ปาติโมกฺขสํวราทิสีเลน เจว อารญฺญิกงฺคาทิธุตงฺควเตหิ จ อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโตติ สีลวตูปปนฺโนฯ อิติ ภควา ‘‘โลกานุกมฺปา นาม หิตชฺฌาสเยน ธมฺมเทสนา, สา จ อิเมสุ เอว ตีสุ ปุคฺคเลสุ ปฏิพทฺธา’’ติ ทสฺเสติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

คาถาสุ ตสฺสนฺวโยติ ตสฺเสว สตฺถุ ปฏิปตฺติยา ธมฺมเทสนาย จ อนุคมเนน ตสฺสนฺวโย อนุชาโตฯ อวิชฺชนฺธการํ วิธมิตฺวา สปรสนฺตาเนสุ ธมฺมาโลกสงฺขาตาย ปภาย กรณโต ปภงฺกราฯ ธมฺมมุทีรยนฺตาติ จตุสจฺจธมฺมํ กเถนฺตาฯ อปาปุรนฺตีติ อุคฺฆาเฏนฺติฯ อมตสฺส นิพฺพานสฺสฯ ทฺวารํ อริยมคฺคํฯ โยคาติ กามโยคาทิโตฯ สตฺถวาเหนาติ เวเนยฺยสตฺถวาหนโต ภวกนฺตารนิตฺถรณโต สตฺถวาโห, ภควา, เตน สตฺถวาเหนฯ สุเทสิตํ มคฺคมนุกฺกมนฺตีติ เตน สมฺมา เทสิตํ อริยมคฺคํ ตสฺส เทสนานุสาเรน อนุคจฺฉนฺติ ปฏิปชฺชนฺติฯ อิเธวาติ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเวฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ

ปญฺจมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. อสุภานุปสฺสีสุตฺตวณฺณนา

[85] ฉฏฺเฐ อสุภานุปสฺสีติ อสุภํ อนุปสฺสนฺตา ทฺวตฺติํสาการวเสน เจว อุทฺธุมาตกาทีสุ คหิตนิมิตฺตสฺส อุปสํหรณวเสน จ กายสฺมิํ อสุภํ อสุภาการํ อนุปสฺสกา หุตฺวา วิหรถฯ อานาปานสฺสตีติ อานาปาเน สติ, ตํ อารพฺภ ปวตฺตา สติ, อสฺสาสปสฺสาสปริคฺคาหิกา สตีติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘อานนฺติ อสฺสาโส, โน ปสฺสาโสฯ ปานนฺติ ปสฺสาโส, โน อสฺสาโส’’ติอาทิ (ปฏิ. ม. 1.160)ฯ

โวติ ตุมฺหากํฯ อชฺฌตฺตนฺติ อิธ โคจรชฺฌตฺตํ อธิปฺเปตํฯ ปริมุขนฺติ อภิมุขํฯ สูปฏฺฐิตาติ สุฏฺฐุ อุปฏฺฐิตาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อานาปานสฺสติ จ ตุมฺหากํ กมฺมฏฺฐานาภิมุขํ สุฏฺฐุ อุปฏฺฐิตา โหตูติฯ อถ วา ปริมุขนฺติ ปริคฺคหิตนิยฺยานํฯ

วุตฺตญฺเหตํ ปฏิสมฺภิทายํ – ‘‘ปรีติ ปริคฺคหฏฺโฐ, มุขนฺติ นิยฺยานฏฺโฐ , สตีติ อุปฏฺฐานฏฺโฐ, เตน วุจฺจติ ปริมุขํ สติ’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.164)ฯ อิมินา จตุสติปฏฺฐานโสฬสปฺปเภทา อานาปานสฺสติกมฺมฏฺฐานภาวนา ทสฺสิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

เอวํ สงฺเขเปเนว ราคจริตวิตกฺกจริตานํ สปฺปายํ ปฏิกูลมนสิการกายานุปสฺสนาวเสน สมถกมฺมฏฺฐานํ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานญฺจ อุปทิสิตฺวา อิทานิ สุทฺธวิปสฺสนากมฺมฏฺฐานเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺพสงฺขาเรสุ อนิจฺจานุปสฺสิโน วิหรถา’’ติ อาหฯ ตตฺถ อนิจฺจํ, อนิจฺจลกฺขณํ, อนิจฺจานุปสฺสนา, อนิจฺจานุปสฺสีติ อิทํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํฯ หุตฺวา, อภาวโต, อุทยพฺพยโยคโต, ตาวกาลิกโต, นิจฺจปฏิกฺเขปโต จ ขนฺธปญฺจกํ อนิจฺจํ นามฯ ตสฺส โย หุตฺวา อภาวากาโร, ตํ อนิจฺจลกฺขณํ นามฯ ตํ อารพฺภ ปวตฺตา วิปสฺสนา อนิจฺจานุปสฺสนาฯ ตํ อนิจฺจนฺติ วิปสฺสโก อนิจฺจานุปสฺสีฯ เอตฺถ จ เอกาทสวิธา อสุภกถา ปฐมชฺฌานํ ปาเปตฺวา, โสฬสวตฺถุกา จ อานาปานกถา จตุตฺถชฺฌานํ ปาเปตฺวา, วิปสฺสนากถา จ วิตฺถารโต วตฺตพฺพา, สา ปน สพฺพาการโต วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.737-740) กถิตาติ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ

อิทานิ อสุภานุปสฺสนาทีหิ นิปฺผาเทตพฺพํ ผลวิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘อสุภานุปสฺสีน’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สุภาย ธาตุยาติ สุภภาเว, สุภนิมิตฺเตติ อตฺโถฯ ราคานุสโยติ สุภารมฺมเณ อุปฺปชฺชนารโห กามราคานุสโยฯ โส เกสาทีสุ อุทฺธุมาตกาทีสุ วา อสุภานุปสฺสีนํ อสุภนิมิตฺตํ คเหตฺวา ตตฺถ ปฐมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อธิคเตน อนาคามิมคฺเคน ปหียติ, สพฺพโส สมุจฺฉินฺทียตีติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘อสุภา ภาเวตพฺพา กามราคสฺส ปหานายา’’ติ (อ. นิ. 9.3; อุทา. 31)ฯ พาหิราติ พหิทฺธาวตฺถุกตฺตา อนตฺถาวหตฺตา จ พาหิรา พหิภูตาฯ วิตกฺกาสยาติ กามสงฺกปฺปาทิมิจฺฉาวิตกฺกาฯ เต หิ อปฺปหีนา อาสยานุคตา สติ ปจฺจยสมวาเย อุปฺปชฺชนโต วิตกฺกาสยาติ วุตฺตาฯ กามวิตกฺโก เจตฺถ กามราคคฺคหเณน คหิโต เอวาติ ตทวเสสา วิตกฺกา เอว วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ วิฆาตปกฺขิกาติ ทุกฺขภาคิยา, อิจฺฉาวิฆาตนิพฺพตฺตนกา วาฯ

เต น โหนฺตีติ เต ปหียนฺติฯ พฺยาปาทวิตกฺโก, วิหิํสาวิตกฺโก, ญาติวิตกฺโก, ชนปทวิตกฺโก, อมราวิตกฺโก, อนวญฺญตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก, ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก, ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโกติ อฏฺฐ, กามวิตกฺเกน สทฺธิํ นววิธา มหาวิตกฺกา อานาปานสฺสติสมาธินา ตนฺนิสฺสิตาย จ วิปสฺสนาย ปุพฺพภาเค วิกฺขมฺภิตาฯ ตํ ปาทกํ กตฺวา อธิคเตน อริยมคฺเคน ยถารหํ อนวเสสโต ปหียนฺติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘อานาปานสฺสติ ภาเวตพฺพา วิตกฺกุปจฺเฉทายา’’ติ (อ. นิ. 9.3; อุทา. 31)ฯ

ยา อวิชฺชา, สา ปหียตีติ ยา สจฺจสภาวปฏิจฺฉาทินี สพฺพานตฺถการี สกลสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส มูลภูตา อวิชฺชา, สา อนิจฺจานุปสฺสีนํ วิหรตํ สมุจฺฉิชฺชติฯ อิทํ กิร ภควตา อนิจฺจาการโต วุฏฺฐิตสฺส สุกฺขวิปสฺสกขีณาสวสฺส วเสน วุตฺตํฯ ตสฺสายํ สงฺเขปตฺโถ – เตภูมเกสุ สพฺพสงฺขาเรสุ อนิจฺจาทิโต สมฺมสนํ ปฏฺฐเปตฺวา วิปสฺสนฺตานํ ยทา อนิจฺจนฺติ ปวตฺตมานา วุฏฺฐานคามินีวิปสฺสนา มคฺเคน ฆฏียติ, อนุกฺกเมน อรหตฺตมคฺโค อุปฺปชฺชติ, เตสํ อนิจฺจานุปสฺสีนํ วิหรตํ อวิชฺชา อนวเสสโต ปหียติ, อรหตฺตมคฺควิชฺชา อุปฺปชฺชตีติฯ อนิจฺจานุปสฺสีนํ วิหรตนฺติ อิทํ อนิจฺจลกฺขณสฺส เตสํ ปากฏภาวโต อิตรสฺส ลกฺขณทฺวยสฺส คหเณ อุปายภาวโต วา วุตฺตํ, น ปน เอกสฺเสว ลกฺขณสฺส อนุปสฺสิตพฺพโตฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ, ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา’’ติ (สํ. นิ. 3.15)ฯ อปรมฺปิ วุตฺตํ ‘‘อนิจฺจสญฺญิโน หิ, เมฆิย, อนตฺตสญฺญา สณฺฐาติ, อนตฺตสญฺญี อสฺมิมานสมุคฺฆาตํ ปาปุณาตี’’ติฯ

