10. เตวิชฺชสุตฺตวณฺณนา

[99] ทสเม ธมฺเมนาติ ญาเยน, สมฺมาปฏิปตฺติสงฺขาเตน เหตุนา การเณนฯ ยาย หิ ปฏิปทาย เตวิชฺโช โหติ, สา ปฏิปทา อิธ ธมฺโมติ เวทิตพฺพาฯ กา ปน สา ปฏิปทาติ? จรณสมฺปทา จ วิชฺชาสมฺปทา จฯ เตวิชฺชนฺติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณาทีหิ ตีหิ วิชฺชาหิ สมนฺนาคตํฯ พฺราหฺมณนฺติ พาหิตปาปพฺราหฺมณํฯ ปญฺญาเปมีติ ‘‘พฺราหฺมโณ’’ติ ชานาเปมิ ปติฏฺฐเปมิฯ นาญฺญํ ลปิตลาปนมตฺเตนาติ อญฺญํ ชาติมตฺตพฺราหฺมณํ อฏฺฐกาทีหิ ลปิตมตฺตวิปฺปลปนมตฺเตน พฺราหฺมณํ น ปญฺญาเปมีติฯ อถ วา ลปิตลาปนมตฺเตนาติ มนฺตานํ อชฺเฌนอชฺฌาปนมตฺเตนฯ อุภยถาปิ ยํ ปน พฺราหฺมณา สามเวทาทิเวทตฺตยอชฺเฌเนน เตวิชฺชํ พฺราหฺมณํ วทนฺติ, ตํ ปฏิกฺขิปติฯ ภควตา หิ ‘‘ปรมตฺถโต อเตวิชฺชํ พฺราหฺมณํเยว เจเต โภวาทิโน อวิชฺชานิวุตา ‘เตวิชฺโช พฺราหฺมโณ’ติ วทนฺติ, เอวํ ปน เตวิชฺโช พฺราหฺมโณ โหตี’’ติ ทสฺสนตฺถํ ตถา พุชฺฌนกานํ ปุคฺคลานํ อชฺฌาสเยน อยํ เทสนา อารทฺธาฯ

ตตฺถ ยสฺมา วิชฺชาสมฺปนฺโน จรณสมฺปนฺโนเยว โหติ จรณสมฺปทาย วินา วิชฺชาสมฺปตฺติยา อภาวโต, ตสฺมา จรณสมฺปทํ อนฺโตคธํ กตฺวา วิชฺชาสีเสเนว พฺราหฺมณํ ปญฺญาเปตุกาโม ‘‘ธมฺเมนาหํ, ภิกฺขเว, เตวิชฺชํ พฺราหฺมณํ ปญฺญาเปมี’’ติ เทสนํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ‘‘กถญฺจาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺเมน เตวิชฺชํ พฺราหฺมณํ ปญฺญาเปมี’’ติ กเถตุกมฺยตาย ปุจฺฉํ กตฺวา ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เทสนาย วิชฺชตฺตยํ วิภชนฺโต ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อเนกวิหิตนฺติ อเนกวิธํ, อเนเกหิ วา ปกาเรหิ ปวตฺติตํ, สํวณฺณิตนฺติ อตฺโถฯ ปุพฺเพนิวาสนฺติ สมนนฺตราตีตภวํ อาทิํ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ นิวุตฺถกฺขนฺธสนฺตานํฯ นิวุตฺถนฺติ อชฺฌาวุตฺถํ อนุภูตํ, อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธํ, นิวุตฺถธมฺมํ วา นิวุตฺถํ, โคจรนิวาเสน นิวุตฺถํ, อตฺตโน วิญฺญาเณน วิญฺญาตํ ปรวิญฺญาณวิญฺญาตมฺปิ วา ฉินฺนวฏุมกานุสฺสรณาทีสุฯ อนุสฺสรตีติ ‘‘เอกมฺปิ ชาติํ ทฺเวปิ ชาติโย’’ติ เอวํ ชาติปฏิปาฏิวเสน อนุคนฺตฺวา สรติ, อนุเทว วา สรติ, จิตฺเต อภินินฺนามิเต ปริกมฺมสมนนฺตรํ สรติฯ

