‘‘จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหติ,

สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรนา’’ติฯ (สุ. นิ. 42; จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส 128);

ยสฺส หิ ‘‘อสุกฏฺฐานํ นาม คโต จีวราทีนิ ลภิสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ทิสา ปฏิหญฺญติ นามฯ ยสฺส ปน เอวํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ทิสา น ปฏิหญฺญติ นามฯ ธมฺมาติ ปฏิปตฺติธมฺมาฯ สามญฺญสฺสานุโลมิกาติ สมณธมฺมสฺส สมถวิปสฺสนาภาวนาย อริยมคฺคสฺเสว วา อนุจฺฉวิกา อปฺปิจฺฉตาทโยฯ อธิคฺคหิตาติ สพฺเพ เต ตุฏฺฐจิตฺตสฺส สนฺตุฏฺฐจิตฺเตน ภิกฺขุนา อธิคฺคหิตา ปฏิปกฺขธมฺเม อภิภวิตฺวา คหิตา โหนฺติ อพฺภนฺตรคตา, น พาหิรคตาติฯ

ทุติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อาสวกฺขยสุตฺตวณฺณนา

[102] ตติเย ชานโตติ ชานนฺตสฺสฯ ปสฺสโตติ ปสฺสนฺตสฺสฯ ยทิปิ อิมานิ ทฺเวปิ ปทานิ เอกตฺถานิ, พฺยญฺชนเมว นานํ, เอวํ สนฺเตปิ ‘‘ชานโต’’ติ ญาณลกฺขณํ อุปาทาย ปุคฺคลํ นิทฺทิสติฯ ชานนลกฺขณญฺหิ ญาณํฯ ‘‘ปสฺสโต’’ติ ญาณปฺปภาวํ อุปาทายฯ ทสฺสนปฺปภาวญฺหิ อุปาทาย ญาณสมงฺคี ปุคฺคโล จกฺขุมา วิย ปุคฺคโล จกฺขุนา รูปานิ, ญาเณน วิวเฏ ธมฺเม ปสฺสติฯ อถ วา ชานโตติ อนุโพธญาเณน ชานโตฯ ปสฺสโตติ ปฏิเวธญาเณน ปสฺสโตฯ ปฏิโลมโต วา ทสฺสนมคฺเคน ปสฺสโต, ภาวนามคฺเคน ชานโตฯ เกจิ ปน ‘‘ญาตตีรณปหานปริญฺญาหิ ชานโต, สิขาปฺปตฺตวิปสฺสนาย ปสฺสโต’’ติ วทนฺติฯ อถ วา ทุกฺขํ ปริญฺญาภิสมเยน ชานโต, นิโรธํ สจฺฉิกิริยาภิสมเยน ปสฺสโตฯ ตทุภเย จ สติ ปหานภาวนาภิสมยา สิทฺธา เอว โหนฺตีติ จตุสจฺจาภิสมโย วุตฺโต โหติฯ ยทา เจตฺถ วิปสฺสนาญาณํ อธิปฺเปตํ, ตทา ‘‘ชานโต ปสฺสโต’’ติ ปทานํ เหตุอตฺถทีปนตา ทฏฺฐพฺพาฯ ยทา ปน มคฺคญาณํ อธิปฺเปตํ, ตทา มคฺคกิจฺจตฺถทีปนตาฯ

อาสวานํ ขยนฺติ ‘‘ชานโต, อหํ ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามี’’ติ (ม. นิ. 1.15; สํ. นิ. 3.101; 5.1095) เอวมาคเต สพฺพาสวสํวรปริยาเย ‘‘อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติ’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 1.438) จ สุตฺตปเทสุ อาสวานํ ปหานํ อจฺจนฺตกฺขโย อสมุปฺปาโท ขีณากาโร นตฺถิภาโว ‘‘อาสวกฺขโย’’ติ วุตฺโตฯ ‘‘อาสวานํ ขยา สมโณ โหตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.438) ผลํฯ

‘‘ปรวชฺชานุปสฺสิสฺส, นิจฺจํ อุชฺฌานสญฺญิโน;

