4. อคฺคิสุตฺตวณฺณนา

[93] จตุตฺเถ อนุทหนฏฺเฐน อคฺคิ, ราโค เอว อคฺคิ ราคคฺคิฯ ราโค หิ อุปฺปชฺชมาโน สตฺเต อนุทหติ ฌาเปติ, ตสฺมา ‘‘อคฺคี’’ติ วุจฺจติฯ อิตเรสุปิ ทฺวีสุ เอเสว นโยฯ ตตฺถ ยถา อคฺคิ ยเทว อินฺธนํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชติ, ตํ นิทหติ, มหาปริฬาโห จ โหติ, เอวมิเมปิ ราคาทโย ยสฺมิํ สนฺตาเน สยํ อุปฺปนฺนา, ตํ นิทหนฺติ, มหาปริฬาหา จ โหนฺติ ทุนฺนิพฺพาปยาฯ เตสุ ราคปริฬาเหน สนฺตตฺตหทยานํ อิจฺฉิตาลาภทุกฺเขน มรณปฺปตฺตานํ สตฺตานํ ปมาณํ นตฺถิฯ อยํ ตาว ราคสฺส อนุทหนตาฯ โทสสฺส ปน อนุทหนตาย วิเสสโต มโนปโทสิกา เทวา, โมหสฺส อนุทหนตาย ขิฑฺฑาปโทสิกา เทวา จ นิทสฺสนํฯ โมหวเสน หิ เตสํ สติสมฺโมโส โหติ, ตสฺมา ขิฑฺฑาวเสน อาหารเวลํ อติวตฺเตนฺตา กาลํ กโรนฺติฯ อยํ ตาว ราคาทีนํ ทิฏฺฐธมฺมิโก อนุทหนภาโวฯ สมฺปรายิโก ปน นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตาปนวเสน โฆรตโร ทุรธิวาโส จฯ อยญฺจ อตฺโถ อาทิตฺตปริยาเยน วิภาเวตพฺโพฯ

คาถาสุ กาเมสุ มุจฺฉิเตติ วตฺถุกาเมสุ ปาตพฺยตาวเสน มุจฺฉํ พาลฺยํ ปมาทํ มิจฺฉาจารํ อาปนฺเนฯ พฺยาปนฺเนติ พฺยาปนฺนจิตฺเต ทหตีติ สมฺพนฺโธฯ นเร ปาณาติปาติโนติ อิทํ โทสคฺคิสฺสฯ อริยธมฺเม อโกวิเทติ เย ขนฺธายตนาทีสุ สพฺเพน สพฺพํ อุคฺคหปริปุจฺฉาย มนสิการรหิตา อริยธมฺมสฺส อกุสลา, เต สมฺโมเหน อภิภูตา วิเสเสน สมฺมูฬฺหา นามาติ วุตฺตาฯ เอเต อคฺคี อชานนฺตาติ ‘‘เอเต ราคคฺคิอาทโย อิธ เจว สมฺปราเย จ อนุทหนฺตี’’ติ อชานนฺตฺตาอา ปริญฺญาภิสมยวเสน ปหานาภิสมยวเสน จ อปฺปฏิวิชฺฌนฺตาฯ สกฺกายาภิรตาติ สกฺกาเย อุปาทานกฺขนฺธปญฺจเก ตณฺหาทิฏฺฐิมานนนฺทนาภิรตาฯ วฑฺฒยนฺตีติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชเนน วฑฺฒยนฺติ อาจินนฺติฯ นิรยนฺติ อฏฺฐวิธํ มหานิรยํ, โสฬสวิธํ อุสฺสทนิรยนฺติ สพฺพมฺปิ นิรยํฯ ติรจฺฉานญฺจ โยนิโยติ ติรจฺฉานโยนิโย จฯ อสุรนฺติ อสุรกายํ เปตฺติวิสยญฺจ วฑฺฒยนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

เอตฺตาวตา ราคคฺคิอาทีนํ อิธ เจว สมฺปราเย จ อนุทหนภาวทสฺสนมุเขน วฏฺฏํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เนสํ นิพฺพาปเนน วิวฏฺฏํ ทสฺเสตุํ ‘‘เย จ รตฺตินฺทิวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยุตฺตาติ ภาวนานุโยควเสน ยุตฺตาฯ กตฺถ? สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเนฯ เตน อญฺญสาสเน ราคคฺคิอาทีนํ นิพฺพาปนาภาวํ ทสฺเสติฯ ตถา หิ อนญฺญสาธารณํ เตสํ นิพฺพาปนวิธิํ อสุภกมฺมฏฺฐานํ สงฺเขเปเนว ทสฺเสนฺโต –