เสยฺยถิทนฺติ อารทฺธปฺปการทสฺสนตฺเถ นิปาโตฯ เตเนว ยฺวายํ ปุพฺเพนิวาโส อารทฺโธ โหติ, ตสฺส ปการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอกมฺปิ ชาติ’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ เอกมฺปิ ชาตินฺติ เอกมฺปิ ปฏิสนฺธิมูลกํ จุติปริโยสานํ เอกภวปริยาปนฺนํ ขนฺธสนฺตานํฯ เอส นโย ทฺเวปิ ชาติโยติอาทีสุฯ

อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเปติอาทีสุ ปน ปริหายมาโน กปฺโป สํวฏฺฏกปฺโป , วฑฺฒมาโน วิวฏฺฏกปฺโปฯ ตตฺถ สํวฏฺเฏน สํวฏฺฏฏฺฐายี คหิโต โหติ ตมฺมูลกตฺตา, วิวฏฺเฏน จ วิวฏฺฏฏฺฐายีฯ เอวญฺหิ สติ ยานิ ตานิ ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, กปฺปสฺส อสงฺเขฺยยฺยานิฯ กตมานิ จตฺตาริ? สํวฏฺโฏ, สํวฏฺฏฏฺฐายี, วิวฏฺโฏ, วิวฏฺฏฏฺฐายี’’ติ (อ. นิ. 4.156) วุตฺตานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ, ตานิ ปริคฺคหิตานิ โหนฺติฯ

ตตฺถ ตโย สํวฏฺฏา – เตโชสํวฏฺโฏ, อาโปสํวฏฺโฏ, วาโยสํวฏฺโฏติฯ ติสฺโส สํวฏฺฏสีมา – อาภสฺสรา, สุภกิณฺหา, เวหปฺผลาติฯ ยทา กปฺโป เตเชน สํวฏฺฏติ, อาภสฺสรโต เหฏฺฐา อคฺคินา ฑยฺหติฯ ยทา อุทเกน สํวฏฺฏติ, สุภกิณฺหโต เหฏฺฐา อุทเกน วิลียติฯ ยทา วาเตน สํวฏฺฏติ, เวหปฺผลโต เหฏฺฐา วาเตน วิทฺธํสิยติฯ วิตฺถารโต ปน โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬํ เอกโต วินสฺสติฯ อิติ เอวรูโป อยํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺโต ภิกฺขุ อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป อนุสฺสรติฯ กถํ? อมุตฺราสินฺติอาทินา นเยนฯ

ตตฺถ อมุตฺราสินฺติ อมุมฺหิ สํวฏฺฏกปฺเป อมุมฺหิ ภเว วา โยนิยา วา คติยา วา วิญฺญาณฏฺฐิติยา วา สตฺตาวาเส วา สตฺตนิกาเย วา อหมโหสิํฯ เอวํนาโมติ ติสฺโส วา ผุสฺโส วาฯ เอวํโคตฺโตติ โคตโม วา กสฺสโป วาฯ เอวํวณฺโณติ โอทาโต วา สาโม วาฯ เอวมาหาโรติ สาลิมํโสทนาหาโร วา ปวตฺตผลโภชโน วาฯ เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวทีติ อเนกปฺปการานํ กายิกเจตสิกานํ สามิสนิรามิสาทิปฺปเภทานํ วา สุขทุกฺขานํ ปฏิสํเวทีฯ เอวมายุปริยนฺโตติ เอวํ วสฺสสตปริมาณายุปริยนฺโต วา จตุราสีติกปฺปสตสหสฺสปริมาณายุปริยนฺโต วาฯ โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทินฺติ โสหํ ตโต ภวโต โยนิโต คติโต วิญฺญาณฏฺฐิติโต สตฺตาวาสโต สตฺตนิกายโต วา จุโต ปุน อมุกสฺมิํ นาม ภเว โยนิยา คติยา วิญฺญาณฏฺฐิติยา สตฺตาวาเส สตฺตนิกาเย วา อุทปาทิํฯ ตตฺราปาสินฺติ อถ ตตฺรปิ ภเว โยนิยา คติยา วิญฺญาณฏฺฐิติยา สตฺตาวาเส สตฺตนิกาเย วา ปุน อโหสิํฯ เอวํนาโมติอาทิ วุตฺตนยเมวฯ

