4. จตุกฺกนิปาโต

1. พฺราหฺมณธมฺมยาคสุตฺตวณฺณนา

[100] จตุกฺกนิปาตสฺส ปฐเม อหนฺติ อตฺตนิทฺเทโสฯ โย หิ ปโร น โหติ, โส นิยกชฺฌตฺตสงฺขาโต อตฺตา ‘‘อห’’นฺติ วุจฺจติฯ อสฺมีติ ปฏิชานนาฯ โย ปรมตฺถพฺราหฺมณภาโว ‘‘อห’’นฺติ วุจฺจมาโน, ตสฺส อตฺตนิ อตฺถิภาวํ ปฏิชานนฺโต หิ สตฺถา ‘‘อสฺมี’’ติ อโวจฯ ‘‘อหมสฺมี’’ติ จ ยถา ‘‘อหมสฺมิ พฺรหฺมา มหาพฺรหฺมา, เสยฺโยหมสฺมี’’ติ จ อปฺปหีนทิฏฺฐิมานานุสยา ปุถุชฺชนา อตฺตโน ทิฏฺฐิมานมญฺญนาภินิเวสวเสน อภิวทนฺติ, น เอวํ วุตฺตํฯ สพฺพโส ปน ปหีนทิฏฺฐิมานานุสโย ภควา สมญฺญํ อนติธาวนฺโต โลกสมญฺญานุโรเธน เวเนยฺยสนฺตาเนสุ ธมฺมํ ปติฏฺฐเปนฺโต เกวลํ ตาทิสสฺส คุณสฺส อตฺตนิ วิชฺชมานตํ ปฏิชานนฺโต ‘‘อหมสฺมี’’ติ อาหฯ พฺราหฺมโณติ พาหิตปาปตฺตา พฺรหฺมสฺส จ อณนโต พฺราหฺมโณฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ภิกฺขเว, อหํ ปรมตฺถโต พฺราหฺมโณสฺมีติฯ ภควา สพฺพาการปริปุณฺณสฺส ทานสํยมาทิวตสมาทานสฺส นิรวเสสาย ตปจริยาย ปารํ คโต สมฺมเทว วุสิตพฺรหฺมจริยวาโส สกลเวทนฺตคู สุวิสุทฺธวิชฺชาจรโณ สพฺพถา นินฺหาตปาปมโล อนุตฺตรสฺส อริยมคฺคสงฺขาตสฺส พฺราหฺมณสฺส วตฺตา ปวตฺตา, สุปริสุทฺธสฺส จ สาสนพฺรหฺมจริยสฺส ปเวเทตา, ตสฺมา สพฺพโส พาหิตปาปตฺตา พฺรหฺมสฺส จ อณนโต กถนโต ปรมตฺเถน พฺราหฺมโณติ วุจฺจติฯ

อิติ ภควา สเทวเก โลเก อตฺตโน อนุตฺตรํ พฺราหฺมณภาวํ ปเวเทตฺวา ยานิ ตานิ พฺราหฺมณทานาทีนิ ฉ กมฺมานิ พฺราหฺมณสฺส ปญฺญาเปนฺติ, เตสมฺปิ สุปริสุทฺธานํ อุกฺกํสโต อตฺตนิ สํวิชฺชมานตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยาจโยโค’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ยาจโยโคติ ยาเจหิ ยุตฺโตฯ ยาจนฺตีติ ยาจา, ยาจกา , เต ปเนตฺถ เวเนยฺยา เวทิตพฺพาฯ

