโตปิ อาคมนโต ปฏฺฐาย อสติ วิจฺเฉทปจฺจเย อวิจฺฉิชฺชมาโน อปายสมุทฺทาภิมุโข อนุปฺปพนฺเธน ปวตฺตติฯ

ยถา ปน นทีโสโต ตทนฺโตคเธ สตฺเต โอสีทาเปติ, สีสํ อุกฺขิปิตุํ น เทติ, มรณํ วา มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ ปาเปติ, เอวํ ตณฺหาโสโตปิ อตฺตโน โสตนฺโตคเต สตฺเต โอสีทาเปติ, ปญฺญาสีสํ อุกฺขิปิตุํ น เทติ, กุสลมูลจฺเฉทเนน สํกิเลสธมฺมสมาปชฺชเนน จ มรณํ วา มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ ปาเปติฯ

ยถา จ นทิยา โสโต มโหฆภาเวน ปวตฺตมาโน อุฬุมฺปํ วา นาวํ วา พนฺธิตุํ เนตุญฺจ เฉกํ ปุริสํ นิสฺสาย ปรตีรํ คนฺตุํ อชฺฌาสยํ กตฺวา ตชฺชํ วายามํ กโรนฺเตน ตริตพฺโพ, น เยน วา เตน วาติ ทุรุตฺตโร, เอวํ ตณฺหาโสโตปิ กาโมฆภโวฆภูโต สีลสํวรํ ปูเรตุํ สมถวิปสฺสนาสุ กมฺมํ กาตุํ ‘‘นิปเกน อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสามี’’ติ อชฺฌาสยํ สมุฏฺฐาเปตฺวา กลฺยาณมิตฺเต นิสฺสาย สมถวิปสฺสนานาวํ อภิรุหิตฺวา สมฺมาวายามํ กโรนฺเตน ตริตพฺโพ, น เยน วา เตน วาติ ทุรุตฺตโรฯ เอวํ อนุกฺกมปริวุฑฺฒิโต อนุปฺปพนฺธโต โอสีทาปนโต ทุรุตฺตรณโตติ จตูหิ อากาเรหิ ตณฺหาย นทีโสตสทิสตา เวทิตพฺพาฯ

ปิยรูปํ สาตรูปนฺติ ปิยชาติกํ ปิยสภาวํ ปิยรูปํ, มธุรชาติกํ มธุรสภาวํ สาตรูปํ, อิฏฺฐสภาวนฺติ อตฺโถฯ ฉนฺเนตนฺติ ฉนฺนํ เอตํฯ อชฺฌตฺติกานนฺติ เอตฺถ ‘‘เอวํ มยํ อตฺตาติ คหณํ คมิสฺสามา’’ติ อิมินา วิย อธิปฺปาเยน อตฺตานํ อธิการํ กตฺวา ปวตฺตานีติ อชฺฌตฺติกานิฯ ตตฺถ โคจรชฺฌตฺตํ, นิยกชฺฌตฺตํ, วิสยชฺฌตฺตํ, อชฺฌตฺตชฺฌตฺตนฺติ จตุพฺพิธํ อชฺฌตฺตํฯ เตสุ ‘‘อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต’’ติ เอวมาทีสุ (ธ. ป. 362) วุตฺตํ อิทํ โคจรชฺฌตฺตํ นามฯ ‘‘อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทน’’นฺติ (ที. นิ. 1.228; ธ. ส. 161) อาคตํ อิทํ นิยกชฺฌตฺตํ นามฯ ‘‘สพฺพนิมิตฺตานํ อมนสิการา อชฺฌตฺตํ สุญฺญตํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ (ม. นิ. 3.187) เอวมาคตํ อิทํ วิสยชฺฌตฺตํ นามฯ ‘‘อชฺฌตฺติกา ธมฺมา, พาหิรา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ติกมาติกา 20) เอตฺถ วุตฺตํ อชฺฌตฺตํ อชฺฌตฺตชฺฌตฺตํ นามฯ อิธาปิ เอตเทว อธิปฺเปตํ, ตสฺมา อชฺฌตฺตานิเยว อชฺฌตฺติกานิฯ อถ วา ยถาวุตฺเตเนว อตฺเถน ‘‘อชฺฌตฺตา ธมฺมา, พหิทฺธา ธมฺมา’’ติอาทีสุ วิย เตสุ อชฺฌตฺเตสุ ภวานิ อชฺฌตฺติกานิ, จกฺขาทีนิฯ เตสํ อชฺฌตฺติกานํฯ