อถ วา ยสฺมา ‘‘อมุตฺราสิ’’นฺติ อิทํ อนุปุพฺเพน อาโรหนฺตสฺส อตฺตโน อภินีหารานุรูปํ ยถาพลํ สรณํ, ‘‘โส ตโต จุโต’’ติ ปฏินิวตฺตนฺตสฺส ปจฺจเวกฺขณํ, ตสฺมา ‘‘อิธูปปนฺโน’’ติ อิมิสฺสา อิธูปปตฺติยา อนนฺตรํ ‘‘อมุตฺร อุทปาทิ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺราปาสินฺติ ตตฺรปิ ภเว…เป.… สตฺตนิกาเย วา อาสิํฯ เอวํนาโมติ ทตฺโต วา มิตฺโต วา, เอวํโคตฺโตติ วาเสฏฺโฐ วา กสฺสโป วาฯ เอวํวณฺโณติ กาโฬ วา โอทาโต วาฯ เอวมาหาโรติ สุธาหาโร วา สาลิโอทนาทิอาหาโร วาฯ เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวทีติ ทิพฺพสุขปฺปฏิสํเวที วา มานุสสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที วาฯ เอวมายุปริยนฺโตติ เอวํ ตํตํปรมายุปริยนฺโตฯ โส ตโต จุโตติ โสหํ ตโต ภวาทิโต จุโตฯ อิธูปปนฺโนติ อิธ อิมสฺมิํ จริมภเว มนุสฺโส หุตฺวา อุปปนฺโน นิพฺพตฺโตฯ

อิตีติ เอวํฯ สาการํ สอุทฺเทสนฺติ นามโคตฺตาทิวเสน สอุทฺเทสํ, วณฺณาทิวเสน สาการํฯ นามโคตฺเตน หิ สตฺตา ‘‘ติสฺโส โคตโม’’ติ อุทฺทิสียนฺติ, วณฺณาทีหิ ‘‘สาโม โอทาโต’’ติ นานตฺตโต ปญฺญายนฺติฯ ตสฺมา นามโคตฺตํ อุทฺเทโส, อิตเร อาการาฯ อยมสฺส ปฐมา วิชฺชา อธิคตาติ อยํ อิมินา ภิกฺขุนา ปฐมํ อธิคมวเสน ปฐมา, วิทิตกรณฏฺเฐน วิชฺชา อธิคตา สจฺฉิกตา โหติฯ กิํ ปนายํ วิทิตํ กโรติ? ปุพฺเพนิวาสํฯ อวิชฺชาติ ตสฺเสว ปุพฺเพนิวาสสฺส อวิทิตกรณฏฺเฐน ตสฺส ปฏิจฺฉาทกโมโห วุจฺจติฯ ตโมติ สฺเวว โมโห ปฏิจฺฉาทกฏฺเฐน ตโมติ วุจฺจติฯ อาโลโกติ สา เอว วิชฺชา โอภาสกรณฏฺเฐน อาโลโกฯ เอตฺถ จ วิชฺชา อธิคตาติ อยํ อตฺโถ, เสสํ ปสํสาวจนํฯ โยชนา ปเนตฺถ – อยํ โข เตน ภิกฺขุนา วิชฺชา อธิคตา, ตสฺส อธิคตวิชฺชสฺส อวิชฺชา วิหตา, วินฏฺฐาติ อตฺโถฯ กสฺมา? ยสฺมา วิชฺชา อุปฺปนฺนาติฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ

ยถา ตนฺติ เอตฺถ ยถาติ โอปมฺมตฺเถ, ตนฺติ นิปาตมตฺตํฯ สติยา อวิปฺปวาเสน อปฺปมตฺตสฺสฯ วีริยาตาเปน อาตาปิโนฯ กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขตาย ปหิตตฺตสฺส เปสิตจิตฺตสฺสาติ อตฺโถฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต อวิชฺชา วิหญฺเญยฺย, วิชฺชา อุปฺปชฺเชยฺย, ตโม วิหญฺเญยฺย, อาโลโก อุปฺปชฺเชยฺย; เอวเมว ตสฺส ภิกฺขุโน อวิชฺชา วิหตา, วิชฺชา อุปฺปนฺนา , ตโม วิหโต, อาโลโก อุปฺปนฺโน, ตสฺส ปธานานุโยคสฺส อนุรูปเมว ผลํ ลภิตฺวา วิหรตีติฯ

