8. อนฺธกรณสุตฺตวณฺณนา

[87] อฏฺฐเม อกุสลวิตกฺกาติ อโกสลฺลสมฺภูตา วิตกฺกาฯ อนฺธกรณาติอาทีสุ ยสฺส สยํ อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ ยถาภูตทสฺสนนิวารเณน อนฺธํ กโรนฺตีติ อนฺธกรณาฯ น ปญฺญาจกฺขุํ กโรนฺตีติ อจกฺขุกรณาฯ อญฺญาณํ กโรนฺตีติ อญฺญาณกรณาฯ ปญฺญานิโรธิกาติ กมฺมสฺสกตาปญฺญา, ฌานปญฺญา, วิปสฺสนาปญฺญาติ อิมา ติสฺโส ปญฺญา อปฺปวตฺติกรเณน นิโรเธนฺตีติ ปญฺญานิโรธิกาฯ อนิฏฺฐผลทายกตฺตา ทุกฺขสงฺขาตสฺส วิฆาตสฺส ปกฺเข วตฺตนฺตีติ วิฆาตปกฺขิกาฯ กิเลสนิพฺพานํ น สํวตฺตยนฺตีติ อนิพฺพานสํวตฺตนิกาฯ

กามวิตกฺโกติ กามปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโกฯ โส หิ กิเลสกามสหิโต หุตฺวา วตฺถุกาเมสุ ปวตฺตติฯ พฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺโกฯ วิหิํสาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก วิหิํสาวิตกฺโกฯ อิเม ทฺเว จ สตฺเตสุปิ สงฺขาเรสุปิ อุปฺปชฺชนฺติฯ กามวิตกฺโก หิ ปิยมนาเป สตฺเต วา สงฺขาเร วา วิตกฺเกนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, พฺยาปาทวิตกฺโก อปฺปิเย อมนาเป สตฺเต วา สงฺขาเร วา กุชฺฌิตฺวา โอโลกนกาลโต ปฏฺฐาย ยาว นาสนา อุปฺปชฺชติ, วิหิํสาวิตกฺโก สงฺขาเรสุ น อุปฺปชฺชติ, สงฺขารา ทุกฺขาเปตพฺพา นาม นตฺถิ, ‘‘อิเม สตฺตา หญฺญนฺตุ วา พชฺฌนฺตุ วา อุจฺฉิชฺชนฺตุ วา วินสฺสนฺตุ วา มา วา อเหสุ’’นฺติ จินฺตนกาเล ปน สตฺเตสุ อุปฺปชฺชติฯ

อิเมเยว ปน กามสงฺกปฺปาทโยฯ อตฺถโต หิ กามวิตกฺกาทีนํ กามสงฺกปฺปาทีนญฺจ นานากรณํ นตฺถิ, ตํสมฺปยุตฺตา ปน สญฺญาทโย กามสญฺญาทโยฯ กามธาตุอาทีนํ ปน ยสฺมา ปาฬิยํ –

‘‘กามปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก…เป.… มิจฺฉาสงฺกปฺโป, อยํ วุจฺจติ กามธาตุ, สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา กามธาตุฯ พฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก…เป.… มิจฺฉาสงฺกปฺโป, อยํ วุจฺจติ พฺยาปาทธาตุฯ ทสสุ อาฆาตวตฺถูสุ จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต…เป.… อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส, อยํ วุจฺจติ พฺยาปาทธาตุฯ

วิหิํสาปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป , อยํ วุจฺจติ วิหิํสาธาตุฯ อิเธกจฺโจ ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา รชฺชุยา วา อญฺญตรญฺญตเรน สตฺเต วิเหเฐติ, อยํ วิหิํสาธาตู’’ติ (วิภ. 182, 910) –

อาคตตฺตา วิเสโส ลพฺภติฯ

ตตฺถ ทฺเว กถา สพฺพสงฺคาหิกา จ อสมฺภินฺนา จฯ ตตฺถ กามธาตุยา คหิตาย อิตรา ทฺเวปิ คหิตา นาม โหนฺติฯ ตโต ปน นีหริตฺวา อยํ พฺยาปาทธาตุ, อยํ วิหิํสาธาตูติ ทสฺเสตีติ อยํ สพฺพสงฺคาหิกา นามฯ กามธาตุํ กเถนฺโต ปน ภควา พฺยาปาทธาตุํ พฺยาปาทธาตุฏฺฐาเน , วิหิํสาธาตุํ วิหิํสาธาตุฏฺฐาเน ฐเปตฺวาว อวเสสํ กามธาตุ นามาติ กเถสีติ อยํ อสมฺภินฺนกถา นามฯ