อาสวา ตสฺส วฑฺฒนฺติ, อารา โส อาสวกฺขยา’’ติฯ (ธ. ป. 253); –

อาทีสุ นิพฺพานํฯ

‘‘เสขสฺส สิกฺขมานสฺส, อุชุมคฺคานุสาริโน;

ขยสฺมิํ ปฐมํ ญาณํ, ตโต อญฺญา อนนฺตรา;

ตโต อญฺญาวิมุตฺตสฺส, ญาณํ เว โหติ ตาทิโน’’ติฯ (อ. นิ. 3.86; อิติวุ. 62) –

เอวมาคเต อินฺทฺริยสุตฺเต อิธ จ มคฺโค ‘‘อาสวกฺขโย’’ติ วุตฺโตฯ ตสฺมา ยถาวุตฺตนเยน ชานนฺตสฺส ปสฺสนฺตสฺส อหํ อริยมคฺคาธิคมํ วทามีติ วุตฺตํ โหติฯ โน อชานโต โน อปสฺสโตติ โย ปน น ชานาติ น ปสฺสติ, ตสฺส โน วทามีติ อตฺโถฯ เอเตน เย อชานโต อปสฺสโตปิ สํสารสุทฺธิํ วทนฺติ, เต ปฏิกฺขิปติฯ ปุริเมน วา ปททฺวเยน อุปาโย วุตฺโต, อิมินา อนุปายปฏิเสโธฯ สงฺเขเปน เจตฺถ ญาณํ อาสวกฺขยกรํ, เสสํ ตสฺส ปริกฺขาโรติ ทสฺเสติฯ

อิทานิ ยํ ชานโต ยํ ปสฺสโต อาสวกฺขโย โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘กิญฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต’’ติ ปุจฺฉํ อารภิฯ ตตฺถ ชานนา พหุวิธาฯ ทพฺพชาติโก เอว หิ โกจิ ภิกฺขุ ฉตฺตํ กาตุํ ชานาติ, โกจิ จีวราทีนํ อญฺญตรํ, ตสฺส อีทิสานิ กมฺมานิ วตฺตสีเส ฐตฺวา กโรนฺตสฺส สา ชานนา ‘‘มคฺคผลานํ ปทฏฺฐานํ น โหตี’’ติ น วตฺตพฺพาฯ โย ปน สาสเน ปพฺพชิตฺวา เวชฺชกมฺมาทีนิ กาตุํ ชานาติ, ตสฺเสวํ ชานโต อาสวา วฑฺฒนฺติเยวฯ ตสฺมา ยํ ชานโต ยํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ, ตเทว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํ, ตํ เหฏฺฐา โยนิโสมนสิการสุตฺเต สงฺเขปโต วุตฺตเมวฯ

ตตฺถ ปน ‘‘โยนิโส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ มนสิ กโรนฺโต อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวตี’’ติ (อิติวุ. 16) อาคตตฺตา ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ โยนิโส มนสิ กโรตี’’ติอาทินา อตฺถวิภาวนา กตาฯ อิธ ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ, ภิกฺขเว, ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ (ม. นิ. 1.15; สํ. นิ. 3.101; 5.1095) อาคตตฺตา ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ ปริญฺญาปฏิเวธวเสน ปริญฺญาภิสมยวเสน มคฺคญาเณน ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติอาทินา นเยน โยเชตพฺพํฯ อาสเวสุ จ ปฐมมคฺเคน ทิฏฺฐาสโว ขียติ, ตติยมคฺเคน กามาสโว, จตุตฺถมคฺเคน ภวาสโว อวิชฺชาสโว จ ขียตีติ เวทิตพฺโพฯ