ทิพฺเพน จกฺขุนาติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ วิสุทฺเธนาติ จุตูปปาตทสฺสเนน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิเหตุภาวโต วิสุทฺธํฯ โย หิ จุติมตฺตเมว ปสฺสติ น อุปปาตํ, โส อุจฺเฉททิฏฺฐิํ คณฺหาติฯ โย อุปปาตมตฺตเมว ปสฺสติ น จุติํ, โส นวสตฺตปาตุภาวทิฏฺฐิํ คณฺหาติฯ โย ปน ตทุภยํ ปสฺสติ, โส ยสฺมา ทุวิธมฺปิ ตํ ทิฏฺฐิคตํ อติวตฺตติ, ตสฺมาสฺส ตํ ทสฺสนํ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิเหตุ โหติ, ตทุภยมฺปายํ พุทฺธปุตฺโต ปสฺสติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘จุตูปปาตทสฺสเนน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิเหตุภาวโต วิสุทฺธ’’นฺติฯ เอกาทสอุปกฺกิเลสวิรหโต วา วิสุทฺธํฯ ยถาห ‘‘วิจิกิจฺฉา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโสติ – อิติ วิทิตฺวา วิจิกิจฺฉํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสํ ปชหิํ, อมนสิกาโร…เป.… ถินมิทฺธํ, ฉมฺภิตตฺตํ, อุปฺปิลฺลํ, ทุฏฺฐุลฺลํ, อจฺจารทฺธวีริยํ, อติลีนวีริยํ, อภิชปฺปา, นานตฺตสญฺญา, อตินิชฺฌายิตตฺตํ รูปานํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’’ติ (ม. นิ. 3.242) เอวํ วุตฺเตหิ เอกาทสหิ อุปกฺกิเลเสหิ อนุปกฺกิลิฏฺฐตฺตา วิสุทฺธํฯ มนุสฺสูปจารํ อติกฺกมิตฺวา รูปทสฺสเนน อติกฺกนฺตมานุสกํ, มํสจกฺขุํ วา อติกฺกนฺตตฺตา อติกฺกนฺตมานุสกํฯ เตน ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกนฯ สตฺเต ปสฺสตีติ มนุสฺสมํสจกฺขุนา วิย สตฺเต ปสฺสติ ทกฺขติ อาโลเกติฯ

จวมาเน อุปปชฺชมาเนติ เอตฺถ จุติกฺขเณ อุปปตฺติกฺขเณ วา ทิพฺพจกฺขุนาปิ ทฏฺฐุํ น สกฺกาฯ เย ปน อาสนฺนจุติกา อิทานิ จวิสฺสนฺติ, เต จวมานาฯ เย จ คหิตปฏิสนฺธิกา สมฺปตินิพฺพตฺตา วา, เต อุปปชฺชมานาติ อธิปฺเปตาฯ เต เอวรูเป จวมาเน อุปปชฺชมาเน จ ปสฺสตีติ ทสฺเสติฯ หีเนติ โมหนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา หีนานํ ชาติกุลโภคาทีนํ วเสน หีฬิเต ปริภูเตฯ ปณีเตติ อโมหนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา ตพฺพิปรีเตฯ สุวณฺเณติ อโทสนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา อิฏฺฐกนฺตมนาปวณฺณยุตฺเตฯ ทุพฺพณฺเณติ โทสนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา อนิฏฺฐอกนฺตามนาปวณฺณยุตฺเตฯ อภิรูเป วิรูเปติปิ อตฺโถฯ สุคเตติ สุคติคเต, อโลภนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา วา อฑฺเฒ มหทฺธเนฯ ทุคฺคเตติ ทุคฺคติคเต, โลภนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา วา ทลิทฺเท อปฺปนฺนปานโภชเนฯ

