เมนู

ยา สตฺเตสุ เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ , อยํ วุจฺจติ อพฺยาปาทธาตุฯ อวิหิํสาปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ อวิหิํสาธาตุฯ ยา สตฺเตสุ กรุณา กรุณายนา กรุณาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ อวิหิํสาธาตู’’ติฯ (วิภ. 182) –

อาคตตฺตา วิเสโส ลพฺภติฯ อิธาปิ สพฺพสงฺคาหิกา, อสมฺภินฺนาติ ทฺเว กถา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

คาถาสุ วิตกฺกเยติ วิตกฺเกยฺยฯ นิรากเรติ อตฺตโน สนฺตานโต นีหเรยฺย วิโนเทยฺย, ปชเหยฺยาติ อตฺโถฯ สเว วิตกฺกานิ วิจาริตานิ, สเมติ วุฏฺฐีว รชํ สมูหตนฺติ ยถา นาม คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส ปถวิยํ สมูหตํ สมนฺตโต อุฏฺฐิตํ รชํ มหโต อกาลเมฆสฺส วสฺสโต วุฏฺฐิ ฐานโส วูปสเมติ, เอวเมว โส โยคาวจโร วิตกฺกานิ มิจฺฉาวิตกฺเก จ วิจาริตานิ ตํสมฺปยุตฺตวิจาเร จ สเมติ วูปสเมติ สมุจฺฉินฺทติฯ ตถาภูโต จ วิตกฺกูปสเมน เจตสา สพฺเพสํ มิจฺฉาวิตกฺกานํ อุปสมนโต วิตกฺกูปสเมน อริยมคฺคจิตฺเตนฯ อิเธว ทิฏฺเฐว ธมฺเม, สนฺติปทํ นิพฺพานํ, สมชฺฌคา สมธิคโต โหตีติฯ

อฏฺฐมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. อนฺตรามลสุตฺตวณฺณนา

[88] นวเม อนฺตรามลาติ เอตฺถ อนฺตราสทฺโท –

‘‘นทีตีเรสุ สณฺฐาเน, สภาสุ รถิยาสุ จ;

ชนา สงฺคมฺม มนฺเตนฺติ, มญฺจ ตญฺจ กิมนฺตร’’นฺติฯ –

อาทีสุ (สํ. นิ. 1.228) การเณ อาคโตฯ ‘‘อทฺทสา มํ, ภนฺเต, อญฺญตรา อิตฺถี วิชฺชนฺตริกาย ภาชนํ โธวนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.149) ขเณฯ ‘‘อปิจายํ ตโปทา ทฺวินฺนํ มหานิรยานํ อนฺตริกาย อาคจฺฉตี’’ติอาทีสุ (ปารา. 231) วิวเรฯ

‘‘ปีตวตฺเถ ปีตธเช, ปีตาลงฺการภูสิเต;

ปีตนฺตราหิ วคฺคูหิ, อปิฬนฺธาว โสภสี’’ติฯ –

อาทีสุ (วิ. ว. 658) อุตฺตริสาฏเกฯ ‘‘ยสฺสนฺตรโต น สนฺติ โกปา’’ติอาทีสุ (อุทา. 20) จิตฺเตฯ อิธาปิ จิตฺเต เอว ทฏฺฐพฺโพฯ ตสฺมา อนฺตเร จิตฺเต ภวา อนฺตราฯ ยสฺมิํ สนฺตาเน อุปฺปนฺนา, ตสฺส มลินภาวกรณโต มลาฯ ตตฺถ มลํ นาม ทุวิธํ – สรีรมลํ, จิตฺตมลนฺติฯ เตสุ สรีรมลํ เสทชลฺลิกาทิ สรีเร นิพฺพตฺตํ, ตตฺถ ลคฺคํ อาคนฺตุกรชญฺจ, ตํ อุทเกนปิ นีหรณียํ, น ตถา สํกิเลสิกํฯ จิตฺตมลํ ปน ราคาทิสํกิเลสิกํ, ตํ อริยมคฺเคเหว นีหรณียํฯ วุตฺตญฺเหตํ โปราเณหิ –

‘‘รูเปน สํกิลิฏฺเฐน, สํกิลิสฺสนฺติ มาณวา;

รูเป สุทฺเธ วิสุชฺฌนฺติ, อนกฺขาตํ มเหสินาฯ

‘‘จิตฺเตน สํกิลิฏฺเฐน, สํกิลิสฺสนฺติ มาณวา;

จิตฺเต สุทฺเธ วิสุชฺฌนฺติ, อิติ วุตฺตํ มเหสินา’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.373; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.106);

เตนาห ภควา ‘‘จิตฺตสํกิเลสา, ภิกฺขเว, สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ, จิตฺตโวทานา วิสุชฺฌนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 3.100)ฯ ตสฺมา ภควา อิธาปิ จิตฺตมลวิโสธนาย ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, อนฺตรามลา’’ติ อาหฯ