เต หิ ‘‘เทเสตุ, ภนฺเต ภควา , ธมฺมํ; เทเสตุ, สุคโต, ธมฺม’’นฺติ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมเทสนํ ยาจนฺติฯ ภควา จ เตสํ อิจฺฉาวิฆาตํ อกโรนฺโต ยถารุจิ ธมฺมํ เทเสนฺโต ธมฺมทานํ เทตีติ ยาจโยโค, สทา สพฺพกาลํ เตหิ อวิรหิโตฯ อถ วา ยาจโยโคติ ยาจนโยคฺโค, อธิปฺปายปูรณโต ยาจิตุํ ยุตฺโตติ อตฺโถ ‘‘ยาชโยโค’’ติปิ ปาโฐฯ ตตฺถ ยาโช วุจฺจติ มหาทานํ, ยิฏฺฐนฺติ อตฺโถฯ อิธ ปน ธมฺมทานํ เวทิตพฺพํ, ยาเช นิยุตฺโตติ ยาชโยคาฯ สทาติ สพฺพทา, อนวรตปฺปวตฺตสทฺธมฺมมหาทาโนติ อตฺโถฯ อถ วา ยาเชน โยเชตีติปิ ยาชโยโคฯ ติวิธทานสงฺขาเตน ยาเชน สตฺเต ยถารหํ โยเชติ, ตตฺถ ทาเน นิโยเชตีติ อตฺโถฯ ‘‘ยาชโยโค สตต’’นฺติปิ ปฐนฺติฯ ปยตปาณีติ ปริสุทฺธหตฺโถฯ โย หิ ทานาธิมุตฺโต อามิสทานํ เทนฺโต สกฺกจฺจํ สหตฺเถน เทยฺยธมฺมํ ทาตุํ สทา โธตหตฺโถเยว โหติ, โส ‘‘ปยตปาณี’’ติ วุจฺจติฯ ภควาปิ ธมฺมทานาธิมุตฺโต สกฺกจฺจํ สพฺพกาลํ ธมฺมทาเน ยุตฺตปฺปยุตฺโตติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ปยตปาณี’’ติฯ ‘‘สทา’’ติ จ ปทํ อิมินาปิ สทฺธิํ โยเชตพฺพํ ‘‘สทา ปยตปาณี’’ติฯ อวิภาเคน หิ สตฺถา เวเนยฺยโลกสฺส สทฺธมฺมทานํ สทา สพฺพกาลํ ปวตฺเตนฺโต ตตฺถ ยุตฺตปฺปยุตฺโต หุตฺวา วิหรติฯ

อปโร นโย – โยโค วุจฺจติ ภาวนาฯ ยถาห ‘‘โยคา เว ชายเต ภูรี’’ติ (ธ. ป. 282)ฯ ตสฺมา ยาชโยโคติ ยาชภาวนํ, ปริจฺจาคภาวนํ อนุยุตฺโตติ อตฺโถฯ ภควา หิ อภิสมฺโพธิโต ปุพฺเพ โพธิสตฺตภูโตปิ กรุณาสมุสฺสาหิโต อนวเสสโต ทานํ ปริพฺรูเหนฺโต ตตฺถ อุกฺกํสปารมิปฺปตฺโต หุตฺวา อภิสมฺโพธิํ ปาปุณิ, พุทฺโธ หุตฺวาปิ ติวิธํ ทานํ ปริพฺรูเหสิ วิเสสโต ธมฺมทานํ, ปเรปิ ตตฺถ นิโยเชสิฯ ตถา หิ โส เวเนยฺยยาจกานํ กสฺสจิ สรณานิ อทาสิ, กสฺสจิ ปญฺจ สีลานิ, กสฺสจิ ทส สีลานิ, กสฺสจิ จตุปาริสุทฺธิสีลํ, กสฺสจิ ธุตธมฺเม, กสฺสจิ จตฺตาริ ฌานานิ, กสฺสจิ อฏฺฐ สมาปตฺติโย, กสฺสจิ ปญฺจาภิญฺญาโย, จตฺตาโร มคฺเค, จตฺตาริ สามญฺญผลานิ, ติสฺโส วิชฺชา, จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาติ เอวมาทิโลกิยโลกุตฺตรเภทํ คุณธนํ ธมฺมทานวเสน ยถาธิปฺปายํ เทนฺโต ปเร จ ‘‘เทถา’’ติ นิโยเชนฺโต ปริจฺจาคภาวนํ ปริพฺรูเหสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปริจฺจาคภาวนํ อนุยุตฺโต’’ติฯ

ปยตปาณีติ วา อายตปาณี, หตฺถคตํ กิญฺจิ ทาตุํ ‘‘เอหิ คณฺหา’’ติ ปสาริตหตฺโถ วิย อาจริยมุฏฺฐิํ อกตฺวา สทฺธมฺมทาเน ยุตฺตปฺปยุตฺโตติ อตฺโถฯ ปยตปาณีติ วา อุสฺสาหิตหตฺโถ, อามิสทานํ ทาตุํ อุสฺสาหิตหตฺโถ วิย ธมฺมทาเน กตุสฺสาโหติ อตฺโถฯ อนฺติมเทหธโรติ พฺรหฺมจริยวเสน พฺราหฺมณกรณานํ ธมฺมานํ ปาริปูริยา ปจฺฉิมตฺตภาวธารีฯ อวุสิตวโต หิ วสลกรณานํ ธมฺมานํ อปฺปหาเนน วสลาทิสมญฺญา คติ อายติํ คพฺภเสยฺยา สิยาฯ เตน ภควา อตฺตโน อจฺจนฺตวุสิตพฺราหฺมณภาวํ ทสฺเสติฯ อนุตฺตโร ภิสกฺโก สลฺลกตฺโตติ ทุตฺติกิจฺฉสฺส วฏฺฏทุกฺขโรคสฺส ติกิจฺฉนโต อุตฺตโม ภิสกฺโก, อญฺเญหิ อนุทฺธรณียานํ ราคาทิสลฺลานํ กนฺตนโต สมุจฺเฉทวเสน สมุทฺธรณโต อุตฺตโม สลฺลกนฺตนเวชฺโชฯ อิมินา นิปฺปริยายโต พฺราหฺมณกรณานํ ธมฺมานํ อตฺตนิ ปติฏฺฐิตานํ ปรสนฺตติยํ ปติฏฺฐาปเนน ปเรสมฺปิ พฺราหฺมณกรณมาหฯ