คาถาสุ อานาปาเน ปฏิสฺสโตติ อานาปานนิมิตฺตสฺมิํ ปฏิ ปฏิ สโต, อุปฏฺฐิตสฺสตีติ อตฺโถฯ ปสฺสนฺติ อาสวกฺขยญาณจกฺขุนา สงฺขารูปสมํ นิพฺพานํ ปสฺสนฺโตฯ อาตาปี สพฺพทาติ อนฺตราโวสานํ อนาปชฺชิตฺวา อสุภานุปสฺสนาทีสุ สตตํ อาตาปี ยุตฺตปฺปยุตฺโต, ตโต เอว ยโต วายมมาโน, นิยโต วา สมฺมตฺตนิยาเมน ตตฺถ สพฺพสงฺขารสมเถ นิพฺพาเน อรหตฺตผลวิมุตฺติยา วิมุจฺจติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

ฉฏฺฐสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺนสุตฺตวณฺณนา

[86] สตฺตเม ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺนสฺสาติ เอตฺถ ธมฺโม นาม นววิโธ โลกุตฺตรธมฺโม, ตสฺส ธมฺมสฺส อนุธมฺโม สีลวิสุทฺธิอาทิ ปุพฺพภาคปฏิปทาธมฺโม, ตํ ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปนฺนสฺส อธิคนฺตุํ ปฏิปชฺชมานสฺสฯ อยมนุธมฺโม โหตีติ อยํ อนุจฺฉวิกสภาโว ปติรูปสภาโว โหติฯ เวยฺยากรณายาติ กถนายฯ ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺโนยนฺติ ยนฺติ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เยน อนุธมฺเมน ตํ ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปนฺโนติ พฺยากรมาโน สมฺมเทว พฺยากโรนฺโต นาม สิยา, น ตโตนิทานํ วิญฺญูหิ ครหิตพฺโพ สิยาติฯ ยนฺติ วา กิริยาปรามสนํ, เตเนตํ ทสฺเสติ ‘‘ยทิทํ ธมฺมสฺเสว ภาสนํ, ธมฺมวิตกฺกสฺเสว จ วิตกฺกนํ ตทุภยาภาเว ญาณุเปกฺขาย, อยํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺนสฺส ภิกฺขุโน ตถารูโป อยนฺติ กถนายานุรูปเหตุ อนุจฺฉวิกการณํฯ ภาสมาโน ธมฺมํเยว ภาเสยฺยาติ กเถนฺโต เจ ทสกถาวตฺถุธมฺมํเยว กเถยฺย, น ตปฺปฏิปกฺขมหิจฺฉตาทิอธมฺมํฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ยายํ กถา อภิสลฺเลขิกา เจโตวิวรณสปฺปายา เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิญฺญาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติฯ เสยฺยถิทํ – อปฺปิจฺฉกถา, สนฺตุฏฺฐิกถา, ปวิเวกกถา, อสํสคฺคกถา, วีริยารมฺภกถา, สีลกถา, สมาธิกถา, ปญฺญากถา, วิมุตฺติกถา, วิมุตฺติญาณทสฺสนกถา , เอวรูปาย กถาย นิกามลาภี โหติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี’’ติ (อ. นิ. 9.3; อุทา. 31)ฯ

อภิสลฺเลขิกาย กถาย ลาภี เอว หิ ตํ ภาเสยฺยฯ เอเตน กลฺยาณมิตฺตสมฺปทา ทสฺสิตาฯ

ธมฺมวิตกฺกนฺติ เนกฺขมฺมวิตกฺกาทิํ ธมฺมโต อนเปตํ วิตกฺกยโต ‘‘สีลาทิปฏิปทํ ปริปูเรสฺสามี’’ติ อุปรูปริ อุสฺสาโห อภิวฑฺฒิสฺสติฯ โส ปน วิตกฺโก สีลาทีนํ อนุปการธมฺเม วชฺเชตฺวา อุปการธมฺเม อนุพฺรูหนวเสน หานภาคิยภาวํ อปเนตฺวา ฐิติภาคิยภาเวปิ อฏฺฐตฺวา วิเสสภาคิยตํ นิพฺเพธภาคิยตญฺจ ปาปนวเสน ปวตฺติยา อเนกปฺปเภโท เวทิตพฺโพฯ