‘‘เต นิพฺพาเปนฺติ ราคคฺคิํ, นิจฺจํ อสุภสญฺญิโน;

โทสคฺคิํ ปน เมตฺตาย, นิพฺพาเปนฺติ นรุตฺตมา;

โมหคฺคิํ ปน ปญฺญาย, ยายํ นิพฺเพธคามินี’’ติฯ –

อาห ฯ ตตฺถ อสุภสญฺญิโนติ ทฺวตฺติํสาการวเสน เจว อุทฺธุมาตกาทิวเสน จ อสุภภาวนานุโยเคน อสุภสญฺญิโนฯ เมตฺตายาติ ‘‘โส เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตี’’ติ (อ. นิ. 3.64, 66) วุตฺตาย เมตฺตาภาวนายฯ เอตฺถ จ อสุภชฺฌานญฺจ ปาทกํ กตฺวา นิพฺพตฺติตอนาคามิมคฺเคน ราคคฺคิโทสคฺคีนํ นิพฺพาปนํ เวทิตพฺพํฯ ปญฺญายาติ วิปสฺสนาปญฺญาสหิตาย มคฺคปญฺญายฯ เตเนวาห ‘‘ยายํ นิพฺเพธคามินี’’ติฯ สา หิ กิเลสกฺขนฺธํ วินิวิชฺฌนฺตี คจฺฉติ ปวตฺตตีติ นิพฺเพธคามินีติ วุจฺจติฯ อเสสํ ปรินิพฺพนฺตีติ อรหตฺตมคฺเคน อเสสํ ราคคฺคิอาทิํ นิพฺพาเปตฺวา สอุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ฐิตา ปญฺญาเวปุลฺลปฺปตฺติยา นิปกา ปุพฺเพว สมฺมปฺปธาเนน สพฺพโส โกสชฺชสฺส สุปฺปหีนตฺตา ผลสมาปตฺติสมาปชฺชเนน อกิลาสุภาเวน จ รตฺตินฺทิวมตนฺทิตา จริมกจิตฺตนิโรเธน อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา อเสสํ ปรินิพฺพนฺติฯ ตโต จ อเสสํ นิสฺเสสํ วฏฺฏทุกฺขํ อจฺจคุํ อติกฺกมํสุฯ

เอวํ เย ราคคฺคิอาทิเก นิพฺพาเปนฺติ, เตสํ อนุปาทิเสสนิพฺพาเนน นิพฺพุติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปฏิวิทฺธคุเณหิ โถเมนฺโต โอสานคาถมาหฯ ตตฺถ อริยทฺทสาติ อริเยหิ พุทฺธาทีหิ ปสฺสิตพฺพํ กิเลเสหิ วา อารกตฺตา อริยํ นิพฺพานํ, อริยํ จตุสจฺจเมว วา ทิฏฺฐวนฺโตติ อริยทฺทสาฯ เวทสฺส มคฺคญาณสฺส, เตน วา เวเทน สํสารสฺส ปริโยสานํ คตาติ เวทคุโนฯ สมฺมทญฺญายาติ สมฺมเทว สพฺพํ อาชานิตพฺพํ กุสลาทิํ ขนฺธาทิญฺจ ชานิตฺวาฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

จตุตฺถสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อุปปริกฺขสุตฺตวณฺณนา

[94] ปญฺจเม ตถา ตถาติ เตน เตน ปกาเรนฯ อุปปริกฺเขยฺยาติ วีมํเสยฺย ปริตุเลยฺย สมฺมเสยฺย วาฯ ยถา ยถาสฺส อุปปริกฺขโตติ ยถา ยถา อสฺส ภิกฺขุโน อุปปริกฺขนฺตสฺสฯ พหิทฺธา จสฺส วิญฺญาณํ อวิกฺขิตฺตํ อวิสฏนฺติ พหิทฺธา รูปาทิอารมฺมเณ อุปฺปชฺชนกวิกฺเขปาภาวโต อวิกฺขิตฺตํ สมาหิตํ, ตโต เอว อวิสฏํ สิยา ฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ภิกฺขเว, เยน เยน ปกาเรน อิมสฺส อารทฺธวิปสฺสกสฺส ภิกฺขุโน อุปปริกฺขโต สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺส ปุพฺเพ สมาหิตาการสลฺลกฺขณวเสน สมถนิมิตฺตํ คเหตฺวา สกฺกจฺจํ นิรนฺตรํ สมฺมสนญาณํ ปวตฺเตนฺตสฺส อตฺตโน วิปสฺสนาจิตฺตํ กมฺมฏฺฐานโต พหิทฺธา รูปาทิอารมฺมเณ อุปฺปชฺชนกํ น สิยา, อจฺจารทฺธวีริยตาย อุทฺธจฺจปกฺขิยํ น สิยา, เตน เตน ปกาเรน ภิกฺขุ อุปปริกฺเขยฺย ปริตุเลยฺยาติฯ อชฺฌตฺตํ อสณฺฐิตนฺติ ยสฺมา วีริเย มนฺทํ วหนฺเต สมาธิสฺส พลวภาวโต โกสชฺชาภิภเวน อชฺฌตฺตํ โคจรชฺฌตฺตสงฺขาเต กมฺมฏฺฐานารมฺมเณ สงฺโกจวเสน ฐิตตฺตา สณฺฐิตํ นาม โหติ, วีริยสมตาย ปน โยชิตาย อสณฺฐิตํ โหติ วีถิํ ปฏิปนฺนํฯ ตสฺมา ยถา ยถาสฺส อุปปริกฺขโต วิญฺญาณํ อชฺฌตฺตํ อสณฺฐิตํ อสฺส, วีถิปฏิปนฺนํ สิยา, ตถา ตถา อุปปริกฺเขยฺยฯ อนุปาทาย น ปริตสฺเสยฺยาติ ยถา ยถาสฺส อุปปริกฺขโต ‘‘เอตํ มม, เอโส เม อตฺตา’’ติ ตณฺหาทิฏฺฐิคฺคาหวเสน รูปาทีสุ กญฺจิ สงฺขารํ อคฺคเหตฺวา ตโต เอว ตณฺหาทิฏฺฐิคฺคาหวเสน น ปริตสฺเสยฺย, ตถา ตถา อุปปริกฺเขยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ กถํ ปน อุปปริกฺขโต ติวิธมฺเปตํ สิยาติ? อุทฺธจฺจปกฺขิเย โกสชฺชปกฺขิเย จ ธมฺเม วชฺเชนฺโต วีริยสมตํ โยเชตฺวา ปุพฺเพว วิปสฺสนุปกฺกิเลเสหิ จิตฺตํ วิโสเธตฺวา ยถา สมฺมเทว วิปสฺสนาญาณํ วิปสฺสนาวีถิํ ปฏิปชฺชติ, ตถา สมฺมสโตฯ

อิติ ภควา จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานิกสฺส ภิกฺขุโน อนุกฺกเมน ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิยา อารทฺธาย อจฺจารทฺธวีริยอติสิถิลวีริยวิปสฺสนุปกฺกิเลเสหิ จิตฺตสฺส วิโสธนูปายํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตถา วิโสธิเต วิปสฺสนาญาเณ น จิรสฺเสว วิปสฺสนํ มคฺเคน ฆเฏตฺวา สกลวฏฺฏทุกฺขสมติกฺกมาย สํวตฺตนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘พหิทฺธา, ภิกฺขเว , วิญฺญาเณ’’ติอาทิมาห, ตํ วุตฺตนยเมวฯ ยํ ปน วุตฺตํ – ‘‘อายติํ ชาติชรามรณทุกฺขสมุทยสมฺภโว น โหตี’’ติ, ตสฺสตฺโถ – เอวํ วิปสฺสนํ มคฺเคน ฆเฏตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อคฺคมคฺเคน อนวเสสโต กิเลเสสุ ขีเณสุ อายติํ อนาคเต ชาติชรามรณสกลวฏฺฏทุกฺขสมุทยสงฺขาโต สมฺภโว อุปฺปาโท จ น โหติ, ชาติสงฺขาโต วา ทุกฺขสมุทโย ชรามรณสงฺขาโต ทุกฺขสมฺภโว จ น โหติฯ