เมนู

ยโสติ ปริวารสมฺปทาฯ กิตฺตีติ ถุติโฆโสฯ สุขนฺติ กายิกํ เจตสิกญฺจ สุขํฯ พลนฺติ กายพลํ ญาณพลญฺจฯ

อคฺคสฺส ทาตาติ อคฺคสฺส รตนตฺตยสฺส ทาตา, อถ วา อคฺคสฺส เทยฺยธมฺมสฺส ทานํ อุฬารํ กตฺวา ตตฺถ ปุญฺญํ ปวตฺเตตาฯ อคฺคธมฺมสมาหิโตติ อคฺเคน ปสาทธมฺเมน ทานาทิธมฺเมน จ สมาหิโต สมนฺนาคโต อจลปฺปสาทยุตฺโต, ตสฺส วา วิปากภูเตหิ พหุชนสฺส ปิยมนาปตาทิธมฺเมหิ ยุตฺโตฯ อคฺคปฺปตฺโต ปโมทตีติ ยตฺถ ยตฺถ สตฺตนิกาเย อุปฺปนฺโน, ตตฺถ ตตฺถ อคฺคภาวํ เสฏฺฐภาวํ อธิคโต, อคฺคภาวํ วา โลกุตฺตรมคฺคผลํ อธิคโต ปโมทติ อภิรมติ ปริตุสฺสตีติฯ

ปฐมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ชีวิกสุตฺตวณฺณนา

[91] ทุติยํ อฏฺฐุปฺปตฺติวเสน เทสิตํฯ เอกสฺมิญฺหิ สมเย ภควติ กปิลวตฺถุสฺมิํ นิคฺโรธาราเม วิหรนฺเต ภิกฺขู อาคนฺตุกภิกฺขูนํ เสนาสนานิ ปญฺญาเปนฺตา ปตฺตจีวรานิ ปฏิสาเมนฺตา สามเณรา จ ลาภภาชนียฏฺฐาเน สมฺปตฺตสมฺปตฺตานํ ลาภํ คณฺหนฺตา อุจฺจาสทฺทา มหาสทฺทา อเหสุํฯ ตํ สุตฺวา ภควา ภิกฺขู ปณาเมสิฯ เต กิร สพฺเพว นวา อธุนาคตา อิมํ ธมฺมวินยํฯ ตํ ญตฺวา มหาพฺรหฺมา อาคนฺตฺวา ‘‘อภินนฺทตุ, ภนฺเต, ภควา ภิกฺขุสงฺฆ’’นฺติ (ม. นิ. 2.158) เตสํ ปณามิตภิกฺขูนํ อนุคฺคณฺหนํ ยาจิฯ ภควา ตสฺส โอกาสํ อกาสิฯ อถ มหาพฺรหฺมา ‘‘กตาวกาโส โขมฺหิ ภควตา’’ติ ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิฯ อถ ภควา ‘‘ภิกฺขุสงฺโฆ อาคจฺฉตู’’ติ อานนฺทตฺเถรสฺส อาการํ ทสฺเสสิฯ อถ เต ภิกฺขู อานนฺทตฺเถเรน ปกฺโกสิตา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา สารชฺชมานรูปา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ ภควา เตสํ สปฺปายเทสนํ วีมํสนฺโต ‘‘อิเม อามิสเหตุ ปณามิตา, ปิณฺฑิยาโลปธมฺมเทสนา เนสํ สปฺปายา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อนฺตมิทํ, ภิกฺขเว’’ติ อิมํ เทสนํ เทเสสิฯ