อายตนานนฺติ เอตฺถ อายตนโต, อายานํ ตนนโต, อายตสฺส จ นยนโต อายตนานีติ ฯ

จกฺขาทีสุ หิ ตํตํทฺวารวตฺถุกา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา สเกน สเกน อนุภวนาทินา กิจฺเจน อายตนฺติ อุฏฺฐหนฺติ ฆฏนฺติ วายมนฺติ, เต จ อายภูเต ธมฺเม เอตานิ ตโนนฺติ วิตฺถาเรนฺติ , ยญฺจ อนมตคฺเค สํสาเร ปวตฺตํ อติวิย อายตํ วฏฺฏทุกฺขํ, ตํ นยนฺติ ปวตฺเตนฺติฯ อิติ สพฺพถาปิเม ธมฺมา อายตนโต, อายานํ ตนนโต, อายตสฺส จ นยนโต อายตนานีติ วุจฺจนฺติฯ อปิจ นิวาสฏฺฐานฏฺเฐน, อากรฏฺเฐน, สโมสรณฏฺฐานฏฺเฐน, สญฺชาติเทสฏฺเฐน, การณฏฺเฐน จ อายตนํ เวทิตพฺพํฯ ตถา หิ โลเก ‘‘อิสฺสรายตนํ เทวายตน’’นฺติอาทีสุ นิวาสฏฺฐานํ อายตนนฺติ วุจฺจติฯ ‘‘สุวณฺณายตนํ รชตายตน’’นฺติอาทีสุ อากโรฯ สาสเน ปน ‘‘มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ วิหงฺคมา’’ติอาทีสุ สโมสรณฏฺฐานํฯ ‘‘ทกฺขิณาปโถ คุนฺนํ อายตน’’นฺติอาทีสุ สญฺชาติเทโสฯ ‘‘ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.158; อ. นิ. 3.102) การณํ อายตนนฺติ วุจฺจติฯ จกฺขาทีสุ จ เต เต จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา นิวสนฺติ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ จกฺขาทโย เตสํ นิวาสฏฺฐานํฯ ตตฺถ จ เต อากิณฺณา ตนฺนิสฺสิตตฺตาติ เต เนสํ อากโร, สโมสรณฏฺฐานญฺจ ตตฺถ วตฺถุทฺวารภาเวน สโมสรณโต, สญฺชาติเทโส จ ตนฺนิสฺสยภาเวน เตสํ ตตฺเถว อุปฺปตฺติโต, การณญฺจ ตทภาเว เตสํ อภาวโตติฯ อิติ นิวาสฏฺฐานฏฺเฐน, อากรฏฺเฐน, สโมสรณฏฺฐานฏฺเฐน, สญฺชาติเทสฏฺเฐน, การณฏฺเฐนาติ อิเมหิ การเณหิ จกฺขาทีนิ อายตนานีติ วุจฺจนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ฉนฺเนตํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนาน’’นฺติฯ

ยทิปิ รูปาทโยปิ ธมฺมา ‘‘รูปํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชตี’’ติ ตณฺหาวตฺถุภาวโต ปิยรูปสาตรูปภาเวน วุตฺตาฯ จกฺขาทิเก ปน มุญฺจิตฺวา อตฺตภาวปญฺญตฺติยา อภาวโต ‘‘มม จกฺขุ มม โสต’’นฺติอาทินา อธิกสิเนหวตฺถุภาเวน จกฺขาทโย สาติสยํ ปิยรูปํ สาตรูปนฺติ นิทฺเทสํ อรหนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปิยรูปํ สาตรูปนฺติ โข, ภิกฺขเว, ฉนฺเนตํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ อธิวจน’’นฺติ วุตฺตํฯ