ยถา เจเต โลภาทโย สตฺตานํ จิตฺเต อุปฺปชฺชิตฺวา มลินภาวกรา นานปฺปการสํกิเลสวิธายกาติ อนฺตรามลา, เอวํ เอกโต ภุญฺชิตฺวา, เอกโต สยิตฺวา, โอตารคเวสี อมิตฺตสตฺตุ วิย จิตฺเต เอว อุปฺปชฺชิตฺวา สตฺตานํ นานาวิธอนตฺถาวหา, นานปฺปการทุกฺขนิพฺพตฺตกาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนฺตราอมิตฺตา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ มิตฺตปฏิปกฺขโต อมิตฺตา, สปตฺตกิจฺจกรณโต สปตฺตา, หิํสนโต วธกา, อุชุวิปจฺจนีกโต ปจฺจตฺถิกา

ตตฺถ ทฺวีหิ อากาเรหิ โลภาทีนํ อมิตฺตาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ เวรีปุคฺคโล หิ อนฺตรํ ลภมาโน อตฺตโน เวริสฺส สตฺเถน วา สีสํ ปาเตติ, อุปาเยน วา มหนฺตํ อนตฺถํ อุปฺปาเทติฯ อิเม จ โลภาทโย ปญฺญาสิรปาตเนน โยนิสมฺปฏิปาทเนน จ ตาทิสํ ตโต พลวตรํ อนตฺถํ นิพฺพตฺเตนฺติฯ

กถํ? จกฺขุทฺวารสฺมิญฺหิ อิฏฺฐาทีสุ อารมฺมเณสุ อาปาถคเตสุ ยถารหํ ตานิ อารพฺภ โลภาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, เอตฺตาวตาสฺส ปญฺญาสิรํ ปาติตํ นาม โหติฯ โสตทฺวาราทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอวํ ตาว ปญฺญาสิรปาตนโต อมิตฺตาทิสทิสตา เวทิตพฺพาฯ โลภาทโย ปน กมฺมนิทานา หุตฺวา อณฺฑชาทิเภทา จตสฺโส โยนิโย อุปเนนฺติฯ ตสฺส โยนิอุปคมนมูลกานิ ปญฺจวีสติ มหาภยานิ ทฺวตฺติํส กมฺมกรณานิ จ อาคตาเนว โหนฺติฯ เอวํ โยนิสมฺปฏิปาทนโตปิ เนสํ อมิตฺตาทิสทิสตา เวทิตพฺพาฯ อิติ โลภาทโย อมิตฺตาทิสทิสตาย จิตฺตสมฺภูตตาย จ ‘‘อนฺตราอมิตฺตา’’ติอาทินา วุตฺตาฯ อปิจ อมิตฺเตหิ กาตุํ อสกฺกุเณยฺยํ โลภาทโย กโรนฺติ, อมิตฺตาทิภาโว จ โลภาทีหิ ชายตีติ เตสํ อมิตฺตาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ทิโส ทิสํ ยนฺตํ กยิรา, เวรี วา ปน เวรินํ;

มิจฺฉาปณิหิตํ จิตฺตํ, ปาปิโย นํ ตโต กเร’’ติฯ (ธ. ป. 42; อุทา. 33);

คาถาสุ อตฺตโน ปเรสญฺจ อนตฺถํ ชเนตีติ อนตฺถชนโนฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ยทปิ ลุทฺโธ อภิสงฺขโรติ กาเยน วาจาย มนสา ตทปิ อกุสลํ; ยทปิ ลุทฺโธ โลเภน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต ปรสฺส อสตา ทุกฺขํ อุปฺปาเทติ วเธน วา พนฺเธน วา ชานิยา วา ครหาย วา ปพฺพาชนาย วา พลวมฺหิ พลตฺโถ อิติ, ตทปิ อกุสลํ, อิติสฺสเม โลภชา โลภนิทานา โลภสมุทยา โลภปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺตี’’ติ (อ. นิ. 3.70)ฯ

อปรมฺปิ วุตฺตํ –

‘‘รตฺโต โข, พฺราหฺมณ, ราเคน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต อตฺตพฺยาพาธายปิ เจเตติ, ปรพฺยาพาธายปิ เจเตติ, อุภยพฺยาพาธายปิ เจเตติ, เจตสิกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทตี’’ติอาทิ (อ. นิ. 3.54)ฯ