ตตฺรายํ อนฺตสทฺโท ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา ปุพฺพนฺตกปฺปิกา ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิโน’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.29) โกฏฺฐาเส อาคโตฯ ‘‘อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺส, อนฺตวา อยํ โลโก ปริวฏุโม’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.55) ปริจฺเฉเทฯ ‘‘หริตนฺตํ วา ปถนฺตํ วา เสลนฺตํ วา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.304) มริยาทายํฯ ‘‘อนฺตํ อนฺตคุณ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.377; ขุ. ปา. 3.ทฺวตฺติํสาการ) สรีราวยเว ‘‘จรนฺติ โลเก ปริวารฉนฺนา, อนฺโต อสุทฺธา พหิ โสภมานา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.122; มหานิ. 191) จิตฺเตฯ ‘‘อปฺเปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ อุทกานุคฺคตานิ อนฺโต นิมุคฺคโปสีนี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.69; สํ. นิ. 1.172; มหาว. 9) อพฺภนฺตเรฯ

‘‘มิคานํ โกฏฺฐุโก อนฺโต, ปกฺขีนํ ปน วายโส;

เอรณฺโฑ อนฺโต รุกฺขานํ, ตโย อนฺตา สมาคตา’’ติฯ (ชา. 1.3.135) –

อาทีสุ ลามเกฯ อิธาปิ ลามเก เอว ทฏฺฐพฺโพฯ ตสฺมา อนฺตมิทํ ภิกฺขเว ชีวิกานนฺติ ภิกฺขเว อิทํ ชีวิกานํ อนฺตํ ปจฺฉิมํ ลามกํ, สพฺพนิหีนํ ชีวิตนฺติ อตฺโถฯ ยทิทํ ปิณฺโฑลฺยนฺติ ยํ อิทํ ปิณฺฑปริเยสเนน ภิกฺขาจริยาย ชีวิกํ กปฺเปนฺตสฺส ชีวิตํฯ อยํ ปเนตฺถ ปทตฺโถ – ปิณฺฑาย อุลตีติ ปิณฺโฑโล, ตสฺส กมฺมํ ปิณฺโฑลฺยํ, ปิณฺฑปริเยสเนน ชีวิกาติ อตฺโถฯ

อภิสาโปติ อกฺโกโสฯ กุปิตา หิ มนุสฺสา อตฺตโน ปจฺจตฺถิกํ ‘‘ปิโลติกขณฺฑํ นิวาเสตฺวา กปาลหตฺโถ ปิณฺฑํ ปริเยสมาโน จเรยฺยาสี’’ติ อกฺโกสนฺติฯ อถ วา ‘‘กิํ ตุยฺหํ อกาตพฺพํ อตฺถิ, โย ตฺวํ เอวํ พลวีริยูปปนฺโนปิ หิโรตฺตปฺปํ ปหาย กปโณ ปิณฺโฑโล วิจรสิ ปตฺตปาณี’’ติ เอวมฺปิ อกฺโกสนฺติเยวฯ ตญฺจ โข เอตนฺติ ตํ เอตํ อภิสปมฺปิ สมานํ ปิณฺโฑลฺยํฯ กุลปุตฺตา อุเปนฺติ อตฺถวสิกาติ มม สาสเน ชาติกุลปุตฺตา จ อาจารกุลปุตฺตา จ อตฺถวสิกา การณวสิกา หุตฺวา การณวสํ ปฏิจฺจ อุเปนฺติ อุปคจฺฉนฺติฯ

ราชาภินีตาติอาทีสุ เย รญฺโญ สนฺตกํ ขาทิตฺวา รญฺญา พนฺธนาคาเร พนฺธาปิตา ปลายิตฺวา ปพฺพชนฺติ, เต รญฺญา พนฺธนํ อภินีตตฺตา ราชาภินีตา นามฯ

