เมนู

7. ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺนสุตฺตวณฺณนา

[86] สตฺตเม ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺนสฺสาติ เอตฺถ ธมฺโม นาม นววิโธ โลกุตฺตรธมฺโม, ตสฺส ธมฺมสฺส อนุธมฺโม สีลวิสุทฺธิอาทิ ปุพฺพภาคปฏิปทาธมฺโม, ตํ ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปนฺนสฺส อธิคนฺตุํ ปฏิปชฺชมานสฺสฯ อยมนุธมฺโม โหตีติ อยํ อนุจฺฉวิกสภาโว ปติรูปสภาโว โหติฯ เวยฺยากรณายาติ กถนายฯ ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺโนยนฺติ นฺติ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เยน อนุธมฺเมน ตํ ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปนฺโนติ พฺยากรมาโน สมฺมเทว พฺยากโรนฺโต นาม สิยา, น ตโตนิทานํ วิญฺญูหิ ครหิตพฺโพ สิยาติฯ นฺติ วา กิริยาปรามสนํ, เตเนตํ ทสฺเสติ ‘‘ยทิทํ ธมฺมสฺเสว ภาสนํ, ธมฺมวิตกฺกสฺเสว จ วิตกฺกนํ ตทุภยาภาเว ญาณุเปกฺขาย, อยํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺนสฺส ภิกฺขุโน ตถารูโป อยนฺติ กถนายานุรูปเหตุ อนุจฺฉวิกการณํฯ ภาสมาโน ธมฺมํเยว ภาเสยฺยาติ กเถนฺโต เจ ทสกถาวตฺถุธมฺมํเยว กเถยฺย, น ตปฺปฏิปกฺขมหิจฺฉตาทิอธมฺมํฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ยายํ กถา อภิสลฺเลขิกา เจโตวิวรณสปฺปายา เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิญฺญาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติฯ เสยฺยถิทํ – อปฺปิจฺฉกถา, สนฺตุฏฺฐิกถา, ปวิเวกกถา, อสํสคฺคกถา, วีริยารมฺภกถา, สีลกถา, สมาธิกถา, ปญฺญากถา, วิมุตฺติกถา, วิมุตฺติญาณทสฺสนกถา , เอวรูปาย กถาย นิกามลาภี โหติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี’’ติ (อ. นิ. 9.3; อุทา. 31)ฯ

อภิสลฺเลขิกาย กถาย ลาภี เอว หิ ตํ ภาเสยฺยฯ เอเตน กลฺยาณมิตฺตสมฺปทา ทสฺสิตาฯ

ธมฺมวิตกฺกนฺติ เนกฺขมฺมวิตกฺกาทิํ ธมฺมโต อนเปตํ วิตกฺกยโต ‘‘สีลาทิปฏิปทํ ปริปูเรสฺสามี’’ติ อุปรูปริ อุสฺสาโห อภิวฑฺฒิสฺสติฯ โส ปน วิตกฺโก สีลาทีนํ อนุปการธมฺเม วชฺเชตฺวา อุปการธมฺเม อนุพฺรูหนวเสน หานภาคิยภาวํ อปเนตฺวา ฐิติภาคิยภาเวปิ อฏฺฐตฺวา วิเสสภาคิยตํ นิพฺเพธภาคิยตญฺจ ปาปนวเสน ปวตฺติยา อเนกปฺปเภโท เวทิตพฺโพฯ

โน อธมฺมวิตกฺกนฺติ กามวิตกฺกํ โน วิตกฺเกยฺยาติ อตฺโถฯ ตทุภยํ วา ปนาติ ยเทตํ ปเรสํ อนุคฺคหณตฺถํ ธมฺมภาสนํ อตฺตโน อนุคฺคหณตฺถํ ธมฺมวิตกฺกนญฺจ วุตฺตํฯ อถ วา ปน ตํ อุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อปฺปฏิปชฺชิตฺวา อกตฺวาฯ อุเปกฺขโกติ ตถาปฏิปตฺติยํ อุทาสีโน สมถวิปสฺสนาภาวนเมว อนุพฺรูหนฺโต วิหเรยฺย, สมถปฏิปตฺติยํ อุเปกฺขโก หุตฺวา วิปสฺสนายเมว กมฺมํ กโรนฺโต วิหเรยฺยฯ วิปสฺสนมฺปิ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ตตฺถปิ สงฺขารุเปกฺขาญาณวเสน อุเปกฺขโก ยาว วิปสฺสนาญาณํ มคฺเคน ฆฏียติ, ตาว ยถา ตํ ติกฺขํ สูรํ ปสนฺนํ หุตฺวา วหติ, ตถา วิหเรยฺย สโต สมฺปชาโนติฯ

