9. ทานสุตฺตวณฺณนา

[98] นวเม ทานนฺติ ทาตพฺพํ, สวตฺถุกา วา เจตนา ทานํ, สมฺปตฺติปริจฺจาคสฺเสตํ อธิวจนํฯ อามิสทานนฺติ จตฺตาโร ปจฺจยา เทยฺยภาววเสน อามิสทานํ นามฯ เต หิ ตณฺหาทีหิ อามสิตพฺพโต อามิสนฺติ วุจฺจนฺติฯ เตสํ วา ปริจฺจาคเจตนา อามิสทานํฯ ธมฺมทานนฺติ อิเธกจฺโจ ‘‘อิเม ธมฺมา กุสลา, อิเม ธมฺมา อกุสลา, อิเม ธมฺมา สาวชฺชา, อิเม ธมฺมา อนวชฺชา, อิเม วิญฺญุครหิตา, อิเม วิญฺญุปฺปสตฺถา; อิเม สมตฺตา สมาทินฺนา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ, อิเม หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺตี’’ติ กุสลากุสลกมฺมปเถ วิภชนฺโต กมฺมกมฺมวิปาเก อิธโลกปรโลเก ปจฺจกฺขโต ทสฺเสนฺโต วิย ปากฏํ กโรนฺโต อกุสเลหิ ธมฺเมหิ นิวตฺตาเปนฺโต, กุสเลสุ ธมฺเมสุ ปติฏฺฐาเปนฺโต, ธมฺมํ เทเสติ, อิทํ ธมฺมทานํฯ โย ปน ‘‘อิเม ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา , อิเม ปริญฺเญยฺยา, อิเม ปหาตพฺพา, อิเม สจฺฉิกาตพฺพา, อิเม ภาเวตพฺพา’’ติ สจฺจานิ วิภาเวนฺโต อมตาธิคมาย ปฏิปตฺติธมฺมํ เทเสติ, อิทํ สิขาปฺปตฺตํ ธมฺมทานํ นามฯ เอตทคฺคนฺติ เอตํ อคฺคํฯ ยทิทนฺติ ยํ อิทํ ธมฺมทานํ วุตฺตํ, เอตํ อิเมสุ ทฺวีสุ ทาเนสุ อคฺคํ เสฏฺฐํ อุตฺตมํฯ วิวฏฺฏคามิธมฺมทานญฺหิ นิสฺสาย สพฺพานตฺถโต ปริมุจฺจติ, สกลํ วฏฺฏทุกฺขํ อติกฺกมติฯ โลกิยํ ปน ธมฺมทานํ สพฺเพสํ ทานานํ นิทานํ สพฺพสมฺปตฺตีนํ มูลํฯ เตนาห –

‘‘สพฺพทานํ ธมฺมทานํ ชินาติ, สพฺพรสํ ธมฺมรโส ชินาติ;

สพฺพรติํ ธมฺมรตี ชินาติ, ตณฺหกฺขโย สพฺพทุกฺขํ ชินาตี’’ติฯ (ธ. ป. 354) –

อภยทานเมตฺถ ธมฺมทาเนเนว สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สาธารณโภคิตาธิปฺปาเยน อตฺตนา ปริภุญฺชิตพฺพโต จตุปจฺจยโต สยเมว อภุญฺชิตฺวา ปเรสํ สํวิภชนํ อามิสสํวิภาโคฯ สาธารณโภคิตาธิปฺปาเยเนว อตฺตนา วิทิตสฺส อธิคตสฺส ธมฺมสฺส อปฺโปสฺสุกฺโก อหุตฺวา ปเรสํ อุปเทโส ธมฺมสํวิภาโคฯ จตูหิ ปจฺจเยหิ จตูหิ จ สงฺคหวตฺถูหิ ปเรสํ อนุคฺคณฺหนํ อนุกมฺปนํ อามิสานุคฺคโหฯ วุตฺตนเยเนว ธมฺเมน ปเรสํ อนุคฺคณฺหนํ อนุกมฺปนํ ธมฺมานุคฺคโหฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