โอรมฺภาคิยานนฺติ เอตฺถ โอรํ วุจฺจติ กามธาตุ, ตปฺปริยาปนฺนา โอรมฺภาคา, ปจฺจยภาเวน เตสํ หิตาติ โอรมฺภาคิยาฯ ยสฺส สํวิชฺชนฺติ, ตํ ปุคฺคลํ วฏฺฏสฺมิํ สํโยเชนฺติ พนฺธนฺตีติ สํโยชนานิฯ สกฺกายทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสกามราคพฺยาปาทานํ เอตํ อธิวจนํฯ

เต หิ กามภวูปคานํ สงฺขารานํ ปจฺจยา หุตฺวา รูปารูปธาตุโต เหฏฺฐาภาเวน นิหีนภาเวน โอรมฺภาคภูเตน กามภเวน สตฺเต สํโยเชนฺติฯ เอเตเนว เตสํ เหฏฺฐารหทสทิสตา ทีปิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ อูมิภยนฺติ โข, ภิกฺขเว, โกธุปายาสสฺเสตํ อธิวจนนฺติ ภายติ เอตสฺมาติ ภยํ, อูมิ เอว ภยนฺติ อูมิภยํฯ กุชฺฌนฏฺเฐน โกโธ, สฺเวว จิตฺตสฺส สรีรสฺส จ อภิปฺปมทฺทนปเวธนุปฺปาทเนน ทฬฺหํ อายาสนฏฺเฐน อุปายาโสฯ

เอตฺถ จ อเนกวารํ ปวตฺติตฺวา อตฺตนา สมเวตํ สตฺตํ อชฺโฌตฺถริตฺวา สีสํ อุกฺขิปิตุํ อทตฺวา อนยพฺยสนาปาทเนน โกธุปายาสสฺส อูมิสทิสตา ทฏฺฐพฺพาฯ ตถา กามคุณานํ กิเลสาภิภูเต สตฺเต อิโต จ เอตฺโต, เอตฺโต จ อิโตติ เอวํ มนาปิยรูปาทิวิสยสงฺขาเต อตฺตนิ สํสาเรตฺวา ยถา ตโต พหิภูเต เนกฺขมฺเม จิตฺตมฺปิ น อุปฺปชฺชติ เอวํ อาวฏฺเฏตฺวา พฺยสนาปาทเนน อาวฏฺฏสทิสตา ทฏฺฐพฺพาฯ ยถา ปน คหรกฺขโสปิ อารกฺขรหิตํ อตฺตโน โคจรภูมิคตํ ปุริสํ อภิภุยฺย คเหตฺวา อโคจเร ฐิตมฺปิ รกฺขสมายาย โคจรํ เนตฺวา เภรวรูปทสฺสนาทินา อวสํ อตฺตโน อุปการํ กาตุํ อสมตฺถํ กตฺวา อนฺวาวิสิตฺวา วณฺณพลโภคยสสุเขหิปิ วิโยเชนฺโต มหนฺตํ อนยพฺยสนํ อาปาเทติ, เอวํ มาตุคาโมปิ โยนิโสมนสิการรหิตํ อวีรปุริสํ อิตฺถิกุตฺตภูเตหิ อตฺตโน หาวภาววิลาเสหิ อภิภุยฺย คเหตฺวา วีรชาติยมฺปิ อตฺตโน รูปาทีหิ ปโลภนวเสน อิตฺถิมายาย อนฺวาวิสิตฺวา อวสํ อตฺตโน อุปการธมฺเม สีลาทโย สมฺปาเทตุํ อสมตฺถํ กโรนฺโต คุณวณฺณาทีหิ วิโยเชตฺวา มหนฺตํ อนยพฺยสนํ อาปาเทติ, เอวํ มาตุคามสฺส คหรกฺขสสทิสตา ทฏฺฐพฺพาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อาวฏฺฏนฺติ โข, ภิกฺขเว, ปญฺจนฺเนตํ กามคุณานํ อธิวจนํ, คหรกฺขโสติ โข, ภิกฺขเว, มาตุคามสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติฯ

ปฏิโสโตติ โข ภิกฺขเว เนกฺขมฺมสฺเสตํ อธิวจนนฺติ เอตฺถ ปพฺพชฺชา สห อุปจาเรน ปฐมชฺฌานํ วิปสฺสนาปญฺญา จ นิพฺพานญฺจ เนกฺขมฺมํ นามฯ สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา เนกฺขมฺมํ นามฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ปพฺพชฺชา ปฐมํ ฌานํ, นิพฺพานญฺจ วิปสฺสนา;

สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา, เนกฺขมฺมนฺติ ปวุจฺจเร’’ติฯ

อิเมสํ ปน ปพฺพชฺชาทีนํ ตณฺหาโสตสฺส ปฏิโลมโต ปฏิโสตสทิสตา เวทิตพฺพาฯ อวิเสเสน หิ ธมฺมวินโย เนกฺขมฺมํ, ตสฺส อธิฏฺฐานํ ปพฺพชฺชา จ, ธมฺมวินโย จ ตณฺหาโสตสฺส ปฏิโสตํ วุจฺจติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ปฏิโสตคามิํ นิปุณํ, คมฺภีรํ ทุทฺทสํ อณุํ;

ราครตฺตา น ทกฺขนฺติ, ตโมขนฺเธน อาวุตา’’ติฯ (ที. นิ. 2.65; ม. นิ. 1.281; สํ. นิ. 1.172);

วีริยารมฺภสฺสาติ จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานวีริยสฺสฯ ตสฺส กาโมฆาทิเภทตณฺหาโสตสนฺตรณสฺส หตฺเถหิ ปาเทหิ จตุรงฺคนทีโสตสนฺตรณวายามสฺส สทิสตา ปากฏาเยวฯ ตถา นทีโสตสฺส ตีเร ฐิตสฺส จกฺขุมโต ปุริสสฺส กามาทิํ จตุพฺพิธมฺปิ โอฆํ ตริตฺวา ตสฺส ปรตีรภูเต นิพฺพานถเล ฐิตสฺส ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมโต ภควโต สทิสภาโวฯ เตน วุตฺตํ ‘‘จกฺขุมา ปุริโส…เป.… สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติฯ

ตตฺริทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – นทีโสโต วิย อนุปฺปพนฺธวเสน ปวตฺตมาโน ตณฺหาโสโต, เตน วุยฺหมาโน ปุริโส วิย อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ ปริพฺภมนโต ตณฺหาโสเตน วุยฺหมาโน สตฺโต, ตสฺส ตตฺถ ปิยรูปสาตรูปวตฺถุสฺมิํ อภินิเวโส วิย อิมสฺส จกฺขาทีสุ อภินิเวโส, สอูมิสาวฏฺฏสคหรกฺขโส เหฏฺฐารหโท วิย โกธุปายาสปญฺจกามคุณมาตุคามสมากุโล ปญฺโจรมฺภาคิยสํโยชนสมูโห, ตมตฺถํ ยถาภูตํ วิทิตฺวา ตสฺส นทีโสตสฺส ปรตีเร ฐิโต จกฺขุมา ปุริโส วิย สกลํ สํสาราทีนวํ สพฺพญฺจ เญยฺยธมฺมํ ยถาภูตํ วิทิตฺวา ตณฺหาโสตสฺส ปรตีรภูเต นิพฺพานถเล ฐิโต สมนฺตจกฺขุ ภควา, ตสฺส ปุริสสฺส ตสฺมิํ นทิยา โสเตน วุยฺหมาเน ปุริเส อนุกมฺปาย รหทสฺส รหทาทีนวสฺส จ อาจิกฺขนํ วิย ตณฺหาโสเตน วุยฺหมานสฺส สตฺตสฺส มหากรุณาย ภควโต ตณฺหาทีนํ ตทาทีนวสฺส จ วิภาวนา, ตสฺส วจนํ อสทฺทหิตฺวา อนุโสตคามิโน ตสฺส ปุริสสฺส ตสฺมิํ รหเท มรณปฺปตฺติมรณมตฺตทุกฺขปฺปตฺติโย วิย ภควโต วจนํ อสมฺปฏิจฺฉนฺตสฺส อปายุปฺปตฺติ, สุคติยํ ทุกฺขุปฺปตฺติ จ, ตสฺส ปน วจนํ สทฺทหิตฺวา หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ วายามกรณํ วิย เตน จ วายาเมน ปรตีรํ ปตฺวา สุเขน ยถิจฺฉิตฏฺฐานคมนํ วิย ภควโต วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตณฺหาทีสุ อาทีนวํ ปสฺสิตฺวา ตณฺหาโสตสฺส ปฏิโสตปพฺพชฺชาทิเนกฺขมฺมวเสน วีริยารมฺโภ, อารทฺธวีริยสฺส จ เตเนว วีริยารมฺเภน ตณฺหาโสตาติกฺกมนํ นิพฺพานตีรํ ปตฺวา อรหตฺตผลสมาปตฺติวเสน ยถารุจิ สุขวิหาโรติฯ

คาถาสุ สหาปิ ทุกฺเขน ชเหยฺย กาเมติ ฌานมคฺคาธิคมตฺถํ สมถวิปสฺสนานุโยคํ กโรนฺโต ภิกฺขุ ยทิปิ เตสํ ปุพฺพภาคปฏิปทา กิจฺเฉน กสิเรน สมฺปชฺชติ, น สุเขน วีถิํ โอตรติ ปุพฺพภาคภาวนาย กิเลสานํ พลวภาวโต, อินฺทฺริยานํ วา อติกฺขภาวโตฯ ตถา สติ สหาปิ ทุกฺเขน ชเหยฺย กาเม, ปฐมชฺฌาเนน วิกฺขมฺเภนฺโต ตติยมคฺเคน สมุจฺฉินฺทนฺโต กิเลสกาเม ปชเหยฺยฯ เอเตน ทุกฺขปฏิปเท ฌานมคฺเค ทสฺเสติฯ

โยคกฺเขมํ อายติํ ปตฺถยาโนติ อนาคามิตํ อรหตฺตํ อิจฺฉนฺโต อากงฺขมาโนฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – ยทิปิ เอตรหิ กิจฺเฉน กสิเรน ฌานปุริมมคฺเค อธิคจฺฉามิ, อิเม ปน นิสฺสาย อุปริ อรหตฺตํ อธิคนฺตฺวา กตกิจฺโจ ปหีนสพฺพทุกฺโข ภวิสฺสามีติ สหาปิ ทุกฺเขน ฌานาทีหิ กาเม ปชเหยฺยาติฯ อถ วา โย กามวิตกฺกพหุโล ปุคฺคโล กลฺยาณมิตฺตสฺส วเสน ปพฺพชฺชํ สีลวิโสธนํ ฌานาทีนํ ปุพฺพภาคปฏิปตฺติํ วา ปฏิปชฺชนฺโต กิจฺเฉน กสิเรน อสฺสุมุโข โรทมาโน ตํ วิตกฺกํ วิกฺขมฺเภติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สหาปิ ทุกฺเขน ชเหยฺย กาเม’’ติฯ โส หิ กิจฺเฉนปิ กาเม ปชหนฺโต ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนฺโต อนุกฺกเมน อรหตฺเต ปติฏฺฐเหยฺยฯ เตน วุตฺตํ ‘‘โยคกฺเขมํ อายติํ ปตฺถยาโน’’ติฯ