ยถากมฺมูปเคติ ยํ ยํ กมฺมํ อุปจิตํ, เตน เตน อุปคเต ฯ ตตฺถ ปุริเมหิ ‘‘จวมาเน’’ติอาทีหิ ทิพฺพจกฺขุกิจฺจํ วุตฺตํ, อิมินา ปน ปเทน ยถากมฺมูปคญาณกิจฺจํฯ

ตสฺส จ ญาณสฺส อยํ อุปฺปตฺติกฺกโม – อิธ ภิกฺขุ เหฏฺฐา นิรยาภิมุขํ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา เนรยิเก สตฺเต ปสฺสติ มหนฺตํ ทุกฺขํ อนุภวมาเน, อิทํ ทสฺสนํ ทิพฺพจกฺขุญาณกิจฺจเมวฯ โส จ เอวํ มนสิ กโรติ ‘‘กิํ นุ โข กมฺมํ กตฺวา อิเม สตฺตา เอตํ ทุกฺขํ อนุภวนฺตี’’ติ, อถสฺส ‘‘อิทํ นาม กตฺวา’’ติ ตํกมฺมารมฺมณํ ญาณํ อุปฺปชฺชติฯ ตถา อุปริ เทวโลกาภิมุขํ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา นนฺทนวนมิสฺสกวนผารุสกวนาทีสุ สตฺเต ปสฺสติ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวมาเน, อิทมฺปิ ทสฺสนํ ทิพฺพจกฺขุญาณกิจฺจเมวฯ โส เอวํ มนสิ กโรติ ‘‘กิํ นุ โข กมฺมํ กตฺวา อิเม สตฺตา เอตํ สมฺปตฺติํ อนุภวนฺตี’’ติ? อถสฺส ‘‘อิทํ นาม กตฺวา’’ติ ตํกมฺมารมฺมณํ ญาณํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ ยถากมฺมูปคญาณํ นามฯ อิมสฺส วิสุํ ปริกมฺมํ นาม นตฺถิฯ ยถา จิมสฺส, เอวํ อนาคตํสญาณสฺสปิฯ ทิพฺพจกฺขุปาทกาเนว หิ อิมานิ ทิพฺพจกฺขุนา สเหว อิชฺฌนฺติฯ กายทุจฺจริเตนาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ อิธ วิชฺชาติ ทิพฺพจกฺขุญาณวิชฺชาฯ อวิชฺชาติ สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิจฺฉาทิกา อวิชฺชาฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

ตติยวาเร วิชฺชาติ อรหตฺตมคฺคญาณวิชฺชาฯ อวิชฺชาติ จตุสจฺจปฺปฏิจฺฉาทิกา อวิชฺชาฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา สุวิญฺเญยฺยเมวฯ เอวํ โขติอาทิ นิคมนํฯ

คาถาสุ อยํ สงฺเขปตฺโถ – โย ยถาวุตฺตํ ปุพฺเพนิวาสํ อเวติ อวคจฺฉติ, วุตฺตนเยน ปากฏํ กตฺวา ชานาติฯ ‘‘โยเวที’’ติปิ ปาโฐ, โย อเวทิ วิทิตํ กตฺวา ฐิโตติ อตฺโถฯ ฉพฺพีสติเทวโลกสงฺขาตํ สคฺคํ จตุพฺพิธํ อปายญฺจ วุตฺตนเยเนว ทิพฺพจกฺขุนา ปสฺสติฯ อโถติ ตโต ปรํ ชาติกฺขยสงฺขาตํ อรหตฺตํ นิพฺพานเมว วา ปตฺโต อธิคโตฯ ตโต เอว อภิญฺญา อภิวิสิฏฺฐาย มคฺคปญฺญาย ชานิตพฺพํ จตุสจฺจธมฺมํ ชานิตฺวา กิจฺจโวสาเนน โวสิโต นิฏฺฐานปฺปตฺโตฯ โมเนยฺยธมฺมสมนฺนาคเมน มุนิ, ขีณาสโว ยสฺมา เอตาหิ ยถาวุตฺตาหิ ตีหิ วิชฺชาหิ สมนฺนาคตตฺตา ตโต ตติยวิชฺชาย สพฺพถา พาหิตปาปตฺตา จ เตวิชฺโช พฺราหฺมโณ นาม โหติฯ