ตสฺส เม ตุมฺเห ปุตฺตาติ ตสฺส เอวรูปสฺส มม ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ปุตฺตา อตฺรชา โหถฯ โอรสาติ อุรสิ สมฺพนฺธาฯ ยถา หิ สตฺตานํ โอรสปุตฺตา อตฺรชา วิเสเสน ปิตุสนฺตกสฺส ทายชฺชสฺส ภาคิโน โหนฺติ, เอวเมเตปิ อริยปุคฺคลา สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ธมฺมสฺสวนนฺเต อริยาย ชาติยา ชาตาฯ ตสฺส สนฺตกสฺส วิมุตฺติสุขสฺส อริยธมฺมรตนสฺส จ เอกํสภาคิยตาย โอรสาฯ อถ วา ภควโต ธมฺมเทสนานุภาเวน อริยภูมิํ โอกฺกมมานา โอกฺกนฺตา จ อริยสาวกา สตฺถุ อุเร วายามชนิตาภิชาติตาย นิปฺปริยาเยน ‘‘โอรสปุตฺตา’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหนฺติฯ ตถา หิ เต ภควตา อาสยานุสยจริยาธิมุตฺติอาทิโวโลกเนน วชฺชานุจินฺตเนน จ หทเย กตฺวา วชฺชโต นิวาเรตฺวา อนวชฺเช ปติฏฺฐเปนฺเตน สีลาทิธมฺมสรีรโปสเนน สํวฑฺฒิตาฯ มุขโต ชาตาติ มุขโต ชาตาย ธมฺมเทสนาย อริยาย ชาติยา ชาตตฺตา มุขโต ชาตาฯ อถ วา อนญฺญสาธารณโต สพฺพสฺส กุสลธมฺมสฺส มุขโต ปาติโมกฺขโต วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาสงฺขาตโต วิโมกฺขมุขโต วา อริยมคฺคชาติยา ชาตาติปิ มุขโต ชาตาฯ สิกฺขตฺตยสงฺคเห สาสนธมฺเม อริยมคฺคธมฺเม วา ชาตาติ ธมฺมชาฯ เตเนว ธมฺเมน นิมฺมิตา มาปิตาติ ธมฺมนิมฺมิตาฯ

สติธมฺมวิจยาทิ ธมฺมทายาทา, น ลาภสกฺการาทิ อามิสทายาทา, ธมฺมทายาทา โน อามิสทายาทา โหถาติ อตฺโถฯ

ตตฺถ ธมฺโม ทุวิโธ – นิปฺปริยายธมฺโม, ปริยายธมฺโมติฯ อามิสมฺปิ ทุวิธํ – นิปฺปริยายามิสํ, ปริยายามิสนฺติฯ กถํ? มคฺคผลนิพฺพานปฺปเภโท หิ นววิโธ โลกุตฺตรธมฺโม นิปฺปริยายธมฺโม, นิพฺพตฺติตธมฺโมเยว, น เกนจิ ปริยาเยน การเณน วา เลเสน วา ธมฺโมฯ ยํ ปนิทํ วิวฏฺฏูปนิสฺสิตํ กุสลํ, เสยฺยถิทํ – อิเธกจฺโจ วิวฏฺฏํ ปตฺเถนฺโต ทานํ เทติ, สีลํ สมาทิยติ, อุโปสถกมฺมํ กโรติ, คนฺธมาลาทีหิ วตฺถุปูชํ กโรติ, ธมฺมํ สุณาติ, เทเสติ, ฌานสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตติ, เอวํ กโรนฺโต อนุปุพฺเพน นิปฺปริยายํ อมตํ นิพฺพานํ ปฏิลภติ, อยํ ปริยายธมฺโมฯ ตถา จีวราทโย จตฺตาโร ปจฺจยา นิปฺปริยายามิสเมว, น อญฺเญน ปริยาเยน วา การเณน วา เลเสน วา อามิสํฯ ยํ ปนิทํ วฏฺฏคามิกุสลํ, เสยฺยถิทํ – อิเธกจฺโจ วฏฺฏํ ปตฺเถนฺโต สมฺปตฺติภวํ อิจฺฉมาโน ทานํ เทติ…เป.… สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตติ, เอวํ กโรนฺโต อนุปุพฺเพน เทวมนุสฺสสมฺปตฺติโย ปฏิลภติ, อิทํ ปริยายามิสํ นามฯ