เย ปน โจเรหิ อฏวิยํ คเหตฺวา เอกจฺเจสุ มาริยมาเนสุ เอกจฺเจ ‘‘มยํ สามิ ตุมฺเหหิ วิสฺสฏฺฐา เคหํ อนชฺฌาวสิตฺวา ปพฺพชิสฺสาม, ตตฺถ ตตฺถ ยํ ยํ พุทฺธปูชาทิปุญฺญํ กริสฺสาม, ตโต ตโต ตุมฺหากํ ปตฺติํ ทสฺสามา’’ติ เตหิ วิสฺสฏฺฐา ปพฺพชนฺติ, เต โจราภินีตา นาม โจเรหิ มาเรตพฺพตํ อภินีตตฺตาฯ เย ปน อิณํ คเหตฺวา ปฏิทาตุํ อสกฺโกนฺตา ปลายิตฺวา ปพฺพชนฺติ, เต อิณฏฺฏา นามฯ ตญฺจ โข เอตํ ปิณฺโฑลฺยํ กุลปุตฺตา มม สาสเน เนว ราชาภินีตา…เป.… น อาชีวิกาปกตา อุเปนฺติ, อปิจ โข ‘‘โอติณฺณมฺหา ชาติยา…เป.… ปญฺญาเยถา’’ติ อุเปนฺตีติ ปทสมฺพนฺโธฯ

ตตฺถ โอติณฺณมฺหาติ โอติณฺณา อมฺหาฯ ชาติยาติอาทีสุ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ขนฺธานํ ปฐมาภินิพฺพตฺติ ชาติ, ปริปาโก ชรา, เภโท มรณํฯ ญาติโรคโภคสีลทิฏฺฐิพฺยสเนหิ ผุฏฺฐสฺส สนฺตาโป อนฺโต นิชฺฌานํ โสโก, เตหิ ผุฏฺฐสฺส วจีวิปฺปลาโป ปริเทโวฯ อนิฏฺฐโผฏฺฐพฺพปฏิหตกายสฺส กายปีฬนํ ทุกฺขํ, อาฆาตวตฺถูสุ อุปหตจิตฺตสฺส เจโตปีฬนํ โทมนสฺสํฯ ญาติพฺยสนาทีหิ เอว ผุฏฺฐสฺส ปริเทเวนปิ อธิวาเสตุํ อสมตฺถสฺส จิตฺตสนฺตาปสมุฏฺฐิโต ภุโส อายาโส อุปายาโสฯ เอเตหิ ชาติอาทีหิ โอติณฺณา ทุกฺโขติณฺณา, เตหิ ชาติอาทิทุกฺเขหิ อนฺโต อนุปวิฏฺฐาฯ ทุกฺขปเรตาติ เตหิ ทุกฺขทุกฺขวตฺถูหิ อภิภูตาฯ ชาติอาทโย หิ ทุกฺขสฺส วตฺถุภาวโต ทุกฺขา, ทุกฺขภาวโต จ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา ทุกฺขาติฯ อปฺเปว นาม…เป.… ปญฺญาเยถาติ อิมสฺส สกลสฺส วฏฺฏทุกฺขราสิสฺส ปริจฺเฉทกรณํ โอสานกิริยา อปิ นาม ปญฺญาเยยฺยฯ

โส จ โหติ อภิชฺฌาลูติ อิทํ โย กุลปุตฺโต ‘‘ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’’ติ ปุพฺเพ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ปพฺพชิโต อปรภาเค ตํ ปพฺพชฺชํ ตถารูปํ กาตุํ น สกฺโกติ, ตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ตตฺถ อภิชฺฌาลูติ ปรภณฺฑานํ อภิชฺฌายิตาฯ ติพฺพสาราโคติ พลวราโคฯ พฺยาปนฺนจิตฺโตติ พฺยาปาเทน ปูติภูตตฺตา วิปนฺนจิตฺโตฯ ปทุฏฺฐมนสงฺกปฺโปติ ติขิณสิงฺโค วิย จณฺฑโคโณ ปเรสํ อุปฆาตวเสน ทุฏฺฐจิตฺโตฯ มุฏฺฐสฺสตีติ ภตฺตนิกฺขิตฺตกาโก วิย, มํสนิกฺขิตฺตสุนโข วิย จ นฏฺฐสฺสติ, อิธ กตํ เอตฺถ น สรติฯ อสมฺปชาโนติ นิปฺปญฺโญ ขนฺธาทิปริจฺเฉทรหิโตฯ อสมาหิโตติ จณฺฑโสเต พทฺธนาวา วิย อสณฺฐิโตฯ วิพฺภนฺตจิตฺโตติ ปนฺถารุฬฺหมิโค วิย ภนฺตมโนฯ