คาถาสุ สมถวิปสฺสนาธมฺโม อารมิตพฺพฏฺเฐน อาราโม เอตสฺสาติ ธมฺมาราโมฯ ตสฺมิํเยว ธมฺเม รโตติ ธมฺมรโตฯ ตสฺเสว ธมฺมสฺส ปุนปฺปุนํ วิจินฺตนโต ธมฺมํ อนุวิจินฺตยํ ตํ ธมฺมํ อาวชฺเชนฺโต, มนสิ กโรนฺโตติ อตฺโถฯ อนุสฺสรนฺติ ตเมว ธมฺมํ อุปรูปริภาวนาวเสน อนุสฺสรนฺโตฯ อถ วา วิมุตฺตายตนสีเส ฐตฺวา ปเรสํ เทสนาวเสน สีลาทิธมฺโม อารมิตพฺพฏฺเฐน อาราโม เอตสฺสาติ ธมฺมาราโมฯ ตเถว ตสฺมิํ ธมฺเม รโต อภิรโตติ ธมฺมรโตฯ เตสํเยว สีลาทิธมฺมานํ คติโย สมนฺเวสนฺโต กามวิตกฺกาทีนํ โอกาสํ อทตฺวา เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทิธมฺมํเยว อนุวิจินฺตนโต ธมฺมํ อนุวิจินฺตยํ ฯ ตทุภยํ วา ปน โอฬาริกโต ทหนฺโต อชฺฌุเปกฺขิตฺวา สมถวิปสฺสนาธมฺมเมว อุปรูปริ ภาวนาวเสน อนุสฺสรนฺโต อนุพฺรูหนวเสน ปวตฺเตนฺโตฯ สทฺธมฺมาติ สตฺตติํสปฺปเภทา โพธิปกฺขิยธมฺมา นววิธโลกุตฺตรธมฺมา จ น ปริหายติ, น จิรสฺเสว ตํ อธิคจฺฉตีติ อตฺโถฯ

อิทานิ ตสฺส อนุสฺสรณวิธิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จรํ วา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ จรํ วาติ ภิกฺขาจารวเสน จงฺกมนวเสน จ จรนฺโต วาฯ ยทิ วา ติฏฺฐนฺติ ติฏฺฐนฺโต วา นิสินฺโน วา, อุท วา สยนฺติ สยนฺโต วาฯ เอวํ จตูสุปิ อิริยาปเถสุฯ อชฺฌตฺตํ สมยํ จิตฺตนฺติ ยถาวุตฺเต กมฺมฏฺฐานสงฺขาเต โคจรชฺฌตฺเต อตฺตโน จิตฺตํ ราคาทิกิเลสานํ วูปสมนวเสน ปชหนวเสน สมยํ สเมนฺโตฯ สนฺติเมวาธิคจฺฉตีติ อจฺจนฺตสนฺติํ นิพฺพานเมว ปาปุณาตีติฯ

สตฺตมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. อนฺธกรณสุตฺตวณฺณนา

[87] อฏฺฐเม อกุสลวิตกฺกาติ อโกสลฺลสมฺภูตา วิตกฺกาฯ อนฺธกรณาติอาทีสุ ยสฺส สยํ อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ ยถาภูตทสฺสนนิวารเณน อนฺธํ กโรนฺตีติ อนฺธกรณาฯ น ปญฺญาจกฺขุํ กโรนฺตีติ อจกฺขุกรณาฯ อญฺญาณํ กโรนฺตีติ อญฺญาณกรณาฯ ปญฺญานิโรธิกาติ กมฺมสฺสกตาปญฺญา, ฌานปญฺญา, วิปสฺสนาปญฺญาติ อิมา ติสฺโส ปญฺญา อปฺปวตฺติกรเณน นิโรเธนฺตีติ ปญฺญานิโรธิกาฯ อนิฏฺฐผลทายกตฺตา ทุกฺขสงฺขาตสฺส วิฆาตสฺส ปกฺเข วตฺตนฺตีติ วิฆาตปกฺขิกาฯ กิเลสนิพฺพานํ น สํวตฺตยนฺตีติ อนิพฺพานสํวตฺตนิกา

กามวิตกฺโกติ กามปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโกฯ โส หิ กิเลสกามสหิโต หุตฺวา วตฺถุกาเมสุ ปวตฺตติฯ พฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺโกฯ วิหิํสาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก วิหิํสาวิตกฺโกฯ อิเม ทฺเว จ สตฺเตสุปิ สงฺขาเรสุปิ อุปฺปชฺชนฺติฯ กามวิตกฺโก หิ ปิยมนาเป สตฺเต วา สงฺขาเร วา วิตกฺเกนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, พฺยาปาทวิตกฺโก อปฺปิเย อมนาเป สตฺเต วา สงฺขาเร วา กุชฺฌิตฺวา โอโลกนกาลโต ปฏฺฐาย ยาว นาสนา อุปฺปชฺชติ, วิหิํสาวิตกฺโก สงฺขาเรสุ น อุปฺปชฺชติ, สงฺขารา ทุกฺขาเปตพฺพา นาม นตฺถิ, ‘‘อิเม สตฺตา หญฺญนฺตุ วา พชฺฌนฺตุ วา อุจฺฉิชฺชนฺตุ วา วินสฺสนฺตุ วา มา วา อเหสุ’’นฺติ จินฺตนกาเล ปน สตฺเตสุ อุปฺปชฺชติฯ

อิเมเยว ปน กามสงฺกปฺปาทโยฯ อตฺถโต หิ กามวิตกฺกาทีนํ กามสงฺกปฺปาทีนญฺจ นานากรณํ นตฺถิ, ตํสมฺปยุตฺตา ปน สญฺญาทโย กามสญฺญาทโยฯ กามธาตุอาทีนํ ปน ยสฺมา ปาฬิยํ –

‘‘กามปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก…เป.… มิจฺฉาสงฺกปฺโป, อยํ วุจฺจติ กามธาตุ, สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา กามธาตุฯ พฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก…เป.… มิจฺฉาสงฺกปฺโป, อยํ วุจฺจติ พฺยาปาทธาตุฯ ทสสุ อาฆาตวตฺถูสุ จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต…เป.… อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส, อยํ วุจฺจติ พฺยาปาทธาตุฯ