ตสฺมา ตเมว อหํ เตวิชฺชํ พฺราหฺมณํ วทามิ, อญฺญํ ปน ลปิตลาปนํ ยชุอาทิมนฺตปทานํ อชฺฌาปนปรํ เตวิชฺชํ พฺราหฺมณํ น วทามิ, เตวิชฺโชติ ตํ น กเถมีติฯ

อิติ อิมสฺมิํ วคฺเค ทุติยสุตฺเต วฏฺฏํ กถิตํ, ปญฺจมอฏฺฐมทสมสุตฺเตสุ วิวฏฺฏํ กถิตํ, อิตเรสุ วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ทสมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปญฺจมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปรมตฺถทีปนิยา ขุทฺทกนิกาย-อฏฺฐกถาย

อิติวุตฺตกสฺส ติกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. จตุกฺกนิปาโต

1. พฺราหฺมณธมฺมยาคสุตฺตวณฺณนา

[100] จตุกฺกนิปาตสฺส ปฐเม อหนฺติ อตฺตนิทฺเทโสฯ โย หิ ปโร น โหติ, โส นิยกชฺฌตฺตสงฺขาโต อตฺตา ‘‘อห’’นฺติ วุจฺจติฯ อสฺมีติ ปฏิชานนาฯ โย ปรมตฺถพฺราหฺมณภาโว ‘‘อห’’นฺติ วุจฺจมาโน, ตสฺส อตฺตนิ อตฺถิภาวํ ปฏิชานนฺโต หิ สตฺถา ‘‘อสฺมี’’ติ อโวจฯ ‘‘อหมสฺมี’’ติ จ ยถา ‘‘อหมสฺมิ พฺรหฺมา มหาพฺรหฺมา, เสยฺโยหมสฺมี’’ติ จ อปฺปหีนทิฏฺฐิมานานุสยา ปุถุชฺชนา อตฺตโน ทิฏฺฐิมานมญฺญนาภินิเวสวเสน อภิวทนฺติ, น เอวํ วุตฺตํฯ สพฺพโส ปน ปหีนทิฏฺฐิมานานุสโย ภควา สมญฺญํ อนติธาวนฺโต โลกสมญฺญานุโรเธน เวเนยฺยสนฺตาเนสุ ธมฺมํ ปติฏฺฐเปนฺโต เกวลํ ตาทิสสฺส คุณสฺส อตฺตนิ วิชฺชมานตํ ปฏิชานนฺโต ‘‘อหมสฺมี’’ติ อาหฯ พฺราหฺมโณติ พาหิตปาปตฺตา พฺรหฺมสฺส จ อณนโต พฺราหฺมโณฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ภิกฺขเว, อหํ ปรมตฺถโต พฺราหฺมโณสฺมีติฯ ภควา สพฺพาการปริปุณฺณสฺส ทานสํยมาทิวตสมาทานสฺส นิรวเสสาย ตปจริยาย ปารํ คโต สมฺมเทว วุสิตพฺรหฺมจริยวาโส สกลเวทนฺตคู สุวิสุทฺธวิชฺชาจรโณ สพฺพถา นินฺหาตปาปมโล อนุตฺตรสฺส อริยมคฺคสงฺขาตสฺส พฺราหฺมณสฺส วตฺตา ปวตฺตา, สุปริสุทฺธสฺส จ สาสนพฺรหฺมจริยสฺส ปเวเทตา, ตสฺมา สพฺพโส พาหิตปาปตฺตา พฺรหฺมสฺส จ อณนโต กถนโต ปรมตฺเถน พฺราหฺมโณติ วุจฺจติฯ

อิติ ภควา สเทวเก โลเก อตฺตโน อนุตฺตรํ พฺราหฺมณภาวํ ปเวเทตฺวา ยานิ ตานิ พฺราหฺมณทานาทีนิ ฉ กมฺมานิ พฺราหฺมณสฺส ปญฺญาเปนฺติ, เตสมฺปิ สุปริสุทฺธานํ อุกฺกํสโต อตฺตนิ สํวิชฺชมานตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยาจโยโค’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ยาจโยโคติ ยาเจหิ ยุตฺโตฯ ยาจนฺตีติ ยาจา, ยาจกา , เต ปเนตฺถ เวเนยฺยา เวทิตพฺพาฯ