จิตฺตปฺปโกปโนติ จิตฺตสงฺโขภโนฯ

โลโภ หิ โลภนีเย วตฺถุสฺมิํ อุปฺปชฺชมาโน จิตฺตํ โขเภนฺโต ปโกเปนฺโต วิปริณาเมนฺโต วิการํ อาปาเทนฺโต อุปฺปชฺชติ, ปสาทาทิวเสน ปวตฺติตุํ น เทติฯ ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌตีติ ตํ โลภสงฺขาตํ อนฺตรโต อพฺภนฺตเร อตฺตโน จิตฺเตเยว ชาตํ อนตฺถชนนจิตฺตปฺปโกปนาทิํ ภยํ ภยเหตุํ อยํ พาลมหาชโน นาวพุชฺฌติ น ชานาตีติฯ

ลุทฺโธ อตฺถํ น ชานาตีติ อตฺตตฺถปรตฺถาทิเภทํ อตฺถํ หิตํ ลุทฺธปุคฺคโล ยถาภูตํ น ชานาติฯ ธมฺมํ น ปสฺสตีติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺมมฺปิ ลุทฺโธ โลเภน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต น ปสฺสติ ปจฺจกฺขโต น ชานาติ, ปเคว อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘รตฺโต โข, พฺราหฺมณ, ราเคน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต อตฺตตฺถมฺปิ ยถาภูตํ น ปชานาติ, ปรตฺถมฺปิ ยถาภูตํ น ปชานาติ, อุภยตฺถมฺปิ ยถาภูตํ น ปชานาตี’’ติอาทิ (อ. นิ. 3.55)ฯ

อนฺธตมนฺติ อนฺธภาวกรํ ตมํฯ นฺติ ยตฺถฯ ภุมฺมตฺเถ หิ เอตํ ปจฺจตฺตวจนํฯ ยสฺมิํ กาเล โลโภ สหเต อภิภวติ นรํ, อนฺธตมํ ตทา โหตีติฯ นฺติ วา การณวจนํฯ ยสฺมา โลโภ อุปฺปชฺชมาโน นรํ สหเต อภิภวติ, ตสฺมา อนฺธตมํ ตทา โหตีติ โยชนา, ย-ต-สทฺทานํ เอกนฺตสมฺพนฺธภาวโตฯ อถ วา นฺติ กิริยาปรามสนํ, ‘‘โลโภ สหเต’’ติ เอตฺถ ยเทตํ โลภสฺส สหนํ อภิภวนํ วุตฺตํฯ เอตํ อนฺธภาวกรสฺส ตมสฺส คมนํ อุปฺปาโทติ อตฺโถฯ อถ วา ยํ นรํ โลโภ สหเต อภิภวติ, ตสฺส อนฺธตมํ ตทา โหติ, ตโต จ ลุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, ลุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

โย จ โลภํ ปหนฺตฺวานาติ โย ปุพฺพภาเค ตทงฺควเสน วิกฺขมฺภนวเสน จ ยถารหํ สมถวิปสฺสนาหิ โลภํ ปชหิตฺวา ตถา ปชหนเหตุ โลภเนยฺเย ทิพฺเพปิ รูปาทิเก อุปฏฺฐิเต น ลุพฺภติ, พลววิปสฺสนานุภาเวน โลโภ ปหียเต ตมฺหาติ ตสฺมา อริยปุคฺคลา อริยมคฺเคน โลโภ ปหียติ ปชหียติ, อจฺจนฺตเมว ปริจฺจชียติฯ ยถา กิํ? อุทพินฺทูว โปกฺขราติ ปทุมินิปณฺณโต อุทกพินฺทุ วิยฯ เสสคาถานมฺปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ตถา โทสสฺส –

‘‘ยทปิ ทุฏฺโฐ อภิสงฺขโรติ กาเยน วาจาย มนสา ตทปิ อกุสลํ; ยทปิ ทุฏฺโฐ โทเสน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต ปรสฺส อสตา ทุกฺขํ อุปฺปาเทติ วเธน วา พนฺเธน วา ชานิยา วา ครหาย วา ปพฺพาชนาย วา พลวมฺหิ พลตฺโถ อิติ, ตทปิ อกุสลํฯ อิติสฺสเม โทสชา โทสนิทานา โทสสมุทยา โทสปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺตี’’ติ (อ. นิ. 3.70)ฯ

ตถา –

‘‘ทุฏฺโฐ โข, พฺราหฺมณ, โทเสน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต อตฺตพฺยาพาธายปิ เจเตติ, ปรพฺยาพาธายปิ เจเตติ, อุภยพฺยาพาธายปิ เจเตติ เจตสิกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทตี’’ติ (อ. นิ. 3.55)ฯ

ตถา –

‘‘ทุฏฺโฐ โข, พฺราหฺมณ, โทเสน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต อตฺตตฺถมฺปิ ยถาภูตํ น ปชานาติ , ปรตฺถมฺปิ ยถาภูตํ น ปชานาติ, อุภยตฺถมฺปิ ยถา ภูตํ น ปชานาตี’’ติ (อ. นิ. 3.55) –