คาถาสุ วิมุตฺติญาณนฺติ วิมุตฺติยํ นิพฺพาเน ผเล จ ปจฺจเวกฺขณญาณํฯ อุตฺตมนฺติ อุตฺตมธมฺมารมฺมณตฺตา อุตฺตมํฯ ขเย ญาณนฺติ อาสวานํ สํโยชนานญฺจ ขเย ขยกเร อริยมคฺเค ญาณํฯ ‘‘ขีณา สํโยชนา อิติ ญาณ’’นฺติ อิธาปิ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เตน ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขณํ ทสฺเสติฯ เอวเมตฺถ จตฺตาริปิ ปจฺจเวกฺขณญาณานิ วุตฺตานิ โหนฺติ ฯ อวสิฏฺฐกิเลสปจฺจเวกฺขณา หิ อิธ นตฺถิ อรหตฺตผลาธิคมสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ ยถา เจตฺถ ชานโต ปสฺสโตติ นิพฺพานาธิคเมน สมฺมาทิฏฺฐิกิจฺจํ อธิกํ กตฺวา วุตฺตํ, เอวํ สมฺมปฺปธานกิจฺจมฺปิ อธิกเมว อิจฺฉิตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น ตฺเววิทํ กุสีเตนา’’ติ โอสานคาถมาหฯ

ตตฺถ น ตฺเววิทนฺติ น ตุ เอว อิทํฯ ตุสทฺโท นิปาตมตฺตํฯ พาเลนมวิชานตาติ มกาโร ปทสนฺธิกโรฯ อยญฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – อิทํ เสกฺขมคฺเคน อเสกฺขมคฺเคน จ ปตฺตพฺพํ อภิชฺฌากายคนฺถาทิสพฺพคนฺถานํ ปโมจนํ ปโมจนสฺส นิมิตฺตภูตํ นิพฺพานํ ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทินา จตฺตาริ สจฺจานิ ยถาภูตํ อวิชานตา ตโต เอว พาเลน อวิทฺทสุนา ยถา อธิคนฺตุํ น สกฺกา, เอวํ กุสีเตน นิพฺพีริเยนาปิ, ตสฺมา ตทธิคมาย อารทฺธวีริเยน ภวิตพฺพนฺติฯ เตนาห ภควา ‘‘อารทฺธวีริยสฺสายํ ธมฺโม, โน กุสีตสฺส’’ (ที. นิ. 3.358)ฯ

‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถ, ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน;

ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กุญฺชโร’’ติฯ (สํ. นิ. 1.185; เนตฺติ. 29; มิ. ป. 5.1.4);

ตติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สมณพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา

[103] จตุตฺเถ เย หิ เกจีติ เย เกจิฯ อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺตีติ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ, เอตฺตกํ ทุกฺขํ, น อิโต ภิยฺโย’’ติ อวิปรีตํ สภาวสรสลกฺขณโต วิปสฺสนาปญฺญาสหิตาย มคฺคปญฺญาย ทุกฺขสจฺจํ น ชานนฺติ น ปฏิวิชฺฌนฺติฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ น เม เต, ภิกฺขเวติอาทีสุ อยํ สงฺเขปตฺโถ – ภิกฺขเว, จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํ อนนุยุตฺตา ปพฺพชฺชามตฺตสมณา เจว ชาติมตฺตพฺราหฺมณา จ น มยา เต สมิตปาปสมเณสุ สมโณติ, พาหิตปาปพฺราหฺมเณสุ พฺราหฺมโณติ จ สมฺมตา อนุญฺญาตาฯ กสฺมา? สมณกรณานํ พฺราหฺมณกรณานญฺจ ธมฺมานํ อภาวโตติฯ เตเนวาห ‘‘น จ ปน เต อายสฺมนฺโต’’ติอาทิฯ ตตฺถ สามญฺญตฺถนฺติ สามญฺญสงฺขาตํ อตฺถํ, จตฺตาริ สามญฺญผลานีติ อตฺโถฯ พฺรหฺมญฺญตฺถนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ อปเร ปน ‘‘สามญฺญตฺถนฺติ จตฺตาโร อริยมคฺคา, พฺรหฺมญฺญตฺถนฺติ จตฺตาริ อริยผลานี’’ติ วทนฺติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ สุกฺกปกฺโข วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺโพฯ คาถาสุ อปุพฺพํ นตฺถิฯ

จตุตฺถสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