สุกฺกปกฺเข วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เนกฺขมฺมปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก เนกฺขมฺมวิตกฺโกฯ โส อสุภปุพฺพภาเค กามาวจโร โหติ, อสุภชฺฌาเน รูปาวจโร, ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปนฺนมคฺคผลกาเล โลกุตฺตโรฯ อพฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก อพฺยาปาทวิตกฺโกฯ โส เมตฺตาปุพฺพภาเค กามาวจโร โหติ, เมตฺตาฌาเน รูปาวจโร, ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปนฺนมคฺคผลกาเล โลกุตฺตโรฯ อวิหิํสาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก อวิหิํสาวิตกฺโกฯ โส กรุณาปุพฺพภาเค กามาวจโร, กรุณาชฺฌาเน รูปาวจโร, ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปนฺนมคฺคผลกาเล โลกุตฺตโรฯ ยทา ปน อโลโภ สีสํ โหติ, ตทา อิตเร ทฺเว ตทนฺวายิกา โหนฺติฯ ยทา เมตฺตา สีสํ โหติ, ตทา อิตเร ทฺเว ตทนฺวายิกา โหนฺติฯ ยทา กรุณา สีสํ โหติ, ตทา อิตเร ทฺเว ตทนฺวายิกา โหนฺติฯ

อิเมเยว ปน เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทโยฯ อตฺถโต หิ เนกฺขมฺมวิตกฺกาทีนํ เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทีนญฺจ นานากรณํ นตฺถิ, ตํสมฺปยุตฺตา ปน สญฺญาทโย เนกฺขมฺมสญฺญาทโยฯ เนกฺขมฺมธาตุอาทีนํ ปน ยสฺมา ปาฬิยํ –

‘‘เนกฺขมฺมปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป, อยํ วุจฺจติ เนกฺขมฺมธาตุ, สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา เนกฺขมฺมธาตุฯ อพฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป, อยํ วุจฺจติ อพฺยาปาทธาตุฯ

ยา สตฺเตสุ เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ , อยํ วุจฺจติ อพฺยาปาทธาตุฯ อวิหิํสาปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ อวิหิํสาธาตุฯ ยา สตฺเตสุ กรุณา กรุณายนา กรุณาเจโตวิมุตฺติ – อยํ วุจฺจติ อวิหิํสาธาตู’’ติฯ (วิภ. 182) –

อาคตตฺตา วิเสโส ลพฺภติฯ อิธาปิ สพฺพสงฺคาหิกา, อสมฺภินฺนาติ ทฺเว กถา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

คาถาสุ วิตกฺกเยติ วิตกฺเกยฺยฯ นิรากเรติ อตฺตโน สนฺตานโต นีหเรยฺย วิโนเทยฺย, ปชเหยฺยาติ อตฺโถฯ สเว วิตกฺกานิ วิจาริตานิ, สเมติ วุฏฺฐีว รชํ สมูหตนฺติ ยถา นาม คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส ปถวิยํ สมูหตํ สมนฺตโต อุฏฺฐิตํ รชํ มหโต อกาลเมฆสฺส วสฺสโต วุฏฺฐิ ฐานโส วูปสเมติ, เอวเมว โส โยคาวจโร วิตกฺกานิ มิจฺฉาวิตกฺเก จ วิจาริตานิ ตํสมฺปยุตฺตวิจาเร จ สเมติ วูปสเมติ สมุจฺฉินฺทติฯ ตถาภูโต จ วิตกฺกูปสเมน เจตสา สพฺเพสํ มิจฺฉาวิตกฺกานํ อุปสมนโต วิตกฺกูปสเมน อริยมคฺคจิตฺเตนฯ อิเธว ทิฏฺเฐว ธมฺเม, สนฺติปทํ นิพฺพานํ, สมชฺฌคา สมธิคโต โหตีติฯ

อฏฺฐมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. อนฺตรามลสุตฺตวณฺณนา

[88] นวเม อนฺตรามลาติ เอตฺถ อนฺตราสทฺโท –

‘‘นทีตีเรสุ สณฺฐาเน, สภาสุ รถิยาสุ จ;

ชนา สงฺคมฺม มนฺเตนฺติ, มญฺจ ตญฺจ กิมนฺตร’’นฺติฯ –

อาทีสุ (สํ. นิ. 1.228) การเณ อาคโตฯ ‘‘อทฺทสา มํ, ภนฺเต, อญฺญตรา อิตฺถี วิชฺชนฺตริกาย ภาชนํ โธวนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.149) ขเณฯ ‘‘อปิจายํ ตโปทา ทฺวินฺนํ มหานิรยานํ อนฺตริกาย อาคจฺฉตี’’ติอาทีสุ (ปารา. 231) วิวเรฯ

‘‘ปีตวตฺเถ ปีตธเช, ปีตาลงฺการภูสิเต;

ปีตนฺตราหิ วคฺคูหิ, อปิฬนฺธาว โสภสี’’ติฯ –