อาทิสุตฺตปทานุสาเรน อนตฺถชนนตา อตฺถหานิเหตุตา จ เวทิตพฺพาฯ

ตถา โมหสฺส ‘‘ยทปิ มูฬฺโห อภิสงฺขโรติ กาเยน วาจาย มนสา’’ติอาทินา (อ. นิ. 3.70), ‘‘มูฬฺโห โข, พฺราหฺมณ, โมเหน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต อตฺตพฺยาพาธายปิ เจเตตี’’ติอาทินา(อ. นิ. 3.55), ‘‘อตฺตตฺถมฺปิ ยถาภูตํ น ปชานาตี’’ติอาทินา (อ. นิ. 3.55) จ อาคตสุตฺตปทานุสาเรน เวทิตพฺพาฯ

ตาลปกฺกํว พนฺธนาติ ตาลผลํ วิย อุสุมุปฺปาเทน วณฺฏโต, ตติยมคฺคญาณุปฺปาเทน ตสฺส จิตฺตโต โทโส ปหียติ, ปริจฺจชียตีติ อตฺโถฯ

โมหํ วิหนฺติ โส สพฺพนฺติ โส อริยปุคฺคโล สพฺพํ อนวเสสํ โมหํ จตุตฺถมคฺเคน วิหนฺติ วิธมติ สมุจฺฉินฺทติฯ อาทิจฺโจวุทยํ ตมนฺติ อาทิจฺโจ วิย อุทยํ อุคฺคจฺฉนฺโต ตมํ อนฺธการํฯ

นวมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. เทวทตฺตสุตฺตวณฺณนา

[89] ทสเม ตีหิ, ภิกฺขเว, อสทฺธมฺเมหิ อภิภูโตติ กา อุปฺปตฺติ? เทวทตฺเต หิ อวีจิมหานิรยํ ปวิฏฺเฐ เทวทตฺตปกฺขิยา อญฺญติตฺถิยา จ ‘‘สมเณน โคตเมน อภิสปิโต เทวทตฺโต ปถวิํ ปวิฏฺโฐ’’ติ อพฺภาจิกฺขิํสุฯ ตํ สุตฺวา สาสเน อนภิปฺปสนฺนา มนุสฺสา ‘‘สิยา นุ โข เอตเทวํ, ยถา อิเม ภณนฺตี’’ติ อาสงฺกํ อุปฺปาเทสุํฯ ตํ ปวตฺติํ ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํฯ อถ ภควา ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคตา กสฺสจิ อภิสปํ เทนฺติ, ตสฺมา น เทวทตฺโต มยา อภิสปิโต, อตฺตโน กมฺเมเนว นิรยํ ปวิฏฺโฐ’’ติ วตฺวา เตสํ มิจฺฉาคาหํ ปฏิเสเธนฺโต อิมาย อฏฺฐุปฺปตฺติยา อิทํ สุตฺตํ อภาสิฯ

ตตฺถ อสทฺธมฺเมหีติ อสตํ ธมฺเมหิ, อสนฺเตหิ วา ธมฺเมหิฯ อเตกิจฺโฉติ พุทฺเธหิปิ อนิวตฺตนียตฺตา อวีจินิพฺพตฺติยา ติกิจฺฉาภาวโต อเตกิจฺโฉ, อติกิจฺฉนีโยติ อตฺโถฯ อสนฺตคุณสมฺภาวนาธิปฺปาเยน ปวตฺตา ปาปา อิจฺฉา เอตสฺสาติ ปาปิจฺโฉ, ตสฺส ภาโว ปาปิจฺฉตา , ตายฯ ‘‘อหํ พุทฺโธ ภวิสฺสามิ, สงฺฆํ ปริหริสฺสามี’’ติ ตสฺส อิจฺฉา อุปฺปนฺนาฯ โกกาลิกาทโย ปาปา ลามกา มิตฺตา เอตสฺสาติ ปาปมิตฺโต, ตสฺส ภาโว ปาปมิตฺตตา, ตายฯ อุตฺตริกรณีเยติ ฌานาภิญฺญาหิ อุตฺตริกรณีเย อธิคนฺตพฺเพ มคฺคผเล อนธิคเต สติ เอว, ตํ อนธิคนฺตฺวาติ อตฺโถฯ โอรมตฺตเกนาติ อปฺปมตฺตเกน ฌานาภิญฺญามตฺเตนฯ วิเสสาธิคเมนาติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาธิคเมนฯ อนฺตราติ เวมชฺเฌฯ โวสานํ อาปาทีติ อกตกิจฺโจว สมาโน ‘‘กตกิจฺโจมฺหี’’ติ มญฺญมาโน สมณธมฺมโต วิคมํ อาปชฺชิฯ