ตตฺถ นิปฺปริยายธมฺโมปิ ภควโตเยว สนฺตโกฯ ภควตา หิ กถิตตฺตา ภิกฺขู มคฺคผลนิพฺพานานิ อธิคจฺฉนฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘โส, หิ, พฺราหฺมณ, ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชเนตา…เป.… มคฺคานุคา จ ปเนตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตา’’ติ (ม. นิ. 3.79; จูลนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 85)ฯ

‘‘โส, หาวุโส, ภควา ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสติ, จกฺขุภูโต ญาณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต, วตฺตา ปวตฺตา, อตฺถสฺส นินฺเนตา , อมตสฺส ทาตา, ธมฺมสฺสามี ตถาคโต’’ติ (ม. นิ. 1.203; 3.281) จฯ

ปริยายธมฺโมปิ ภควโตเยว สนฺตโกฯ ภควตา หิ กถิตตฺตา เอว ชานนฺติ ‘‘วิวฏฺฏํ ปตฺเถตฺวา ทานํ เทนฺโต…เป.… สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตนฺโต อนุกฺกเมน อมตํ นิพฺพานํ ปฏิลภตี’’ติฯ

นิปฺปริยายามิสมฺปิ ภควโตเยว สนฺตกํฯ ภควตา หิ อนุญฺญาตตฺตาเยว ภิกฺขูหิ ชีวกวตฺถุํ อาทิํ กตฺวา ปณีตจีวรํ ลทฺธํฯ ยถาห –

‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คหปติจีวรํฯ โย อิจฺฉติ, ปํสุกูลิโก โหตุฯ โย อิจฺฉติ, คหปติจีวรํ สาทิยตุฯ อิตรีตเรนปาหํ, ภิกฺขเว, สนฺตุฏฺฐิํเยว วณฺเณมี’’ติ (มหาว. 337)ฯ

เอวํ อิตเรปิ ปจฺจยา ภควตา อนุญฺญาตตฺตา เอว ภิกฺขูหิ ปริภุญฺชิตุํ ลทฺธาฯ ปริยายามิสมฺปิ ภควโตเยว สนฺตกํฯ ภควตา หิ กถิตตฺตา เอว ชานนฺติ ‘‘สมฺปตฺติภวํ ปตฺเถนฺโต ทานํ ทตฺวา สีลํ…เป.… สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา อนุกฺกเมน ปริยายามิสํ ทิพฺพสมฺปตฺติํ มนุสฺสสมฺปตฺติญฺจ ปฏิลภตี’’ติฯ ยเทว ยสฺมา นิปฺปริยายธมฺโมปิ ปริยายธมฺโมปิ นิปฺปริยายามิสมฺปิ ปริยายามิสมฺปิ ภควโตเยว สนฺตกํ, ตสฺมา ตตฺถ อตฺตโน สามิภาวํ ทสฺเสนฺโต ตตฺถ จ ยํ เสฏฺฐตรํ อจฺจนฺตหิตสุขาวหํ ตตฺเถว เน นิโยเชนฺโต เอวมาห ‘‘ตสฺส เม ตุมฺเห ปุตฺตา โอรสา…เป.… โน อามิสทายาทา’’ติฯ