ปากตินฺทฺริโยติ ยถา คิหี สํวราภาเวน ปริคฺคหปริชเน โอโลเกนฺติ อสํวุตินฺทฺริยา, เอวํ อสํวุตินฺทฺริโย โหติฯ

ฉวาลาตนฺติ ฉวานํ ทฑฺฒฏฺฐาเน อลาตํฯ อุภโตปทิตฺตํ มชฺเฌ คูถคตนฺติ ปมาเณน อฏฺฐงฺคุลมตฺตํ อุภโต ทฺวีสุ โกฏีสุ อาทิตฺตํ มชฺเฌ คูถมกฺขิตํฯ เนว คาเมติ สเจ หิ ตํ ยุคนงฺคลโคปานสิปกฺขปาสกาทีนํ อตฺถาย อุปเนตุํ สกฺกา อสฺส คาเม กฏฺฐตฺถํ ผเรยฺยฯ สเจ เขตฺตกุฏิยา กฏฺฐตฺถรมญฺจกาทีนํ อตฺถาย อุปเนตุํ สกฺกา อสฺส, อรญฺเญ กฏฺฐตฺถํ ผเรยฺยฯ ยสฺมา ปน อุภยตฺถาปิ น สกฺกา, ตสฺมา เอวํ วุตฺตํฯ ตถูปมาหนฺติ ตถูปมํ ฉวาลาตสทิสํ อหํ อิมํ ยถาวุตฺตปุคฺคลํ วทามิฯ คิหิโภคา จ ปริหีโนติ โย อคาเร วสนฺเตหิ คิหีหิ ทายชฺเช ภาชิยมาเน อญฺญถา จ โภโค ลทฺธพฺโพ อสฺส, ตโต จ ปริหีโนฯ สามญฺญตฺถญฺจาติ อาจริยุปชฺฌายานํ โอวาเท ฐตฺวา ปริยตฺติปฏิเวธวเสน ปตฺตพฺพํ สามญฺญตฺถญฺจ น ปริปูเรติฯ อิมํ ปน อุปมํ สตฺถา น ทุสฺสีลสฺส วเสน อาหริ , ปริสุทฺธสีลสฺส ปน อลสสฺส อภิชฺฌาทีหิ โทเสหิ ทูสิตจิตฺตสฺส ปุคฺคลสฺส วเสน อาหรีติ เวทิตพฺพํฯ

คาถาสุ คิหิโภคาติ กามสุขสมฺโภคโตฯ ปริหีโนติ ชีโนฯ สามญฺญตฺถนฺติ ปฏิเวธพาหุสจฺจญฺเจว ปริยตฺติพาหุสจฺจญฺจฯ ตาทิโส หิ อสุตํ โสตุํ สุตํ ปริโยทาเปตุํ น สกฺโกติ อลสภาวโตฯ ทุฏฺฐุ ภโคติ ทุพฺภโค, อลกฺขิโก กาฬกณฺณิปุริโสฯ ปริธํสมาโนติ วินสฺสมาโนฯ ปกิเรตีติ วิกิเรติ วิทฺธํเสติฯ สพฺพเมตํ ภาวิโน สามญฺญตฺถสฺส อนุปฺปาทนเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ ฉวาลาตํว นสฺสตีติ โส ตาทิโส ปุคฺคโล ยถาวุตฺตํ ฉวาลาตํ วิย กสฺสจิ อนุปยุชฺชมาโน เอว นสฺสติ อุภโต ปริภฏฺฐภาวโตฯ เอวํ ‘‘กายวาจาหิ อกตวีติกฺกโมปิ จิตฺตํ อวิโสเธนฺโต นสฺสติ, ปเคว กตวีติกฺกโม ทุสฺสีโล’’ติ ตสฺส อปายทุกฺขภาคิภาวทสฺสเนน ทุสฺสีเล อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา ตโต สตฺเต วิเวเจตุกาโม ‘‘กาสาวกณฺฐา’’ติอาทินา คาถาทฺวยมาหฯ ตสฺสตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโต เอวฯ

ทุติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. สงฺฆาฏิกณฺณสุตฺตวณฺณนา

[92] ตติเย สงฺฆาฏิกณฺเณติ จีวรโกฏิยํฯ คเหตฺวาติ ปรามสิตฺวาฯ อนุพนฺโธ อสฺสาติ อนุคโต ภเวยฺยฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ อตฺตโน หตฺเถน มยา ปารุตสฺส สุคตมหาจีวรสฺส กณฺเณ ปรามสนฺโต วิย มํ อนุคจฺเฉยฺย, เอวํ มยฺหํ อาสนฺนตโร หุตฺวา วิหเรยฺยา’’ติฯ ปาเท ปาทํ นิกฺขิปนฺโตติ คจฺฉนฺตสฺส มม ปาเท ปาทํ นิกฺขิตฺตฏฺฐาเน ปาทุทฺธารณานนฺตรํ อตฺตโน ปาทํ นิกฺขิปนฺโตฯ อุภเยนาปิ ‘‘ฐานคมนาทีสุ อวิชหนฺโต สพฺพกาลํ มยฺหํ สมีเป เอว วิหเรยฺย เจปี’’ติ ทสฺเสติฯ โส อารกาว มยฺหํ, อหญฺจ ตสฺสาติ โส ภิกฺขุ มยา วุตฺตํ ปฏิปทํ อปูเรนฺโต มม ทูเรเยว, อหญฺจ ตสฺส ทูเรเยวฯ เอเตน มํสจกฺขุนา ตถาคตทสฺสนํ รูปกายสโมธานญฺจ อการณํ, ญาณจกฺขุนาว ทสฺสนํ ธมฺมกายสโมธานเมว จ ปมาณนฺติ ทสฺเสติฯ เตเนวาห ‘‘ธมฺมญฺหิ โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ น ปสฺสติ, ธมฺมํ อปสฺสนฺโต น มํ ปสฺสตี’’ติฯ ตตฺถ ธมฺโม นาม นววิโธ โลกุตฺตรธมฺโมฯ โส จ อภิชฺฌาทีหิ ทูสิตจิตฺเตน น สกฺกา ปสฺสิตุํ, ตสฺมา ธมฺมสฺส อทสฺสนโต ธมฺมกายญฺจ น ปสฺสตีติฯ ตถา หิ วุตฺตํ –

‘‘กิํ เต, วกฺกลิ, อิมินา ปูติกาเยน ทิฏฺเฐน? โย โข, วกฺกลิ, ธมฺมํ ปสฺสติ โส มํ ปสฺสติ; โย มํ ปสฺสติ, โส ธมฺมํ ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. 3.87)ฯ

‘‘ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต’’ติ (ม. นิ. 1.203; ปฏิ. ม. 3.5) จฯ

‘‘ธมฺมกาโย อิติปิ, พฺรหฺมกาโย อิติปี’’ติ (ที. นิ. 3.118) จ อาทิฯ

โยชนสเตติ โยชนสเต ปเทเส, โยชนสตมตฺถเกติ อตฺโถฯ เสสํ วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺพํฯ อริยมคฺคาธิคมวเสน จสฺส อนภิชฺฌาลุอาทิภาโว ทฏฺฐพฺโพฯ

คาถาสุ มหิจฺโฉติ กาเมสุ ติพฺพสาราคตาย มหาอิจฺโฉฯ วิฆาตวาติ ปทุฏฺฐมนสงฺกปฺปตาย สตฺเตสุ อาฆาตวเสน มหิจฺฉตาย อิจฺฉิตาลาเภน จ วิฆาตวาฯ