สมฺมปฺปชาโนติ วิปสฺสนาสหิตาย มคฺคปญฺญาย สมฺมเทว ปชานนฺโตฯ สุวิมุตฺตจิตฺโตติ ตสฺส อริยมคฺคาธิคมสฺส อนนฺตรํ ผลวิมุตฺติยา สุฏฺฐุ วิมุตฺตจิตฺโตฯ

วิมุตฺติยา ผสฺสเย ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ มคฺคผลาธิคมนกาเล วิมุตฺติํ นิพฺพานํ ผสฺสเย ผุเสยฺย ปาปุเณยฺย อธิคจฺเฉยฺย สจฺฉิกเรยฺยฯ อุปโยคตฺเถ หิ ‘‘วิมุตฺติยา’’ติ อิทํ สามิวจนํฯ วิมุตฺติยา วา อารมฺมณภูตาย ตตฺถ ตตฺถ ตํตํผลสมาปตฺติกาเล อตฺตโน ผลจิตฺตํ ผสฺสเย ผุเสยฺย ปาปุเณยฺย, นิพฺพาโนคธาย ผลสมาปตฺติยา วิหเรยฺยาติ อตฺโถฯ ส เวทคูติ โส เวทสงฺขาเตน มคฺคญาเณน จตุนฺนํ สจฺจานํ คตตฺตา ปฏิวิทฺธตฺตา เวทคูฯ โลกนฺตคูติ ขนฺธโลกสฺส ปริยนฺตํ คโตฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ทสมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. จรสุตฺตวณฺณนา

[110] เอกาทสเม จรโตติ คจฺฉนฺตสฺส, จงฺกมนฺตสฺส วาฯ อุปฺปชฺชติ กามวิตกฺโก วาติ วตฺถุกาเมสุ อวีตราคตาย ตาทิเส ปจฺจเย กามปฏิสํยุตฺโต วา วิตกฺโก อุปฺปชฺชติ เจ, ยทิ อุปฺปชฺชติฯ พฺยาปาทวิตกฺโก วา วิหิํสาวิตกฺโก วาติ อาฆาตนิมิตฺตพฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต วา วิตกฺโก, เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ ปรวิเหฐนวเสน วิหิํสาปฏิสํยุตฺโต วา วิตกฺโก อุปฺปชฺชติ เจติ สมฺพนฺโธฯ อธิวาเสตีติ ตํ ยถาวุตฺตํ กามวิตกฺกาทิํ ยถาปจฺจยํ อตฺตโน จิตฺเต อุปฺปนฺนํ ‘‘อิติปายํ วิตกฺโก ปาปโก, อิติปิ อกุสโล, อิติปิ สาวชฺโช, โส จ โข อตฺตพฺยาพาธายปิ สํวตฺตตี’’ติอาทินา นเยน ปจฺจเวกฺขณาย อภาวโต อธิวาเสติ อตฺตโน จิตฺตํ อาโรเปตฺวา วาเสติ เจฯ อธิวาเสนฺโตเยว จ นปฺปชหติ ตทงฺคาทิปฺปหานวเสน น ปฏินิสฺสชฺชติ, ตโต เอว น วิโนเทติ อตฺตโน จิตฺตสนฺตานโต น นุทติ น นีหรติ, ตถา อวิโนทนโต น พฺยนฺตีกโรติ น วิคตนฺตํ กโรติฯ อาตาปี ปหิตตฺโต ยถา เตสํ อนฺโตปิ นาวสิสฺสติ อนฺตมโส ภงฺคมตฺตมฺปิ เอวํ กโรติ, อยํ ปน ตถา น กโรตีติ อตฺโถฯ ตถาภูโตว น อนภาวํ คเมติ อนุ อนุ อภาวํ น คเมติฯ น ปชหติ เจ, น วิโนเทติ เจติอาทินา เจ-สทฺทํ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

จรนฺติ จรนฺโตฯ เอวํภูโตติ เอวํ กามวิตกฺกาทิปาปวิตกฺเกหิ สมงฺคีภูโตฯ