อิติ ภควา ปริปุณฺณวตสมาทานํ ตปจริยํ สมฺมเทว วุสิตพฺรหฺมจริยํ สุวิสุทฺธวิชฺชาจรณสมฺปนฺนํ อนวเสสเวทนฺตปารคุํ พาหิตสพฺพปาปํ สตตํ ยาจโยคํ สเทวเก โลเก อนุตฺตรทกฺขิเณยฺยภาวปฺปตฺตํ อตฺตโน ปรมตฺถพฺราหฺมณภาวํ อริยสาวกานญฺจ อตฺตโน โอรสปุตฺตาทิภาวํ ปเวเทสิฯ ภควา หิ ‘‘สีโหติ โข, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจนํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ (อ. นิ. 5.99) เอตฺถ สีหสทิสํ, ‘‘ปุริโส มคฺคกุสโลติ โข, ติสฺส, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. 3.84) เอตฺถ มคฺคเทสกปุริสสทิสํ, ‘‘ราชาหมสฺมิ เสลา’’ติ (ม. นิ. 2.399; สุ. นิ. 559) เอตฺถ ราชสทิสํ, ‘‘ภิสกฺโก สลฺลกตฺโตติ โข, สุนกฺขตฺต, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (ม. นิ. 3.65) เอตฺถ เวชฺชสทิสํ, ‘‘พฺราหฺมโณติ โข, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (อ. นิ. 8.85) เอตฺถ พฺราหฺมณสทิสํ อตฺตานํ กเถสิฯ อิธาปิ พฺราหฺมณ สทิสํ กตฺวา กเถสิฯ

อิทานิ เยหิ ทานาทีหิ ยุตฺตสฺส อิโต พาหิรกพฺราหฺมณสฺส พฺราหฺมณกิจฺจํ ปริปุณฺณํ มญฺญนฺติ, เตหิ อตฺตโน ทานาทีนํ อคฺคเสฏฺฐภาวํ ปกาเสตุํ ‘‘ทฺเวมานิ, ภิกฺขเว, ทานานี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ

ตตฺถ ยาคาติ มหายญฺญา , มหาทานานีติ อตฺโถ, ยานิ ‘‘ยิฏฺฐานี’’ติปิ วุจฺจนฺติฯ ตตฺถ เวลามทานเวสฺสนฺตรทานมหาวิชิตยญฺญสทิสา อามิสยาคา เวทิตพฺพา, มหาสมยสุตฺตมงฺคลสุตฺตจูฬราหุโลวาทสุตฺตสมจิตฺตสุตฺตเทสนาทโย ธมฺมยาคาฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

คาถายํ อยชีติ อทาสิฯ อมจฺฉรีติ สพฺพมจฺฉริยานํ โพธิมูเลเยว สุปฺปหีนตฺตา มจฺเฉรรหิโตฯ สพฺพภูตานุกมฺปีติ มหากรุณาย สพฺพสตฺเต ปิยปุตฺตํ วิย อนุคฺคณฺหนสีโลฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘วธเก เทวทตฺเต จ, โจเร องฺคุลิมาลเก;

ธนปาเล ราหุเล เจว, สมจิตฺโต มหามุนี’’ติฯ (มิ. ป. 6.6.5) –

เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ปฐมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. สุลภสุตฺตวณฺณนา

[101] ทุติเย อปฺปานีติ ปริตฺตานิฯ สุลภานีติ สุเขน ลทฺธพฺพานิ, ยตฺถ กตฺถจิ วา สกฺกา โหติ ลทฺธุํฯ อนวชฺชานีติ วชฺชรหิตานิ นิทฺโทสานิ อาคมนสุทฺธิโต กายมณฺฑนาทิกิเลสวตฺถุภาวาภาวโต จฯ ตตฺถ สุลภตาย ปริเยสนทุกฺขสฺส อภาโว ทสฺสิโต, อปฺปตาย ปริหรณทุกฺขสฺสปิ อภาโว ทสฺสิโต, อนวชฺชตาย อครหิตพฺพตาย ภิกฺขุสารุปฺปภาโว ทสฺสิโต โหติฯ อปฺปตาย วา ปริตฺตาสสฺส อวตฺถุตา, สุลภตาย เคธาย อวตฺถุตา, อนวชฺชตาย อาทีนววเสน นิสฺสรณปญฺญาย วตฺถุตา ทสฺสิตา โหติฯ อปฺปตาย วา ลาเภน น โสมนสฺสํ ชนยนฺติ, สุลภตาย อลาเภน น โทมนสฺสํ ชนยนฺติ, อนวชฺชตาย วิปฺปฏิสารนิมิตฺตํ อญฺญาณุเปกฺขํ น ชนยนฺติ อวิปฺปฏิสารวตฺถุภาวโตฯ

ปํสุกูลนฺติ รถิกาสุสานสงฺการกูฏาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ ปํสูนํ อุปริ ฐิตตฺตา อพฺภุคฺคตฏฺเฐน ปํสุกูลํ วิยาติ ปํสุกูลํ, ปํสุ วิย กุจฺฉิตภาวํ อุลติ คจฺฉตีติ ปํสุกูลนฺติ เอวํ ลทฺธนามํ รถิกาทีสุ ปติตนนฺตกานิ อุจฺจินิตฺวา กตจีวรํฯ