คาถาสุ ยมาหุ ทานํ ปรมนฺติ ยํ ทานํ จิตฺตเขตฺตเทยฺยธมฺมานํ อุฬารภาเวน ปรมํ อุตฺตมํ, โภคสมฺปตฺติอาทีนํ วา ปูรณโต ผลนโต, ปรสฺส วา โลภมจฺฉริยาทิกสฺส ปฏิปกฺขสฺส มทฺทนโต หิํสนโต ‘‘ปรม’’นฺติ พุทฺธา ภควนฺโต อาหุฯ อนุตฺตรนฺติ ยํ ทานํ เจตนาทิสมฺปตฺติยา สาติสยปวตฺติยา อคฺคภาเวน อคฺควิปากตฺตา จ อุตฺตรรหิตํ อนุตฺตรภาวสาธนํ จาติ อาหุฯ ยํ สํวิภาคนฺติ เอตฺถาปิ ‘‘ปรมํ อนุตฺตร’’นฺติ ปททฺวยํ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํฯ อวณฺณยีติ กิตฺตยิ, ‘‘โภชนํ, ภิกฺขเว, ททมาโน ทายโก ปฏิคฺคาหกานํ ปญฺจ ฐานานิ เทตี’’ติอาทินา (อ. นิ. 5.37), ‘‘เอวํ เจ, ภิกฺขเว, สตฺตา ชาเนยฺยุํ ทานสํวิภาคสฺส วิปาก’’นฺติอาทินา (อิติวุ. 26) จ ปสํสยิฯ ยถา ปน ทานํ สํวิภาโค จ ปรมํ อนุตฺตรญฺจ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อคฺคมฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อคฺคมฺหีติ สีลาทิคุณวิเสสโยเคน เสฏฺเฐ อนุตฺตเร ปุญฺญกฺเขตฺเต สมฺมาสมฺพุทฺเธ อริยสงฺเฆ จฯ

ปสนฺนจิตฺโตติ กมฺมผลสทฺธาย รตนตฺตยสทฺธาย จ จิตฺตํ ปสาเทนฺโต โอกปฺเปนฺโตฯ จิตฺตสมฺปตฺติยา หิ เขตฺตสมฺปตฺติยา จ ปริตฺเตปิ เทยฺยธมฺเม ทานํ มหานุภาวํ โหติ มหาชุติกํ มหาวิปฺผารํฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘นตฺถิ จิตฺเต ปสนฺนมฺหิ, อปฺปกา นาม ทกฺขิณา;

ตถาคเต วา สมฺพุทฺเธ, อถ วา ตสฺส สาวเก’’ติฯ (วิ. ว. 804; เนตฺติ. 95);

วิญฺญูติ สปฺปญฺโญฯ ปชานนฺติ สมฺมเทว ทานผลํ ทานานิสํสํ ปชานนฺโตฯ โก น ยเชถ กาเลติ ยุตฺตปฺปตฺตกาเล โก นาม ทานํ น ทเทยฺย? สทฺธา, เทยฺยธมฺโม, ปฏิคฺคาหกาติ อิเมสํ ติณฺณํ สมฺมุขิภูตกาเลเยว หิ ทานํ สมฺภวติ, น อญฺญถา, ปฏิคฺคาหกานํ วา ทาตุํ ยุตฺตกาเลฯ

เอวํ ปฐมคาถาย อามิสทานสํวิภาคานุคฺคเห ทสฺเสตฺวา อิทานิ ธมฺมทานสํวิภาคานุคฺคเห ทสฺเสตุํ ‘‘เย เจว ภาสนฺตี’’ติ ทุติยคาถมาหฯ ตตฺถ อุภยนฺติ ‘‘ภาสนฺติ สุณนฺตี’’ติ วุตฺตา เทสกา ปฏิคฺคาหกาติ อุภยํฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ – เย สุคตสฺส ภควโต สาสเน สทฺธมฺเม ปสนฺนจิตฺตา วิมุตฺตายตนสีเส ฐตฺวา เทเสนฺติ ปฏิคฺคณฺหนฺติ จ, เตสํ เทสกปฏิคฺคาหกานํ โส ธมฺมทานธมฺมสํวิภาคธมฺมานุคฺคหสงฺขาโต อตฺโถฯ ปรมตฺถสาธนโต ปรโมฯ ตณฺหาสํกิเลสาทิสพฺพสํกิเลสมลวิโสธเนน วิสุชฺฌติฯ กีทิสานํ? เย อปฺปมตฺตา สุคตสฺส สาสเนฯ เย จ –

‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา;

สจิตฺตปริโยทปนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติฯ (ที. นิ. 2.90; ธ. ป. 183) –

สงฺเขปโต เอวํ ปกาสิเต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน โอวาเท อนุสิฏฺฐิยํ อปฺปมตฺตา อธิสีลสิกฺขาทโย สกฺกจฺจํ สมฺปาเทนฺติฯ เตสํ วิสุชฺฌติ, อรหตฺตผลวิสุทฺธิยา อติวิย โวทายตีติฯ

นวมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. เตวิชฺชสุตฺตวณฺณนา

[99] ทสเม ธมฺเมนาติ ญาเยน, สมฺมาปฏิปตฺติสงฺขาเตน เหตุนา การเณนฯ ยาย หิ ปฏิปทาย เตวิชฺโช โหติ, สา ปฏิปทา อิธ ธมฺโมติ เวทิตพฺพาฯ กา ปน สา ปฏิปทาติ? จรณสมฺปทา จ วิชฺชาสมฺปทา จฯ เตวิชฺชนฺติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณาทีหิ ตีหิ วิชฺชาหิ สมนฺนาคตํฯ พฺราหฺมณนฺติ พาหิตปาปพฺราหฺมณํฯ ปญฺญาเปมีติ ‘‘พฺราหฺมโณ’’ติ ชานาเปมิ ปติฏฺฐเปมิฯ นาญฺญํ ลปิตลาปนมตฺเตนาติ อญฺญํ ชาติมตฺตพฺราหฺมณํ อฏฺฐกาทีหิ ลปิตมตฺตวิปฺปลปนมตฺเตน พฺราหฺมณํ น ปญฺญาเปมีติฯ อถ วา ลปิตลาปนมตฺเตนาติ มนฺตานํ อชฺเฌนอชฺฌาปนมตฺเตนฯ อุภยถาปิ ยํ ปน พฺราหฺมณา สามเวทาทิเวทตฺตยอชฺเฌเนน เตวิชฺชํ พฺราหฺมณํ วทนฺติ, ตํ ปฏิกฺขิปติฯ ภควตา หิ ‘‘ปรมตฺถโต อเตวิชฺชํ พฺราหฺมณํเยว เจเต โภวาทิโน อวิชฺชานิวุตา ‘เตวิชฺโช พฺราหฺมโณ’ติ วทนฺติ, เอวํ ปน เตวิชฺโช พฺราหฺมโณ โหตี’’ติ ทสฺสนตฺถํ ตถา พุชฺฌนกานํ ปุคฺคลานํ อชฺฌาสเยน อยํ เทสนา อารทฺธาฯ

ตตฺถ ยสฺมา วิชฺชาสมฺปนฺโน จรณสมฺปนฺโนเยว โหติ จรณสมฺปทาย วินา วิชฺชาสมฺปตฺติยา อภาวโต, ตสฺมา จรณสมฺปทํ อนฺโตคธํ กตฺวา วิชฺชาสีเสเนว พฺราหฺมณํ ปญฺญาเปตุกาโม ‘‘ธมฺเมนาหํ, ภิกฺขเว, เตวิชฺชํ พฺราหฺมณํ ปญฺญาเปมี’’ติ เทสนํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ‘‘กถญฺจาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺเมน เตวิชฺชํ พฺราหฺมณํ ปญฺญาเปมี’’ติ กเถตุกมฺยตาย ปุจฺฉํ กตฺวา ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เทสนาย วิชฺชตฺตยํ วิภชนฺโต ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อเนกวิหิตนฺติ อเนกวิธํ, อเนเกหิ วา ปกาเรหิ ปวตฺติตํ, สํวณฺณิตนฺติ อตฺโถฯ ปุพฺเพนิวาสนฺติ สมนนฺตราตีตภวํ อาทิํ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ นิวุตฺถกฺขนฺธสนฺตานํฯ นิวุตฺถนฺติ อชฺฌาวุตฺถํ อนุภูตํ, อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธํ, นิวุตฺถธมฺมํ วา นิวุตฺถํ, โคจรนิวาเสน นิวุตฺถํ, อตฺตโน วิญฺญาเณน วิญฺญาตํ ปรวิญฺญาณวิญฺญาตมฺปิ วา ฉินฺนวฏุมกานุสฺสรณาทีสุฯ อนุสฺสรตีติ ‘‘เอกมฺปิ ชาติํ ทฺเวปิ ชาติโย’’ติ เอวํ ชาติปฏิปาฏิวเสน อนุคนฺตฺวา สรติ, อนุเทว วา สรติ, จิตฺเต อภินินฺนามิเต ปริกมฺมสมนนฺตรํ สรติฯ

เสยฺยถิทนฺติ อารทฺธปฺปการทสฺสนตฺเถ นิปาโตฯ เตเนว ยฺวายํ ปุพฺเพนิวาโส อารทฺโธ โหติ, ตสฺส ปการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอกมฺปิ ชาติ’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ เอกมฺปิ ชาตินฺติ เอกมฺปิ ปฏิสนฺธิมูลกํ จุติปริโยสานํ เอกภวปริยาปนฺนํ ขนฺธสนฺตานํฯ เอส นโย ทฺเวปิ ชาติโยติอาทีสุฯ